ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΣΕΙΡΙΑΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ

 

Elena Nechita

Πανεπιστήμιο του Μπακάου, Ρουμανία

enechita@ub.ro

 

Περίληψη: Η παρούσα εργασία παρουσιάζει μια επισκόπηση των αποτελεσμάτων που έχουν ληφθεί πρόσφατα σχετικά με τη σειριακότητα και τη συγχρονικότητα και τη σύνδεσή τους, υπό το φως των νέων θεωριών, και στο πλαίσιο της επιστήμης της πολυπλοκότητας.

 

1. Εισαγωγή

Από τα τέλη του 17ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ου, οι νόμοι της κίνησης και άλλες γραμμικές, μηχανικές αρχές που ανακαλύφθηκαν από τον Ισαάκ Νεύτωνα κυριάρχησαν στις αντιλήψεις της επιστήμης, και διαπότισαν κάθε πτυχή του δυτικού κόσμου. Αυτή η άποψη της πραγματικότητας με την πάροδο του χρόνου διείσδυσε στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, στον πολιτισμό μας, στη γλώσσα μας, στους οργανισμούς μας και στις πρακτικές διαχείρισης, τόσο ολοκληρωτικά που θεωρήθηκε δεδομένη. Αυτή η άποψη της πραγματικότητας προϋποθέτει:

 

− Τα πράγματα συμβαίνουν επειδή κάτι τα προκαλεί να συμβούν (αιτία και αποτέλεσμα).

− Μπορούμε να καταλάβουμε τι συνέβη ανάγοντας τα πράγματα στα συστατικά μέρη τους, και εξετάζοντας αυτά τα μέρη (αναγωγισμός).

− Το σύμπαν είναι τακτοποιημένο, ακολουθεί τους φυσικούς νόμους, και λειτουργεί σαν μια απίστευτα περίπλοκη μηχανή.

− Ο καλύτερος τρόπος για να διαχειριστούμε τους ανθρώπους είναι να τους οργανώσουμε σε μια σαφή δομή, και να τους ελέγξουμε με σαφείς κατευθύνσεις.

− Τα καλύτερα αποτελέσματα προκύπτουν όταν η εργασία εξορθολογίζεται ώστε να είναι όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματική, με ελάχιστη σπατάλη προσπάθειας, παράγοντας τα περισσότερα αποτελέσματα στο ελάχιστο χρονικό διάστημα (η «λιτή μηχανή»).

 

Στις αρχές του 20ου αιώνα, η βεβαιότητα της μηχανικής του Νεύτωνα υπονομεύτηκε από την κβαντική μηχανική και την αρχή της αβεβαιότητας, που αναπτύχθηκε από τον Werner Heisenberg. Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν διαπίστωσε ότι ο χρόνος είναι σχετικός, ο χώρος καμπυλώνεται, η ύλη και η ενέργεια είναι εναλλάξιμες, μαζί με πολλές άλλες νέες προκλήσεις στην παλιά νευτώνεια άποψη της πραγματικότητας. Η σύγχρονη επιστήμη έχει συνειδητοποιήσει ότι όλες οι επιστημονικές θεωρίες είναι προσεγγίσεις της αληθινής φύσης της πραγματικότητας, και ότι κάθε θεωρία ισχύει για ένα ορισμένο φάσμα φαινομένων. Πέρα από αυτό το εύρος, η επιστήμη δεν δίνει πλέον μια ικανοποιητική περιγραφή της φύσης, και πρέπει να βρεθούν νέες θεωρίες για να αντικαταστήσουν τις παλιές, ή, μάλλον, να τις επεκτείνουν, βελτιώνοντας τις προσεγγίσεις.

 

Μελετώντας την πολυπλοκότητα, με τη βοήθεια των υπολογιστών, οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει πολλά πράγματα για τον «πραγματικό κόσμο», με πρακτικές εφαρμογές για τις επιχειρήσεις, τη διαχείριση, την κοινωνία και την οικονομική ανάπτυξη. Έχουν ανακαλύψει μερικές βαθιές ιδιότητες των μορφών ζωής, της τάξης και της δομής στη φύση, χρησιμοποιώντας προηγμένα μοντέλα υπολογιστών, τα οποία δείχνουν ικανούς νέους τρόπους με τους οποίους οι οργανισμοί μπορούν να εμφανιστούν, να εξελιχθούν και να ευδοκιμήσουν στο όλο και πιο περίπλοκο τεχνολογικό- οικονομικό περιβάλλον. Ως εκ τούτου, η επιστήμη της πολυπλοκότητας έχει θεωρηθεί ως το μέσο ενοποίησης για τις κατά τα άλλα ασύνδετες και άσχετες επιστήμες, και έχει επίσης χρησιμοποιηθεί για να εξηγήσει ανεξήγητα (μέχρι τώρα) φαινόμενα, όπως τα μοτίβα στη μουσική, τις τέχνες και την κοινωνιολογία.

 

Η θεωρία της σειριακότητας του Paul Kammerer και η θεωρία της συγχρονικότητας του Carl Jung είναι παραδείγματα τέτοιων φαινομένων. Υπό το φως της επιστήμης της πολυπλοκότητας, οι συνδυασμένες θεωρίες της σειριακότητας και της συγχρονικότητας είναι γνήσιες προσπάθειες να εξηγηθούν οι φυσικοί νόμοι από επιστήμονες που δεν γνώριζαν την ύπαρξη αυτών των νόμων. Τα μοτίβα στη σειριακότητα και στη συγχρονικότητα δείχνουν κατανομές νόμων δύναμης και λογαριθμοκανονικά μοτίβα τόσο θεμελιώδη και χαρακτηριστικά άλλων πεδίων μέσα στην επιστήμη της πολυπλοκότητας.

 

2. Σειριακότητα και συγχρονικότητα

Μια «σειρά» εκδηλώνεται στην καθημερινή ζωή όταν ένα τυχαίο γεγονός που θεωρείται εξαιρετικά σπάνιο συμβαίνει περισσότερες από μία φορές σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Στην κοινή λογική, ο νόμος της σειριακότητας ισχυρίζεται ότι τέτοιες σειρές συμβαίνουν συχνότερα από ό, τι διαισθητικά θα έπρεπε, υποδεικνύοντας την ύπαρξη μιας ανεξήγητης φυσικής δύναμης ή στατιστικού κανόνα που τις προκαλεί. Ο αυστριακός βιολόγος Paul Kammerer (1881-1926) ήταν ο πρώτος επιστήμονας που μελέτησε αυτόν τον νόμο, και τον περιέγραψε ως εξής:

 

«Μια σειρά εκδηλώνεται ως κανονική επανάληψη των ίδιων ή παρόμοιων πραγμάτων και γεγονότων- μια επανάληψη, ή ομαδοποίηση, στο χρόνο ή στο χώρο, όπου τα μεμονωμένα μέλη της ακολουθίας- στο βαθμό που μπορεί να διαπιστωθεί με προσεκτική ανάλυση- δεν συνδέονται με την ίδια ενεργή αιτία».

 

Η κεντρική ιδέα της θεωρίας του Kammerer είναι ότι, παράλληλα με την αιτιότητα της κλασικής φυσικής, υπάρχει μια άλλη βασική αρχή στο σύμπαν, που τείνει προς την ενότητα: συσχετίζει με βάση τη συγγένεια, ανεξάρτητα από το αν η ομοιότητα είναι ουσία, μορφή ή λειτουργία, ή αναφέρεται σε σύμβολα. Ο Kammerer επισημαίνει αναλογίες σε διάφορα επίπεδα, όπου η ίδια τάση προς την ενότητα, τη συμμετρία και τη συνοχή εκδηλώνεται με πρακτικά αιτιώδεις τρόπους: βαρύτητα, μαγνητισμός, χημική συγγένεια, σεξουαλική έλξη, βιολογική προσαρμογή, συμβίωση, προστατευτική μεταμφίεση, μιμητική συμπεριφορά.

 

Από την άλλη πλευρά, ο Ελβετός καθηγητής φιλοσοφίας Carl Gustav Jung (1875-1961) και ο αυστριακός φυσικός Wolfgang Pauli (1900-1958) γοητεύτηκαν από παραδείγματα «νοήμονων συμπτώσεων». Εικάζουν την ύπαρξη ανεξερεύνητων και μυστηριωδών δυνάμεων «έλξης», που φέρνουν αντικείμενα που είναι όμοια ή έχουν κοινά χαρακτηριστικά κοντά μεταξύ τους στο χρόνο και στο χώρο, και χρησιμοποιούν τη λέξη «συγχρονικότητα» για να περιγράψουν καταστάσεις όπως αυτές. Στο βιβλίο του «Synchronicity: An acausal connecting principle», ο Jung τονίζει την πεποίθησή του ότι η αλληλεξάρτηση μεταξύ των εσωτερικών καταστάσεων συνείδησης και του εξωτερικού κόσμου δεν δεσμεύεται από αιτία και αποτέλεσμα, αλλά από κάτι πιο δύσκολο να οριστεί, κάτι σαν «νόημα». Για παράδειγμα, μετά την καταστροφή στο Τσερνόμπιλ το 1986, οι συνεντεύξεις έδειξαν ότι μεγάλος αριθμός ανθρώπων είχε ονειρευτεί εκ των προτέρων ότι το εργοστάσιο δεν ήταν ασφαλές, και ότι επίκειτο πυρηνικό ατύχημα. Εάν ένα γεγονός δεν έχει ουσιαστική σημασία για το άτομο, τότε το γεγονός είναι απλώς μια σύμπτωση και όχι μια συγχρονικότητα. Παρατήρησε ότι η συγχρονικότητα εμφανίζεται συχνά όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε κατάσταση κρίσης, μεταμόρφωσης, ή όταν ωθούνται σε ακραία όρια- σημαντικές στιγμές στη ζωή του ανθρώπου.

 

Οι κοινές σκέψεις των Jung και Pauli ξεπέρασαν κατά πολύ την ψυχολογία και τη φυσική, μπαίνοντας στη σφαίρα όπου τα δύο πεδία συναντιούνται στη φιλοσοφία της φύσης. Στην πραγματικότητα, ως συνέπεια της συνεργασίας τους, η συγχρονικότητα μετατράπηκε από εμπειρική έννοια σε θεμελιώδη επεξηγηματική- ερμηνευτική αρχή, η οποία μαζί με την αιτιότητα θα μπορούσε ενδεχομένως να οδηγήσει σε μια πληρέστερη κοσμοθεωρία.

 

Όπου η συγχρονικότητα του Jung ασχολείται με τη σχέση μεταξύ υποκειμενικότητας και εξωτερικού κόσμου, η σειριακότητα του Kammerer ασχολείται περισσότερο με μοτίβα και ομαδοποιήσεις αντικειμένων που εμφανίζονται στο περιβάλλον. Στο βιβλίο του «The law of seriality», έχουμε μια τοπολογία μη αιτιωδών περιστατικών που σχετίζονται με ονόματα, αριθμούς, καταστάσεις, καθώς και μια μορφολογία σειρών: ανάλογα με τον αριθμό διαδοχικών παρόμοιων ή πανομοιότυπων γεγονότων διακρίνουμε μεταξύ σειρών της πρώτης, δεύτερης, τρίτης τάξης, ενώ ανάλογα με τον αριθμό των παράλληλων συμπτώσεων παρόμοιων γεγονότων μπορούμε να παρατηρήσουμε σειρές του πρώτου, δεύτερου, τρίτου βαθμού. Εκτός από την τάξη και το βαθμό, οι σειρές μπορούν επίσης να ταξινομηθούν ανάλογα με τον αριθμό των παραμέτρων τους- δηλαδή τον αριθμό των κοινών χαρακτηριστικών. Στη συνέχεια, ο Kammerer προσέφερε μια συστηματοποίηση των σειρών ως: ομόλογες και ανάλογες, καθαρές και υβριδικές, ανεστραμμένες, εναλλασσόμενες, κυκλικές, σειρές φάσεων.

 

Πέρα από τις απλές καταστάσεις που μπορούμε να επικαλεστούμε για να απεικονίσουμε τη σειριακότητα (περιστατικά κάτω από διάφορους τίτλους: αριθμοί, λέξεις, ονόματα, συναντήσεις ανθρώπων, καταστροφές, και ούτω καθεξής) υπάρχουν τομείς όπου η εκδήλωση της σειριακότητας θα απαιτούσε σοβαρές επιστημονικές μελέτες. Για παράδειγμα, στον ασφαλιστικό κλάδο, το ζήτημα της σειριακότητας των καταιγίδων έχει εγείρει ορισμένα ενδιαφέροντα επιστημονικά ερωτήματα, όπως: Είναι οι καταιγίδες πιο ομαδοποιημένες από ό, τι θα περίμενε κανείς από την τύχη; Ποιες διαδικασίες θα μπορούσαν να προκαλέσουν τέτοια ομαδοποίηση; Πόσο καλά μπορεί να προβλεφθεί η ομαδοποίηση; Θα είναι διαφορετική η φύση της ομαδοποίησης στο μέλλον; Γενικά, θα πρέπει να αναμένεται ότι όλοι οι κίνδυνοι που εξαρτώνται από παράγοντες με χρονικά μεταβαλλόμενα ποσοστά θα παρουσιάζουν ομαδοποίηση. Οι περισσότεροι μετεωρολογικοί κίνδυνοι εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία, δεδομένου ότι τα καιρικά συστήματα εξαρτώνται γενικά από μεγάλης κλίμακας πρότυπα ροής ή/και οριακές συνθήκες (για παράδειγμα, θερμοκρασίες επιφάνειας της θάλασσας) που ποικίλλουν στο χρόνο. Αυτή η πηγή ομαδοποίησης συχνά παραβλέπεται από τα μοντέλα κινδύνου, τα οποία γενικά υποθέτουν ότι α) τα μεμονωμένα επικίνδυνα συμβάντα είναι ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, και β) το ποσοστό του κινδύνου παραμένει σταθερό στο χρόνο. Αν και είναι βολικό να γίνεται η εκτίμηση των παραμέτρων στα μοντέλα κινδύνου από δεδομένα προηγούμενων συμβάντων, και οι δύο αυτές υποθέσεις είναι εξαιρετικά αμφισβητήσιμες για τους περισσότερους τύπους μετεωρολογικών κινδύνων. Έχει αποδειχθεί ότι οι μετεωρολογικοί κίνδυνοι δεν είναι ούτε εντελώς ανεξάρτητοι ο ένας από τον άλλο ούτε έχουν σταθερούς ρυθμούς.

 

3. Πληροφορία- μια αρχή ενοποίησης

Στο άρθρο του «Facing up to the problem of consciousness», ο D.J. Chalmers υποστηρίζει ότι κάθε πληροφοριακή κατάσταση έχει δύο διαφορετικές πτυχές: μία ως συνειδητή εμπειρία, και μια άλλη ως φυσική διαδικασία στον εγκέφαλο, δηλαδή μία εσωτερική/σκόπιμη, και μια ακόμα εξωτερική/φυσική. Αυτή η άποψη βρίσκει υποστήριξη στις εξελίξεις της λεγόμενης «φυσικής της πληροφορίας», που προτείνει ότι η φυσική εντροπία είναι ένας συνδυασμός δύο μεγεθών που αντισταθμίζουν το ένα το άλλο: την άγνοια του παρατηρητή, που μετράται από τη στατιστική εντροπία του Shannon, και τον βαθμό αταξίας του παρατηρούμενου συστήματος, που μετράται από την αλγοριθμική εντροπία- που είναι ο μικρότερος αριθμός bits που απαιτείται για την εγγραφή του γεγονότος στη μνήμη. Κατά τη διάρκεια της μέτρησης, η άγνοια του παρατηρητή μειώνεται, ως αποτέλεσμα της αύξησης των αριθμών bit στη μνήμη του. Ωστόσο, το άθροισμα αυτών των δύο μεγεθών- δηλαδή η φυσική εντροπία- παραμένει σταθερό. Σε αυτή την πληροφοριακή άποψη του σύμπαντος, ο παρατηρητής παραμένει συμπεριλαμβανόμενος ως μέρος του συστήματος, και το κβαντικό σύμπαν αλλάζει όχι επειδή επηρεάστηκε ευρέως από το μυαλό, αλλά επειδή το μυαλό του παρατηρητή εξαπέλυσε μια μεταφορά πληροφοριών σε υποατομικό επίπεδο. Στο έργο του H.Z. Wojciech «Πολυπλοκότητα, εντροπία και φυσική της πληροφορίας», εμφανίζεται επίσης η ιδέα ότι «η εντροπία δεν πρέπει να νοείται ως μέτρο αταξίας, αλλά πολύ περισσότερο ως μέτρο πολυπλοκότητας».

 

Η αντίληψη της συνείδησης ως κάτι ουσιώδες, πρωτογενές και μη αναγώγιμο βρίσκεται επίσης στους χάρτες συνείδησης που λαμβάνονται από χιλιάδες ψυχοθεραπευτικές αναφορές, και σε συνεπείς και συγκλίνουσες εμπειρίες που παρατηρήθηκαν από αρκετούς ερευνητές του ιατρικού και ψυχολογικού τομέα. Αυτοί οι χάρτες αποκαλύπτουν μια οντολογία στην οποία η συνείδηση δεν μπορεί να προέλθει ή να εξηγηθεί με όρους άλλων πραγμάτων. Η ύλη, η ζωή και η συνείδηση εμφανίζονται ως σημαντικές δραστηριότητες, δηλαδή ευφυείς κβαντικές- πληροφοριακές διαδικασίες, «τάξη» που μεταδίδεται μέσω της κοσμικής εξέλιξης. Οι κβαντικοί θεωρητικοί βλέπουν τα πράγματα και τα γεγονότα, που κάποτε θεωρούνταν ξεχωριστά, τόσο αναπόσπαστα συνδεδεμένα μεταξύ τους, ώστε φαίνεται να εγκαταλείπουν την προηγούμενη πραγματικότητα του ξεχωριστού χώρου και χρόνου που προτάθηκε από τις κλασικές θεωρίες. Είναι σαν τα πράγματα να ήταν πάντα σε επαφή με άλλα πράγματα.

 

Μπορούμε να κατανοήσουμε την πληροφορία ως μια ενοποιητική αρχή, ικανή να συνδέσει τη συνείδηση με το σύμπαν και με το σύνολο του χώρου και του χρόνου. Αυτό επιτρέπει την καλύτερη κατανόηση των φαινομένων και των θεωριών που σχετίζονται με τη συνείδηση- μεταξύ των οποίων, η συγχρονικότητα.

 

4. Μαθηματικά και υπολογιστικά μοντέλα σειριακότητας και συγχρονικότητας

 

Ένα γεγονός Α επαναλαμβάνεται στο χρόνο «από καθαρή τύχη» όταν ακολουθεί μια διαδικασία Poisson. Μια τέτοια διαδικασία χαρακτηρίζεται από μία παράμετρο λ, ίση με τον μέσο αριθμό σημάτων (εμφανίσεις του γεγονότος Α) ανά μονάδα χρόνου. Σε μια τυπική υλοποίηση μιας τέτοιας διαδικασίας, η κατανομή των σημάτων κατά μήκος του χρονικού άξονα απέχει πολύ από το να είναι ομοιόμορφη: αποκαλύπτει μια φυσική τάση δημιουργίας συστάδων. Μια τέτοια καθαρά τυχαία κατανομή ονομάζεται στοχαστικά αμερόληπτη, και η προκύπτουσα ομαδοποίηση ονομάζεται αυθόρμητη. Προκειμένου να προσδιοριστεί η έννοια της σειριακότητας, οι μαθηματικοί έχουν ορίσει την έλξη ως απόκλιση του σήματος από τη διαδικασία Poisson, προς μια ομαδοποίηση ισχυρότερη από την αυθόρμητη. Ομοίως, η απώθηση ορίζεται ως ομαδοποίηση ασθενέστερη από την αυθόρμητη, δηλαδή μια πιο ομοιόμορφη κατανομή σημάτων στο χρόνο.

 

Πρόσφατα, οι Downarowicz και Lacroix ανακάλυψαν ένα σημαντικό αποτέλεσμα στην εργοδική θεωρία: ένα θεώρημα που υποστηρίζει το νόμο των σειρών ως κυριαρχία της έλξης για ορισμένους τύπους γεγονότων. Σε μια τυπική πραγματοποίηση οποιασδήποτε στατικής και εργοδικής διαδικασίας σήματος, για ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, ο λόγος μεταξύ του αριθμού των σημάτων και του χρόνου που έχει παρέλθει ισούται περίπου με λ. Έτσι, σε ένα επιλεγμένο τυχαίο χρονικό διάστημα t, η αναμενόμενη τιμή του αριθμού των σημάτων ισούται με λt. Εάν F είναι η συνάρτηση κατανομής του χρόνου αναμονής για το πρώτο σήμα, τότε η τιμή F(t) είναι η πιθανότητα ότι σε ένα χρονικό διάστημα t θα υπάρχει τουλάχιστον ένα σήμα. Ο λόγος t/F(t) αντιπροσωπεύει επομένως την αναμενόμενη τιμή του αριθμού των σημάτων σε όλα τα χρονικά διαστήματα t στα οποία παρατηρείται τουλάχιστον ένα σήμα. Εάν E(t)< 1-t², η αναμενόμενη τιμή είναι μεγαλύτερη από ό, τι στη διαδικασία Poisson. Με άλλα λόγια, αν παρατηρήσουμε τη διαδικασία για ένα χρόνο t, υπάρχουν δύο πιθανότητες: είτε δεν ανιχνεύουμε τίποτα, είτε, μόλις συμβεί το πρώτο σήμα, μπορούμε να περιμένουμε έναν μεγαλύτερο αριθμό παρατηρούμενων σημάτων από ό, τι στην περίπτωση με τη διαδικασία Poisson. Το πρώτο σήμα «προσελκύει» περαιτέρω επαναλήψεις, συμβάλλοντας σε αυξημένο αποτέλεσμα ομαδοποίησης. Η απώθηση είναι το αντίστροφο: το πρώτο σήμα μειώνει τον αναμενόμενο αριθμό επαναλήψεων κατά την περίοδο παρατήρησης, συμβάλλοντας σε μειωμένη ομαδοποίηση, και σε μια πιο ομοιόμορφη κατανομή σημάτων στο χρόνο.

 

Το κύριο αποτέλεσμα των Downarowicz και Lacroix αποδεικνύει ότι, όσον αφορά τα στοιχειώδη γεγονότα (βασικά σύνολα πολύ μικρών πιθανοτήτων), οποιαδήποτε απόκλιση από την ανεξαρτησία μπορεί να προκαλέσει μόνο έλξη. Έτσι, το συμπέρασμα είναι ότι στο σύμπαν υπάρχει ένα φυσικό πλεονέκτημα της προσέλκυσης έναντι της απώθησης. Η «αποσύνθεση της απώθησης» στις θετικές διαδικασίες εντροπίας φαίνεται να συμφωνεί με τη διαισθητική κατανόηση της εντροπίας ως χάος: η απώθηση είναι μια «αυτοοργανωμένη» ιδιότητα που οδηγεί σε μια πιο ομοιόμορφη, επομένως λιγότερο χαοτική, κατανομή ενός γεγονότος κατά μήκος μιας τυπικής τροχιάς. Πρέπει, ωστόσο, να παρατηρήσουμε ότι η προσέλκυση εξηγείται με καθαρά στατιστικούς όρους, χωρίς να χρειάζεται να κατανοήσουμε τη φύση των εξαρτήσεων. Αυτή η θεωρία μπορεί να εφαρμοστεί σε ορισμένα σπάνια γεγονότα στην επιστήμη των υπολογιστών ή στη γενετική.

 

Ένα άλλο ενδιαφέρον μοντέλο είναι το μοντέλο Cardland, που εισήχθη από τον M. Forster. Σε αυτή την περίπτωση, η επιστήμη της πολυπλοκότητας χρησιμοποιείται για να εξηγήσει το νόμο της σειριακότητας του Kammerer και, συμπερασματικά, τη συγχρονικότητα του Jung. Ωστόσο, λόγω της φύσης της συγχρονικότητας, αυτή η εργασία επικεντρώνεται κυρίως στη σειριακότητα. Το μοντέλο Cardland εισάγεται και παρουσιάζεται ως θεωρητική βάση για τη σειριακότητα, για να δείξει πώς απλά γεγονότα αυτοοργανώνονται, και πώς δίνουν την υπογραφή της πολυπλοκότητας, μια κατανομή νόμου δύναμης. Στην ουσία, το μοντέλο Cardland χρησιμοποιεί ένα απλό πακέτο τραπουλόχαρτων σύμφωνα με ορισμένα πειράματα. Για παράδειγμα, ένα αποτέλεσμα για μία μόνο επανάληψη του Cardland με τον κατηγορικό τύπο κόκκινων (r) και μαύρων (b) καρτών μπορεί να είναι το ακόλουθο: b r b b r b b b r b b r r r r b b r r b r r r r r b b b b r r r b b r r b r r b r b b b b b b b r b b r. Μπορεί να παρατηρηθεί το φαινόμενο ομαδοποίησης του Kammerer. Το μοτίβο κόκκινων ή μαύρων καρτών εμφανίζεται τυχαίο, αλλά όταν παρουσιάζονται διαδοχικές ακολουθίες, παρατηρείται κατανομή νόμου δύναμης. Ένα αποτέλεσμα για μία μόνο επανάληψη του Cardland με τους κατηγορικούς τύπους μπαστούνι (s), σπαθί (c), κούπα (h) και καρό (d) μπορεί να είναι το ακόλουθο:  c h s s d s h c d d h d h s h s h d c c s h d c s h d c d d h s d s d s c s d s s d. Το μοτίβο που επαναλαμβάνεται φαίνεται τυχαίο, αλλά μπορεί επίσης να παρατηρηθεί το φαινόμενο ομαδοποίησης του Kammerer και ένας νόμος δύναμης.

 

Αυτά τα θεωρητικά πειράματα έχουν υποστηριχθεί με δεδομένα παρατήρησης από την πραγματική ζωή. Για παράδειγμα, παρατηρήθηκαν άνδρες σχετικά με την τριχοφυΐα του προσώπου τους στο σιδηροδρομικό σταθμό Circular Quay, στο Σίδνεϋ της Αυστραλίας, σημείο που επιλέχθηκε λόγω της τακτικής ροής ανθρώπων από ένα ευρύ φάσμα πολιτισμών και κοινωνικοοικονομικών υποβάθρων. Η κατανομή του αριθμού των διαδοχικών αλληλουχιών ανδρών με ή χωρίς τριχοφυΐα στο πρόσωπο ακολούθησε στενά έναν νόμο δύναμης.

 

Τα αποτελέσματα για το μοντέλο Cardland και τα δεδομένα παρατήρησης της πραγματικής ζωής είναι συνεπή με τα πρότυπα  αυτοοργάνωσης και τις κατανομές νόμου δύναμης. Τα γεγονότα τείνουν να είναι αυτοοργανωμένα όταν δεν υπάρχουν εγγενείς περιορισμοί που τα υποχρεώνουν να συμπεριφέρονται με συγκεκριμένο τρόπο. Αυτό το συμπέρασμα είναι συνεπές με προηγούμενα ευρήματα στους τομείς των οικονομικών, των οικονομικών, της φυσικής και της εξελικτικής βιολογίας.

 

5. Συμπεράσματα και μελλοντικές εργασίες

Αν κοιτάξουμε την εξέλιξη της ζωής κατά τη διάρκεια εκατομμυρίων ετών, μπορούμε να δούμε ένα μοτίβο στο οποίο οι μορφές ζωής γίνονται πιο επικοινωνιακές, πιο πλούσιες δημιουργικά, πιο ικανές να επεξεργάζονται πολύπλοκες πληροφορίες, πιο αυθόρμητες στις ικανότητές τους να ανταποκρίνονται στην αλλαγή. Έτσι, ενώ ορισμένες περιοχές του κόσμου είναι «κλειστά συστήματα» σε καταστάσεις ισορροπίας, για να αναπτυχθεί η ζωή έπρεπε να υπάρχουν άλλες περιοχές που ήταν «ανοικτά συστήματα», όπου θα μπορούσαν αυθόρμητα να σχηματιστούν νέοι τύποι τάξης. Καθώς οι επιστήμες των υπολογιστών αναπτύχθηκαν έτσι ώστε πολύ μεγάλες ποσότητες δεδομένων να μπορούν να υποβληθούν σε ταχεία επεξεργασία, άρχισαν να αναπτύσσονται μοντέλα αυτών των διαφορετικών τύπων πληροφοριακών συστημάτων. Η θεωρία της πολυπλοκότητας έχει απεικονίσει τέσσερις βασικούς τύπους πληροφοριακών συστημάτων, βασισμένων σε επίπεδα συνδεσιμότητας, που φαίνεται να προκύπτουν από τη λογική των μαθηματικών. Αποδείχθηκε ότι αυτοί οι τέσσερις τύποι συστημάτων μπορούν να τεκμηριωθούν σε όλο τον φυσικό κόσμο, σε εργαστηριακά πειράματα, σε κοινωνικά περιβάλλοντα και σε επιχειρήσεις. Τα συστήματα της πρώτης κατηγορίας έχουν πολύ λίγες συνδέσεις για να αναπτυχθούν δημιουργικά και να μειώσουν την εντροπία. Τα συστήματα της δεύτερης κατηγορίας έχουν περισσότερους συνδετικούς συνδέσμους, και δημιουργούν μοτίβα. Τα συστήματα της τρίτης κατηγορίας είναι ταραχώδη και χαοτικά, και δεν εμφανίζονται ποτέ σταθερά μοτίβα σε αυτά. Τέλος, στα συστήματα της τέταρτης κατηγορίας, όπου επιτυγχάνεται ακριβώς το σωστό επίπεδο συνδεσιμότητας, αρχίζουν να αναπτύσσονται ξαφνικά όμορφες, πολύπλοκες και συνεκτικές δομές. Μέσω της ανάδειξης (emergence), αντικείμενα και μοτίβα μπορούν να προκύψουν από απλές αλληλεπιδράσεις, με τρόπους που είναι εκπληκτικοί και αντίθετοι με τη διαίσθηση. Όσον αφορά τη συγχρονικότητα, πολυάριθμες μελέτες στις νευροεπιστήμες, την ιατρική, την ψυχολογία ή τη φιλοσοφία έδειξαν ότι το ζήτημα της μη αιτιότητας σε «νοήμονες» συμπτώσεις μπορεί να επανεκτιμηθεί από την άποψη της έννοιας της ανάδειξης, η οποία διερευνά ολιστικά φαινόμενα που προκύπτουν από αλληλεπιδράσεις μεταξύ συστατικών παραγόντων.

 

Ενώ η θεωρία πολυπλοκότητας είναι πολύ χρήσιμη για να βοηθήσει στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο η συγχρονικότητα μπορεί να συνδεθεί με τις επιστήμες, κανένα μοντέλο δεν μπορεί ποτέ να είναι ένα τελικό σημείο ανάπαυσης στην κατανόησή μας. Ο Jung είχε ουσιαστικά μια μετα-στρουκτουραλιστική άποψη της γνώσης: «Όλη η γνώση είναι το αποτέλεσμα της επιβολής κάποιου είδους τάξης στις αντιδράσεις του ψυχικού συστήματος, καθώς ρέουν στη συνείδησή μας... Δεν πρόκειται για διεκδίκηση κάποιου πράγματος, αλλά για την κατασκευή ενός μοντέλου που ανοίγει ένα πολλά υποσχόμενο πεδίο έρευνας. Ένα μοντέλο δεν ισχυρίζεται ότι ένα πράγμα είναι όπως είναι, απλά δείχνει έναν συγκεκριμένο τρόπο παρατήρησης».

 

Σε μια μελλοντική εργασία σκοπεύουμε να πραγματοποιήσουμε ένα υπολογιστικό μοντέλο προκειμένου να παρατηρήσουμε πώς τα σχήματα στη διαδικασία αναζήτησης γενετικών αλγορίθμων, στο πλαίσιο που επισημοποιήθηκε από τον J.H. Holland, μπορούν να συνδεθούν με το νόμο της σειριακότητας.

 

==============================

 

Αναφορές

 

Umpleby, S.A., and Dent, E.B., “The Origins and purposes of several traditions in systems theory and cybernetics”, Cybernetics and Systems: An International Journal, March, 30, no. 2, 79, 1999.

Kammerer, P., “Das Gesetz der Series, eine Lehre von den Wiederholungen im Lebens und im Weltgeschehen”, Stuttgart, 1919.

Jung, C. G., “Synchronicity: An Acausal Connecting Principle”, Routledge & Kegan Paul, London, 1972.

Stephenson D., “Storm seriality. The clustering effect”, Climate Analysis Group at the University of Reading, displayed at 15/04/2008 (www.met.rdg.ac.uk/cag).

Chalmers, D.J., “Facing Up to the Problem of Consciousness”, Journal of Consciousness Studies 2 (3), 200, 1995.

Wojciech, H.Z., “Complexity, Entropy and the Physics of Information”, Westview Press, Colorado, 1990.

Atlan, H., “L’ Organisation Biologique et la Theorie de l’Information”, Hermann, Paris, 1972. Antunes, R., and Coelho, C., “Science and the Primacy of Consciousness”, vol.1 in Readings in the Cosmology of Consciousness, Noetic Press, USA, 1990.

Downarowicz, T., and Lacroix, Y., “The law of series”, displayed 15/04/2008 (http://www.im.pwr.wroc.pl/ ~downar/english/documents/publications.html).

Hong, S., Forster, M., and others, “Visualisation and Analysis of Large and Complex Networks (VALACON)”, University of Sydney Research Conversazione, 2005.

Mandelbrot, B., “The variation of certain speculative prices”, Journal of Business, 36, 394, 1963. Kauffman, S., “The Origins of Order”, Oxford University Press, Oxford, 1993.

Lewin, R., “Complexity”, Dent, London, 1993.

Newman, M.E.J., “Self-organized criticality, evolution and the fossil record”, Proceedings of the Royal Society of London, Series B, 263, 1605, 1996.

Bak, P., “How Nature Works”, Oxford University Press, Oxford, 1997.

Laherree, J., and Sornette, D., “Stretched exponential distributions in nature and economy: ‘fat tails’ with characteristic scales”, European Physical Journal B, 2, 525, 1998.

Mantegna, R.N., and Stanley, H.E., “An Introduction to Econophysics”, Cambridge University Press, Cambridge, 2000.

Ward, M., “Universality: The underlying theory behind life, the universe and everything”, Macmillan, London, 2001.

Prigogine, I., and Stengers, I., “Order Out of Chaos”, Bantam Books, New York, 1984.

Lorenz, H.S., “Synchronicity in the 21st Century”, Jung: the e-Journal of the Jungian Society for Scholarly Studies, 2, 2, 2006.

Holland, J.H., “Adaptation in Natural and Artificial Systems: An Introductory Analysis with Applications to biology, control and artificial intelligence”, MIT Press, 1998.

 

SOME CONSIDERATIONS ON SERIALITY AND SYNCHRONICITY

[https://collegiateteachinginartanddesign.com/wp-content/uploads/2019/02/seriality-and-synchronicity-by-elena-nechita1.pdf]

 

Μετάφραση για τα Ελληνικά, 2024, Χρήστος Κ. Τσελέντης.

 

Ο ρόλος της μνήμης και η θεωρία της σειριακότητας

 

Μια έννοια των παγκόσμιων γεγονότων που αποδίδονται τόσο ευρέως στις επαναλήψεις, όπως προσπάθησα να δείξω σε αυτό το βιβλίο, πρέπει να υποστηρίζεται από μια έννοια των γεγονότων της ζωής που, μαζί με την αρχή της επανάληψης, μπορεί να εξηγήσει πολλούς, αν όχι τους περισσότερους, τύπους των διαδικασιών της ζωής. Αν κάτι τόσο εκτεταμένο όσο η ζωή μέσα στο σύνολο των γεγονότων μπορεί να γίνει κατανοητό σε μεγάλο βαθμό από την αρχή της αναπαραγωγής, τότε αυτό το συμπέρασμα μπορεί να εφαρμοστεί κατ’ αναλογία στον ανόργανο κόσμο.

 

Τώρα προφανώς, η μνήμη δεν είναι το Α και το Ω της ζωής περισσότερο από τη σειριακότητα όπως εφαρμόζεται στα παγκόσμια γεγονότα: η μνήμη είναι μόνο η «σταθεροποιητική αρχή στο μετασχηματισμό των οργανικών γεγονότων», ενώ η αδράνεια παίζει τον ίδιο ρόλο στα μηχανικά γεγονότα. Είναι σαν ένα έργο τέχνης του οποίου η ομορφιά (Κεφάλαιο XVI) βασίζεται σε σημαντικό βαθμό στην επανάληψη μοτίβων: αλλά ένας καλλιτέχνης που επιδιώκει να επαναχρησιμοποιεί συνεχώς το ίδιο μοτίβο θα πρέπει να καλλιεργήσει την εντύπωση της έλλειψης δημιουργικότητας από μεριάς των χορηγών του που θα μπορούσαν να το ερμηνεύσουν ως μονοτονία. Αντίθετα, η καλλιτεχνική επανάληψη επιτρέπει στο μοτίβο να αναβιώσει σε μια αναγνωρίσιμη αλλά τροποποιημένη μορφή: το ίδιο μοτίβο, αλλά πάντα ντυμένο με νέους τρόπους, όπως στη μουσική, με διαφορετική αρμονία και ενορχήστρωση, και με ρυθμικές και δυναμικές παραλλαγές. Το τελειότερο έργο τέχνης είναι πάντα αυτό που αντανακλά πιο πιστά τη δομή του κόσμου μας και την πορεία της ζωής ειδικότερα.

 

Η μνήμη είναι για τη ζωή ό,τι είναι η σειριακότητα για τον κόσμο στο σύνολό του. Κατά συνέπεια, η οργανική επανάληψη είναι ένας ειδικός τύπος φυσικού γεγονότος: και έτσι, δεν πρέπει να εκπλαγούμε αν τα ίδια αποτελέσματα και οι σχετικές αιτίες εμφανίζονται και στις δύο περιπτώσεις κατά την εξέταση επαναλαμβανόμενων γεγονότων. Μια τέτοια ομοιότητα, και όντως θεμελιώδης, είναι η ανεξαρτησία της επανάληψης από τον ειδικό σκοπό που παρεμβαίνει άμεσα σε κάθε περίπτωση. Το ορίσαμε αυτό ως τη βάση της σειριακότητας: δεν χρειάζεται κάθε στοιχείο σειριακότητας να παράγεται εκ νέου από την ίδια αιτία που παρήγαγε το πρώτο στοιχείο- ούτε από μια ειδική αιτία που συνεχίζει να έχει αμετάβλητο αποτέλεσμα σε ολόκληρη τη σειριακή διαδικασία. Μόνο μια ώθηση είναι αρκετή στην αρχή για να ωθήσει ολόκληρη τη σειρά των επαναλαμβανόμενων στοιχείων. Με τις επαναλήψεις στη ζωή, ο ρόλος της πρώτης ώθησης, η οποία επιτρέπει στον μηχανισμό των ουσιών και στις δυνάμεις που παράγει να συνεχίσουν να κινούνται, διαδραματίζεται με τo πλεονέκτημα του «αρχικού εγγράμματος», το οποίο επιτρέπει σε ολόκληρες αλυσίδες μνημικών διεργασιών να αναπαράγουν αυτόματα η μία την άλλη χωρίς την παρέμβαση άλλων εξωτερικών παραγόντων: έτσι επέρχεται η γονιμοποίηση ως «οντογενετικό αρχικό έγγραμμα» για τη συνεχιζόμενη αυτόνομη τροχιά ολόκληρης της αναπτυξιακής διαδικασίας.

 

Ένας θησαυρός περαιτέρω ομοιοτήτων μεταξύ της θεωρίας της μνήμης και της θεωρίας της σειριακότητας βρίσκεται στο πεδίο της «ομοφωνίας», της αρμονίας των εντυπώσεων που ανήκουν στο ίδιο πεδίο εμπειρίας. Μπορούν να διακριθούν εννοιολογικά δύο δυνατότητες, οι οποίες φυσικά επικαλύπτονται μεταξύ τους χωρίς αυστηρά όρια: οι αρμονικές εντυπώσεις και αισθήσεις μπορούν να είναι απολύτως σύμφωνες, πράγμα που είναι «συμφωνία ομοφωνίας»· ή μπορούν λίγο- πολύ να αποκλίνουν η μία από την άλλη, οπότε υπάρχει «ασυμφωνία ομοφωνίας». Η πρώτη περίπτωση βιώνεται αν ξαναδούμε ένα τοπίο, για παράδειγμα, το οποίο είχε παραμείνει σε μεγάλο βαθμό αμετάβλητο, κάτω από τις ίδιες κατά τα άλλα συνθήκες, και κυρίως την ίδια εποχή. Η δεύτερη περίπτωση βιώνεται όταν παρατηρούμε ένα αποψιλωμένο τμήμα σε ένα οικείο τοπίο, και βλέπουμε στη θέση του ένα νεόδμητο κτίριο, αναγκάζοντάς μας να συμφιλιώσουμε την παλιά και τη νέα εντύπωση για το τοπίο. Στην τελευταία περίπτωση, υπάρχει μια τάση συμφιλίωσης των ομόφωνων αισθήσεων, μετατροπής της παραφωνίας σε ομοφωνία. Αυτό συμβαίνει, όπως είπαμε, μέσω ψυχολογικών, κινητικών, εκκριτικών και πλαστικών αντιδράσεων αντιστάθμισης: εδώ αποκαλύπτεται η ίδια αρχή που χρησιμοποιήσαμε για την αντιστάθμιση και την αφομοίωση (γενική μίμηση) για να εξηγήσουμε τα παγκόσμια σειριακά γεγονότα.

 

Ωστόσο, αν η αντιστοιχία υπήρχε ήδη, ή θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω αντιστάθμισης, τότε η έλξη υπάρχει ή προκύπτει μεταξύ ομόφωνων εντυπώσεων. Έτσι, και εδώ, έρχεται στο προσκήνιο μια αρχή που έχουμε ήδη εφαρμόσει ως γενική έλξη για να επιτύχουμε μεγαλύτερη κατανόηση της σειριακότητας. Χωρίς την έλξη και το αποτέλεσμά της, τα φαινόμενα ενίσχυσης που καθιστούν τη συχνότητα της επανάληψης ευθέως ανάλογη με την ευκολία της ανάμνησης θα ήταν ακατανόητα. Η ικανότητα μιας διέγερσης να προκαλέσει εκφορία εξαρτάται κυρίως από το πόσα εγγράμματα είναι παρόντα˙ και αυτό ακριβώς είναι που καθορίζει ποιος κλάδος μιας εναλλακτικής διχοτόμησης γίνεται ο προτιμώμενος. Είναι σαν οι ομοειδείς εμπειρίες να αποθηκεύονται στο ίδιο μέρος της ευερέθιστης ουσίας, να εναποτίθενται στο ίδιο μέρος κάθε μνημικής μονάδας, και να εφοδιάζονται με πανομοιότυπα τοπικά σήματα στο αποθετήριο των εγγραμμάτων.

 

Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό στην προσπάθεια εξήγησης της μνήμης και της σειριακότητας με την εξαγωγή χρονικών καταστάσεων από χωρικές βρίσκεται στην απόδειξη του τρόπου με τον οποίο η διαδοχή μεταβαίνει ή αναδύεται από τον ταυτοχρονισμό. Όπως και στην περίπτωση της μνήμης, η διαδοχή των οργανικών αναπαραγωγών- το διαδοχικό εγγραμμικό σύμπλεγμα, αναπτύσσεται από την αλληλεπίδρασή τους- το ταυτόχρονο εγγραμμικό σύμπλεγμα. Έτσι, στην περίπτωση της σειριακότητας, η χρονική σειριακότητα αναπτύσσεται από τη χωρική σειριακότητα στο βαθμό που η διαδικασία που παράγει και τα δύο σειριακά φαινόμενα είναι η μίμηση: η αντιστάθμιση ή αφομοίωση τόσο χωρικά όσο και χρονικά συνεχόμενων καταστάσεων και διαδικασιών. Γενικά, επομένως, η έννοια του χρόνου μπορεί να αναχθεί στην έννοια του χώρου˙ η προέλευση της αντίληψης του χρόνου μπορεί να εξηγηθεί από αντιλήψεις που λαμβάνουν χώρα υλικά, και επομένως στο χώρο: αυτό μπορεί επίσης να εντοπιστεί στη δήλωση του Semon, ότι μια μνήμη αναδύεται μετά από μια ορισμένη χρονική περίοδο, ειδικά όταν επαναλαμβάνεται με μια νέα περιοδικότητα ή φάση, αποδίδοντάς την έτσι σε έναν ορισμένο αριθμό διαδικασιών ζωής που πρέπει να ολοκληρωθούν πριν από την προηγούμενη κατάσταση, και οι εικόνες μνήμης που σχετίζονται με αυτήν επιστρέφουν και πάλι κυκλικά.

 

Σε αυτό, ο Semon διασταυρώνεται με τους περιοδιστές, οι οποίοι- όπως ο Wilhelm Fliess- μιλούν για χρονικά διαστήματα ως τη διάρκεια ζωής των οντοτήτων πλάσματος: τόσο η χρονογενής όσο και η φασογενής εκφορά και οι περιοδικότητες δεν σημαίνουν τίποτα περισσότερο από ολοκληρωμένα ουσιαστικά γεγονότα. Ο Semon φτάνει στο σημείο να απορρίπτει τις αναμνήσεις ως τέτοια γεγονότα για το πέρασμα του χρόνου: σε αυτό δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε ανεπιφύλακτα μαζί του. Αλλά για εκείνους για τους οποίους η έννοια του χρόνου αναπτύσσεται- στην πραγματικότητα από τις έννοιες του χώρου και της ύλης, αλλά τελικά από μια αφαίρεση αυτών- πρέπει τουλάχιστον να υπονοήσουμε μια ατομικά διαβαθμισμένη χρονολογική μνήμη που αναπτύσσεται στον υψηλότερο βαθμό˙ μια αντίληψη του χρόνου ουσιαστικά ανεξάρτητη από αυτό που συμβαίνει στις διαδικασίες της ζωής και σε άλλα γεγονότα στο χρόνο.

 

Η προαναφερθείσα τομή μεταξύ του Semon και των περιοδιστών, η οποία προκύπτει από την αντίληψη της σχέσης μεταξύ χρονικών και υλικών διαδικασιών, ενισχύεται από την έννοια της «διαστρωμάτωσης» που είναι κοινή σε αυτούς τους συγγραφείς, δηλαδή μια χωρική έννοια που ωστόσο εκφράζει ολόκληρη την έννοια του χρόνου.

 

Σύμφωνα με τον Semon, η ατομική αποθήκη των εγγραμμάτων μεγαλώνει καθώς κάθε στιγμή που ζούμε διαστρωματώνει το ένα ταυτόχρονο σύμπλεγμα εγγραμμάτων πάνω στο άλλο: η διαδοχική αναπαραγωγή αυτών των στρωμάτων εγγραμμάτων έχει ως αποτέλεσμα μια εικόνα του χρόνου να κινείται συνεχώς προς τα εμπρός. Με μια πολύ παρόμοια έννοια, ο Hans Schlieper μιλά επίσης για «ψυχική διαστρωμάτωση» σε σχέση με την πιθανότητα ότι τα στρώματα αναδύονται από το υποσυνείδητο σε περιοδικά διαστήματα.

 

Τέλος, η στενή σχέση μεταξύ χρόνου και χώρου/ύλης ενισχύεται από τη σφαίρα των φαινομένων (που δεν αναφέρθηκε νωρίτερα στην παρουσίαση των έργων του Semon) την οποία ο Semon αποκαλεί «αναλογική μεταβλητότητα των μνημικών διεγέρσεων». Η διαδικασία διέγερσης που σχετίζεται με τη μνήμη είναι μια επανάληψη της ακολουθίας της διέγερσης που προκλήθηκε αρχικά από την επίδραση του ερεθίσματος σε όλες τις σχετικές τιμές του, αλλά όχι απαραίτητα στις απόλυτες τιμές του. Χρονικά, αυτό εκφράζεται με επιτάχυνση ή επιβράδυνση της ακολουθίας, ενώ αυτή διατηρεί πιστά το ρυθμό της: μπορούμε να τραγουδήσουμε μια μελωδία πιο γρήγορα ή πιο αργά από ό, τι την ακούσαμε πριν, αλλά τα μήκη των νοτών πρέπει να παραμείνουν περίπου τα ίδια, διαφορετικά η μελωδία δεν θα αναγνωριστεί ως η ίδια. Χωρικά, η αναλογική μεταβλητότητα εκφράζεται στο γεγονός ότι η μνήμη μας μπορεί να εκταθεί σε οποιοδήποτε πλαίσιο: είτε ένα πορτρέτο είναι μια μικρογραφία είτε είναι μεγαλύτερο από τη ζωή, το αναγνωρίζουμε πάντα ως πρωτότυπο, υπό την προϋπόθεση ότι οι διαστάσεις του είναι ακριβείς.

 

Η εφαρμογή της αναλογικής μεταβλητότητας όσον αφορά το χρόνο και το χώρο μπορεί επίσης να φανεί στο ίδιο αντικείμενο, δηλαδή στην ανάπτυξη ενός ωαρίου. Όσον αφορά το χρόνο, η ανάπτυξη επιταχύνεται με την αύξηση της θερμοκρασίας, για παράδειγμα, και καθυστερεί με τη μείωση της θερμοκρασίας. Αλλά η ίδια εξέλιξη παραμένει πάντα η ίδια στα ίδια στάδια, καθένα από τα οποία βρίσκεται σε μια σχετικά σταθερή, μόνιμη σχέση με τα άλλα, ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλες οι διακυμάνσεις μπορεί να είναι σε απόλυτη διάρκεια. Όσον αφορά το χώρο και την ύλη, ένα διχοτομημένο ωάριο δίνει ένα αναλογικά αναπτυγμένο έμβρυο μισού μεγέθους˙ ένα γιγαντιαίο ωάριο συγχωνευμένο από δύο ωάρια δίνει ένα έμβρυο με καλές αναλογίες διπλάσιο από το κανονικό μέγεθος. Και εδώ, η ανάπτυξη παραμένει ουσιαστικά η ίδια, τουλάχιστον όσον αφορά το τελικό αποτέλεσμα μετά την αντιστάθμιση τυχόν διαταραχών. Και στις δύο περιπτώσεις η ανάπτυξη παραμένει η ίδια, ανεξάρτητα από το αν οι χρονικές ή υλικές διαστάσεις συντομεύονται ή παρατείνονται, αλλά οι σχέσεις διαστολής του χρόνου/χώρου είναι πάντα οι ίδιες.

 

Η βασική εξίσωση του χώρου και του χρόνου, ή, ακριβέστερα, η αναπαράσταση του χρόνου ως εξέλιξη από το χώρο, δίνεται ήδη όταν ο Semon θεωρεί ότι οι νοητικές και σωματικές δραστηριότητες (το περιεχόμενο της συνείδησης, οι μύες και τα μέρη του σώματος στο μεταβολισμό) που συμβαίνουν με την πάροδο του χρόνου αποτελούν τη σκηνή νόμιμων διαδικασιών επανάληψης καθώς και χωρικά διευρυμένης ανάπτυξης. Σύμφωνα με την ομοιότητα που υποστηρίζει εδώ ο Semon, θα ήθελα να επισημάνω έναν περίεργο παραλληλισμό που αποκαλύπτουν οι ψυχικές, κινητικές και πλαστικές αντιδράσεις όταν αφήνονται στις δικές τους μεθόδους, και απελευθερώνονται από τις πιέσεις των κατευθυντήριων εξωτερικών δυνάμεων. Ο Semon μιλά για «παρεκβάσεις» στις «μνημικές αισθήσεις»: αν αποκλείσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο τις αρχικές διεγέρσεις που μας προσφέρει ο εξωτερικός μας κόσμος, και μείνουμε μόνο με τις δικές μας μνημικές αισθήσεις, είμαστε σε θέση να το καλλιεργήσουμε αυτό «μόνο ακολουθώντας εξαιρετικά ευχάριστες ή εξαιρετικά δυσάρεστες μνημικές διαδικασίες, επαναλαμβάνοντας στον εαυτό μας μια εγγραφικά προκαθορισμένη μελωδία ή ποίημα, και αν παραμείνουμε αρκετά έντονα επικεντρωμένοι στο θέμα που έχουμε μπροστά μας. Κατά κανόνα, όμως, όταν η προσοχή μας εστιάζεται αποκλειστικά στις μνημικές αισθήσεις, περιπλανιέται ακανόνιστα μέσα στα διάφορα στρώματα του αποθετηρίου εγγραμμάτων μας, αρκετά κατανοητά, αφού κανένα εξωτερικό σύμπλεγμα δεν βαραίνει τόσο πολύ όσο η ίδια η προσοχή μας όταν είναι προσηλωμένη στις αυθεντικές αισθήσεις». Πολύ συχνά η φυγή των ιδεών επιστρέφει πεισματικά στην πηγή της, ειδικά σε εκείνους που είναι σωματικά ή ψυχικά άρρωστοι ή ονειρεύονται, δηλαδή πάντα σε ψυχικές καταστάσεις που εμποδίζουν την κανονική αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Η ασύνδετη σκέψη- η οποία συμβαίνει μερικές φορές όταν οι άνθρωποι είναι κουρασμένοι, μεθυσμένοι ή υποφέρουν από εμμονές- είναι στην κυριολεξία περιπλάνηση του μυαλού.

 

Ας επιστρέψουμε στη στενότερη επικάλυψη μεταξύ μνημικής και περιοδικής θεωρίας. Τα φαινόμενα περιοδικότητας παρουσιάζονται συνολικά ως ειδική περίπτωση μνημικών φαινομένων: και τα δύο συμβαίνουν ως αποτέλεσμα πλήρους ή μερικής επανάληψης της (εξωτερικής ή εσωτερικής) ενεργειακής κατάστασης που είναι υπεύθυνη για την αρχική διέγερση. Μόνο στην πρώτη περίπτωση η υποτροπή λαμβάνει χώρα με χρονική κανονικότητα. Η υποταγή των περιοδικών φαινομένων στα μνημικά φαινόμενα, ειδικά στο δεύτερο μνημικό κύριο θεώρημα (η θεωρία της εκφοράς στη σελ. 304) μας δίνει μια διπλή ενόραση: πρώτον, σχετικά με το πρόβλημα της συνέχειας, και δεύτερον, σχετικά με το πρόβλημα της συσχέτισης.

 

Το ερώτημα αν η φύση προχωράει σταδιακά ή κάνει άλματα στις προσπάθειές της, μπορεί να απαντηθεί με την τελευταία έννοια: η φύση συχνά «πετάγεται», αλλά ποτέ δεν κάνει άλματα στην ολισθηρή πορεία της. Τα στοιχεία μιας περιοδικότητας, και γενικά εκείνα μιας σειριακότητας, εμφανίζονται διακεκομμένα, συχνά κατανεμημένα σαν χτυπήματα της μοίρας σε ειρηνικές χρονικές περιόδους. Κατά κάποιο τρόπο, είναι σαν την ασυνέχεια ενός επίπεδου βότσαλου που γλιστράει πάνω στην επιφάνεια του νερού: εξακολουθεί να είναι το ίδιο βότσαλο, παρόλο που οι κυματισμοί που παράγει μπορεί να γίνουν αντιληπτοί ως ανεξάρτητα γεγονότα από έναν υδρόβιο οργανισμό που δεν βλέπει την πέτρα που γλιστράει. Πίσω στο κεφάλαιο V, επισημάναμε την απατηλότητα ενός τέτοιου διαχωρισμού φάσεων: ο σειριακός και ο περιοδικός κυματικός συρμός είναι πραγματικά μια αδιάκοπη διαδικασία, η οποία φαινομενικά αποτελείται από μεμονωμένα μέρη λόγω προσωρινών αδρανών καταστάσεων που αντιλαμβανόμαστε (δηλαδή, μοτίβα κυματισμών). Και οι ιδέες που μας προσφέρει η μνήμη χρησιμεύουν μόνο για να το επιβεβαιώσουν αυτό.

 

Το αποτύπωμα που πυροδοτεί τη μνήμη, το έγγραμμα, περνά μέσα από μια «δευτερεύουσα κατάσταση αδράνειας» μεταξύ λήψης και επανενεργοποίησης, η οποία εξωτερικά μοιάζει με μια πρωταρχική κατάσταση αδράνειας πριν από την έναρξη της εμπειρίας που δημιουργεί ένα αποτύπωμα: εν τω μεταξύ, δεν μπορούμε να κρίνουμε από τον οργανισμό αν είχε μια συγκεκριμένη εμπειρία. Αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε ότι αυτός ο οργανισμός δεν ήταν κενός σχετικά με αυτήν την εμπειρία, αν ένα πρόσφατα βιωμένο κλάσμα της μπορεί να προκαλέσει μια πλήρη ανάκληση, και να αναβιώσει εντελώς την προηγούμενη κατάσταση διέγερσης. Και έτσι, οι καταστάσεις αδράνειας παρεμβάλλονται ανάμεσα σε σχετικές μνημονικές διεγέρσεις, ενώ παραμένουν σε άμεση επαφή: σαν μεμονωμένα λουλούδια που φυτρώνουν από τον ίδιο μίσχο. Ο Semon ονομάζει κάθε ζωντανή ύλη που κυμαίνεται μεταξύ ύπνου και αφύπνισης, λανθάνουσας και εκδηλωμένης φάσης, έγγραμμα. Και πάλι, αυτό είναι σαν να πετάμε βότσαλα σε μια λίμνη, όπου οι μεμονωμένοι κυματισμοί που προκαλούν δημιουργούνται από το επαναλαμβανόμενο γλίστρημά τους στην επιφάνεια του νερού.

 

Ο χωρικός διαχωρισμός ενός εμβρύου ή παιδιού από τον γονέα του, όπως γνωρίζουμε, δεν θεωρείται ως ασυνέχεια ενός μεμονωμένου όντος. Ας επιτρέψουμε στον ίδιο τον Semon να το εξηγήσει αυτό:

 

«Η ανάπτυξη ενός οργανισμού σε αλληλουχία παρουσιάζεται ως συνέχεια που προχωρά σε φάσεις στο χρόνο και στο χώρο. Κάθε χρονική φάση αντιστοιχεί σε ένα άτομο ως χωρική φάση. Ενώ η χρονική συνέχεια είναι αυστηρά σταθερή, η χωρική συνέχεια μπορεί να διαταραχθεί στο βαθμό που ο χωρικός διαχωρισμός τείνει να σχηματίζεται στην αρχή κάθε τέτοιας φάσης της ατομικότητας. Το ίδιο ισχύει και για τη σεξουαλική αναπαραγωγή: εάν γίνεται ασεξουαλικά, μπορεί να μην εμφανιστεί καθόλου, ή μπορεί να εμφανιστεί πολύ αργά. Παρά τη διαταραγμένη συνέχεια, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι η πραγματική ανάπτυξη παρουσιάζεται πάντα ως μια συνεχής γραμμή της οποίας οι διακοπές είναι πάντα δευτερεύουσας φύσης, δηλαδή συμβαίνουν σε ένα σημείο από το οποίο η κατευθυντήρια γραμμή έχει ήδη περάσει.

 

Αυτό σημαίνει ότι πριν ο απόγονος αποσπαστεί από τον μητρικό οργανισμό, έχει αποθηκεύσει όλα όσα ο τελευταίος κατείχε με τη μορφή μόνιμων αποτυπωμάτων μνήμης. Ολόκληρο το κληρονομικό αποθετήριο εγγραμμάτων, επαυξημένο εν μέρει από το κληρονομημένο αποθετήριο εγγραμμάτων του μεμονωμένου γονέα, υπάρχει για να μεταβιβαστεί στους απογόνους.

 

Τι σημαίνει αυτό για το πρόβλημα της συσχέτισης; Και πάλι, πρόκειται για μια επιβεβαίωση του συμπεράσματός μας στη σ. 292. Μόνο δύο πράγματα σχετίζονται πραγματικά: πρώτον, όλες οι εντυπώσεις που λαμβάνονται ταυτόχρονα είναι συστατικά ενός ταυτόχρονου συμπλέγματος εγγραμμάτων. Δεύτερον, οι εντυπώσεις που αναπτύσσονται από αυτό το σύμπλεγμα λαμβάνονται σε άμεση διαδοχή, και αλληλοσυνδέονται με ορισμένα από τα συστατικά τους. Οι πρώτες εντυπώσεις έχουν ίση πολικότητα προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Οι τελευταίες έχουν άνιση πολικότητα που συνδέεται μόνο με την κατεύθυνση προς τα εμπρός. Υπάρχουν συνιστώσες που έρχονται συνεχώς σε επαφή μεταξύ τους, συνορεύοντας η μία με την άλλη είτε εγκάρσια είτε διαμήκως σε σχέση με το γεγονός: υπάρχει μόνο μια συσχέτιση επαφής. Έτσι, το πρόβλημα της συσχέτισης συνδέεται στενά με το πρόβλημα της συνέχειας: εντυπώσεις που δεν έρχονται σε επαφή, δεν συνδέονται συνεχώς, και δεν συσχετίζονται. Μπορούν να συσχετιστούν μόνο αφού έχουν έρθει σε επαφή μεταξύ τους, και έχουν γίνει μέρος ενός ταυτόχρονου συμπλέγματος εγγραμμάτων ή στενά συνορευόντων τέτοιων συμπλεγμάτων.

 

Η ψυχολογία διαφοροποιεί άλλους τύπους συσχέτισης, αλλά όλοι μπορούν να αναχθούν σε απτική συσχέτιση. Στη σ. 292 συζητήσαμε το γεγονός ότι δεν παραμένουν όλες οι εντυπώσεις που λαμβάνονται ταυτόχρονα εξίσου ζωντανές στη μνήμη μας˙ αλλά ένα σημαντικό μέρος του ταυτόχρονου συμπλέγματος εγγραμμάτων σβήνει, βυθίζεται σαν να ήταν σε μια θάλασσα λήθης, από την οποία μερικές ιδέες, οι οποίες ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακές όταν ελήφθησαν, αναδύονται σαν νησιά. Ονομάζουμε αυτά τα μεταγενέστερα απομονωμένα θραύσματα «συσχετισμένα» επειδή γίνονται πάντα συλλογικά συνειδητά- αλλά αυστηρά μιλώντας, όχι μόνο αυτά, όχι άμεσα, αλλά ολόκληρο το σύμπλεγμα, από του οποίου τα σκοτεινά βάθη οι εντυπώσεις ανεβαίνουν στα πιο απότομα ύψη του ουρανού της συνείδησης. Δεν υπάρχει ποτέ πραγματική ασυνέχεια μεταξύ αυτών των κορυφών, όπως δεν υπάρχει και μεταξύ αυτών και του κοινού ταυτόχρονου συμπλέγματος από τα βάθη του οποίου αναδύονται. Ως στοιχεία αδιαίρετα και διασυνδεδεμένα, δεν απαιτούν ειδική σύνδεση. Όταν τα αντιλαμβανόμαστε, δεν επιστρέφουν μόνο μόνα τους. Αντίθετα, ολόκληρο το σύμπλεγμα των εντυπώσεων, το οποίο ταυτόχρονα γνωρίζαμε συνειδητά, επιστρέφει, όπου τα μεμονωμένα στοιχεία αντιπροσωπεύουν μόνο διακριτές στιγμές.

 

Τη συνειδητοποίηση ότι η συνολική κατάσταση υπόκειται σε μνημική και περιοδική επανάληψη συμμερίζονται ο Semon (π.χ. μνημική έμφαση) και ο Swoboda· εδώ και εκεί συναντάμε μια μεμονωμένη υπεροχή εντυπώσεων που κάποτε λάβαμε με τη μεγαλύτερη δεκτικότητα από τον εσωτερικό κόσμο, ή που επιβλήθηκαν με τη μεγαλύτερη δύναμη από τον εξωτερικό κόσμο. Είναι ακόμη πιο δύσκολο να καταλάβουμε αν ο Swoboda εμβαθύνει περισσότερο στο γεγονός ότι δεν υπάρχουν «ελεύθερα προκύπτουσες» ιδέες, με την έννοια που αυτός ή ο Johann Herbart χρησιμοποιούν. Οι έννοιες μπορούν να περάσουν το κατώφλι της συνείδησης μόνο αν ληφθούν υπόψη, ας πούμε, από βοηθητικές έννοιες, και οδηγηθούν έτσι στη συνείδηση, καθώς πρέπει να οραματιστούμε το αποθετήριο μνήμης του Semon και του Schlieper ως μια συνεχόμενη πολυεπίπεδη δομή συμπλεγμάτων εγγραμμάτων από τα οποία αναπτύσσεται η αντίληψή μας για το χρόνο: γειτονικές δομές διεγείρουν η μία την άλλη, μέχρις ότου η ακολουθία να επαναληφθεί στον κυκλικό βρόχο της διαδικασίας της ζωής. Ο Wilhelm Jerusalem δείχνει πόσο μεγάλος είναι ο πειρασμός να δεχτούμε ελεύθερα αναδυόμενες ιδέες, κάτι που θέλω να αναπαράγω εδώ από τον Semon (μνημικές αισθήσεις) επειδή είναι τόσο πολύ περιγραφικό:

 

«Η εικόνα μιας κατάστασης που έχουμε ξεχάσει εδώ και τριάντα χρόνια φαίνεται να προκύπτει αρκετά ελεύθερα. Όπως νομίζετε, είμαστε έκπληκτοι με αυτή την ξαφνική επανεμφάνιση μετά από δεκαετίες σιωπής. Μόνο αργότερα ανακαλύψαμε ότι υπάρχει ένα κοντινό μπουκέτο Pyrula uniflora του οποίου το άρωμα δεν είχαμε παρατηρήσει προηγουμένως, και ταυτόχρονα θυμηθήκαμε ότι ήταν αυτό το ίδιο άρωμα που συνδέθηκε με την εμπειρία μας πριν από τριάντα χρόνια. Αν αυτό δεν το είχαμε παρατηρήσει ως έναυσμα μνήμης, θα είχαμε πιστώσει τη μνήμη μας με την ικανότητα να το έχει παρατηρήσει χωρίς βοήθεια».

 

Επιπλέον, η «ομοιότητα», ο «συνδυασμός» και οι «συσχετίσεις αντίθεσης», διακριτές στο πεδίο της ψυχολογίας, έχουν αποδειχθεί ότι είναι επίσης τελικά υποκατηγορίες συσχέτισης επαφής, στο βαθμό που η πραγματική συσχέτιση μεταξύ των εννοιών «όμοιο», «συνδυασμένο» και «αντίθετο» εμφανίζεται πρώτα πριν έρθουν οι έννοιες με κάποιο τρόπο σε επαφή. Αυτές οι κατηγορίες εννοιών δεν συνδέονται στην πραγματικότητα μεταξύ τους, αλλά αρχικά είναι μόνο το αποτέλεσμα αμοιβαίας εκφοράς. Αυτό τις οδηγεί στο ίδιο σύμπλεγμα εγγραμμάτων, όπου μόνο τότε λαμβάνει χώρα πραγματική συσχέτιση, και φυσικά σύνδεση επαφής, μεταξύ τους. Μπορούμε να εφαρμόσουμε παρόμοιους όρους, όπως «αμοιβαία εκφορά», επειδή δεν είναι μόνο η επανάληψη της μίας αρχικής διέγερσης που είναι αρκετή (η οποία είναι απλώς παρόμοια, «υπενθυμιστική» της, ακόμη και αν αποκλίνει από αυτήν όσον αφορά την ποσότητα ή την ποιότητα) να προκαλέσει μνημική διέγερση και αίσθηση.

 

Ο συνδυαστικός συσχετισμός συμβαίνει επίσης με τα εγγράμματα που ανακαλούνται από διαφορετικά στρώματα του αποθετηρίου εγγραμμάτων, δηλαδή από ταυτόχρονα συμπλέγματα εγγραμμάτων, τα οποία συλλαμβάνονται σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, και αποθηκεύονται στο ίδιο ταυτόχρονο σύμπλεγμα: αλλά όταν συμβαίνει το τελευταίο, εκείνα τα εγγράμματα που αποτελούνται ταυτόχρονα από διαφορετικά μη ταυτόχρονα στρώματα εγγραμμάτων συνδέονται στη συνέχεια μέσω επαφής, ανεξάρτητα από το πόσο παρόμοια ή διαφορετικά μπορεί να είναι.

 

Για να κατανοήσουμε πλήρως τη συσχέτιση συνδυασμού ή, όπως το αποκαλεί ο Semon για να αποφευχθεί η σύγχυση, «τη συσχέτιση των συστατικών διαφορετικών στρωμάτων εγγραμμάτων», θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι τα συμπλέγματα ταυτόχρονης διέγερσης δεν αποτελούνται μόνο από πρωτότυπες διεγέρσεις, καθώς προκύπτουν και από απλές μνημικές διεγέρσεις όταν αναβιώνουν. Αντίθετα, πρωτότυπες και μνημικές διεγέρσεις συγχωνεύονται σε αυτά. Κάθε νέα πρόσληψη εντυπώσεων ενεργοποιεί ταυτόχρονα αναμνήσεις. Και καμία αναπαραγωγή εντυπώσεων, ούτε καν σε όνειρα ή στην έκσταση, δεν είναι δυνατή χωρίς τον έξω κόσμο να αναμειγνύεται σε κάποια νέα, συναρπαστικά ερεθίσματα. Κάθε σύμπλεγμα εγγραμμάτων αλλάζει σταδιακά, αναμειγνύοντας μνήμες με εμπειρίες, και αναμειγνύοντας συνεχώς άλλες μνήμες με κάθε νέα αναβίωση της παλιάς εμπειρίας που πυροδοτείται από τη μνήμη: παίρνει μνημονικά συστατικά από μια παλαιότερη εποχή, ενώ άλλα, ίσως πιο φρέσκα, συστατικά ξεθωριάζουν. Με την προϋπόθεση ότι τα στρώματά της ενσωματώνουν την επανάληψη των κατώτερων στρωμάτων στο σχηματισμό του εγγραμμικού αποθετηρίου, δεν είναι μια ανεπηρέαστη επανάληψη, αλλά μια επανάληψη που έχει εμπλουτιστεί μέσω μιας νέας εισροής ακόμη μη αποτεθειμένων αποθεμάτων, και που έχει συνδυαστεί με αποθέματα που έχουν έρθει στην επιφάνεια.

 

Η «συσχέτιση αντίθεσης» υπονοείται έτσι σε αυτή την εξήγηση: οι τράπεζες μνήμης μας είναι γεμάτες με ζεύγη εννοιών, όπως «γίγαντας-νάνος», «ζεστό-κρύο», «κλάμα-γέλιο», και ούτω καθεξής. Από τη στιγμή που αρχίσαμε να πηγαίνουμε στο σχολείο, έχουμε συνηθίσει να αναζητούμε το αντίθετο νόημα κάθε έννοιας. Έχοντας αυτό κατά νου, το αντίθετο εμπίπτει στη σφαίρα της ομοιότητας για τη συνείδησή μας. Κάθε τι αρνητικό διαχωρίζεται από το αντίθετό του μόνο σε μια κλίμακα βαθμού, και όμως συνδέεται θετικά με αυτό, και η εμφάνιση της αντίθεσης δεν είναι τελικά τίποτα περισσότερο από μια μερική επιστροφή της ίδιας ενεργειακής κατάστασης που κάποτε δημιούργησε την αρχική διέγερση, και η οποία τώρα αναδημιουργεί τη σχετική μνημική διέγερση. Η αντίθεση είναι απλώς μια άλλη μορφή ομοιότητας. Η ανομοιότητα με τη μορφή αντίθεσης είναι μόνο αρνητική ομοιότητα, ακριβώς όπως το κρύο δεν είναι παρά θερμότητα με αρνητικό πρόσημο. Επομένως, κάθε αντίθεση μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε την αντίθεσή της: η συσχέτιση αντίθεσης είναι συσχέτιση ομοιότητας, και γίνεται πραγματική, δηλαδή γίνεται συσχέτιση επαφής, την οποία ξέρουμε από την παιδική ηλικία, όταν οι αντίθετες ιδέες συνδυάζονται στο ίδιο σύμπλεγμα εγγραμμάτων.

 

Έχουμε ήδη επιτρέψει στους εαυτούς μας να καθοδηγούνται από σχετικές εκτιμήσεις, δηλαδή ότι τα αντίθετα δεν αντιπροσωπεύουν ουσιαστικές διαφορές, αλλά μόνο διπολικές διαφορές κάποιου βαθμού, ακόμη και ουσιαστικές ομοιότητες σε μια ενοποιητική διαβαθμισμένη κλίμακα, όταν θεωρήσαμε τις συνέπειες των αντίθετων γεγονότων ως σειριακότητες, και καθιερώσαμε έναν ειδικό τύπο σειριακότητας ως «αντίθετη σειριακότητα». Ο ψυχαναλυτής Wilhelm Stekel επανέλαβε το ίδιο συμπέρασμα με τον «νόμο της διπολικότητας»: κάθε ψυχικό άκρο φέρει μέσα του το σπέρμα του δικού του αντίθετου. Η αγάπη περιέχει μίσος. Η ευθυμία περιέχει λύπη, η αρετή περιέχει κακία, και ούτω καθεξής.

 

Στο βαθμό που τα αντίθετα είναι απλώς πόλοι του ίδιου ψυχολογικού χαρακτηριστικού, ο Stekel συμφωνεί επίσης ότι σε πολλούς ανθρώπους τέτοια αντίθετα εναλλάσσονται κυκλικά και αντικαθιστούν το ένα το άλλο περιοδικά, και ότι η διπολική φύση των αντιθέσεων δεν περιορίζεται μόνο στον ψυχικό κόσμο, αλλά είναι κοινή σε ένα ολόκληρο φάσμα φαινομένων.

 

Από την άποψη της αισθητηριακής φυσιολογίας, και επομένως εξακολουθώντας να σχετίζεται στενά με την ψυχή, βιώνουμε τη διπολικότητα με τη μορφή «ταυτόχρονης αντίθεσης» και «αρνητικών μεταεικόνων»: η πρώτη δείχνει το ίδιο πράγμα στη χωρική αντιπαράθεση των γύρω αισθητηριακών πεδίων, όπως δείχνει η δεύτερη στη χρονική διαδοχή ενός και του αυτού πεδίου αίσθησης. Αυτό με το οποίο είμαστε πιο εξοικειωμένοι είναι το οπτικό μας πεδίο, όπου η αντίληψη του κίτρινου σε ένα πεδίο συνοδεύεται από μια απόχρωση του μπλε στο διπλανό πεδίο: η αντίληψη του κόκκινου από μια σκιά του πράσινου, η αντίληψη μιας ελαφριάς σκιάς από μια σκοτεινή σκιά, και ούτω καθεξής. Και όταν βλέπουμε ένα έντονο κόκκινο σημείο και κλείνουμε τα μάτια μας σε αυτό, τότε η ακολουθική διέγερση, το ξεθώριασμα του κόκκινου, γίνεται αντιληπτή ως πράσινο. Και το κίτρινο γίνεται αντιληπτό ως μπλε, και ούτω καθεξής. Οι ταυτόχρονες και διαδοχικές αισθήσεις αντίθεσης δεν περιορίζονται μόνο στην αίσθηση της όρασης, αλλά εμφανίζονται και σε άλλες αισθητηριακές περιοχές, και εκδηλώνονται ιδιαίτερα στην αίσθηση της θερμοκρασίας. Ο Semon αντιτίθεται ρητά στο διαχωρισμό των μεταεικόνων, των μετατόνων κ.λπ., που ανήκουν συλλογικά σε ακολουθικά αποτελέσματα διέγερσης, από τα ταυτόχρονα αποτελέσματα διέγερσης.

 

Η ταυτόχρονη αντίθεση και η αρνητική μεταεικόνα όλων των αισθητηριακών περιοχών, εξεταζόμενες με ολοκληρωμένο και συγκριτικό τρόπο, προσφέρουν έτσι μια εικόνα της συνεχούς βασικής φύσης των ασυνεχών φαινομένων, μια περαιτέρω συμβολή στην ουσία και την καθαρή αναπτυξιακή διαφορά μεταξύ χωρικής αντιπαράθεσης και χρονικής διαδοχής. Τέλος, προσφέρουν μια ιδιαίτερα πολύτιμη εικόνα για τη φύση των διαδικασιών μίμησης (κεφ. VI) που λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα στα γύρω αντικείμενα, και στο ίδιο αντικείμενο σε διαδοχικές χρονικές στιγμές, κατά τις οποίες αυτό το αντικείμενο αναλαμβάνει διάφορες καταστάσεις που απαιτούν μίμηση.

 

Αυτό που είναι ανεκτίμητο σχετικά με τη διορατικότητα που πραγματικά παρέχουν τα αισθητηριακά πεδία, με την κυριολεκτική έννοια της λέξης, είναι ότι η ενεργειακή διαδικασία εξισορρόπησης μάς αποκαλύπτεται υποκειμενικά μέσω καθαρών φυσιολογικών αισθητηριακών φαινομένων: η περιοχή μιας ευαίσθητης στο φως ορατής ουσίας έχει διεγερθεί ώστε να είναι «κόκκινη». Η χημεία της έχει αλλάξει ως αποτέλεσμα, και τώρα πρέπει να αφομοιωθεί σε εκείνη της γύρω περιοχής. Ως εκ τούτου, η γύρω περιοχή δείχνει τη συμπληρωματική αλλαγή σε «πράσινο.» Η πρώτη διεγερμένη περιοχή είναι επίσης «πράσινη», ως αρνητική μεταεικόνα. Η γύρω περιοχή με τη σειρά της, τώρα πιο αδύναμη, δείχνει την αρνητική «κόκκινη» μεταεικόνα. Οι ακολουθικές διεγέρσεις συνεχίζουν να ταλαντώνονται με τον ίδιο τρόπο, και είναι ελάχιστα αισθητές πια, μέχρι να επιστρέψουν σε κατάσταση ηρεμίας.

 

Η διαδικασία μοιάζει με το ανεβοκατέβασμα μιας τραμπάλας ή ζυγαριάς, μέχρι να φτάσει η κίνηση σε μια θέση ηρεμίας, που αντιστοιχεί στην εξισωμένη κατανομή βάρους: είναι μια διαδικασία αδράνειας (Κεφάλαιο V), και μετράμε κάθε περίπτωση αδράνειας ως διαδικασία αντιστάθμισης (Κεφάλαιο VI), στην οποία κάθε φάση μιμείται την κατάσταση της προηγούμενης φάσης. Το γεγονός ότι η αντίληψή μας για το κόκκινο ενεργοποιεί την αντίληψή μας για το πράσινο στη γύρω περιοχή- δηλαδή, μια διαφορά, όχι μια ομοιότητα- δεν πρέπει να μας παραπλανήσει σχετικά με τη μιμητική φύση της συνολικής διαδικασίας: η ισορροπία επιτυγχάνεται τελικά μέσω πολικής αντίδρασης (βλ. Κεφάλαιο VII). Στο ανόργανο μοντέλο, στην περίπτωση της τραμπάλας ή της ζυγαριάς, βλέπουμε μόνο ισορροπία. Γνωρίζουμε ότι το σύστημα οδεύει προς την ισορροπία όταν το ένα σκέλος ανεβαίνει, ενώ το άλλο κατεβαίνει. Η ενδοσκοπική αντίληψη, βλέποντας το ενδότερο μέρος της διαδικασίας, η οποία λαμβάνει χώρα σε ένα μέρος του εγώ μας, αντιλαμβάνεται μόνο την απόλυτη αντίθεση (επειδή το τελικό ξεθώριασμα ξεφεύγει από την υπερσυνείδησή μας), η οποία είναι ωστόσο ένα προκαταρκτικό στάδιο στην προετοιμασία για την επίτευξη της ομοιότητας.

 

Ακόμη και η θεωρία της κληρονομικότητας δεν μπορεί παρά να κάνει χρήση του εκτεταμένου νόμου της διπολικότητας, στο ότι- για να χρησιμοποιήσουμε ένα παράδοξο του Rudolf Goldscheid- «το ίδιο το γεγονός της μη-κληρονομικότητας είναι συχνά μια έκφραση κληρονομικότητας». Αυτό συμβαίνει όταν ο ακρωτηριασμός, η απουσία ενός οργάνου, δεν μεταβιβάζεται στους απογόνους ως έλλειψη του ίδιου˙ αλλά αντίστροφα ένα υπεραναπτυγμένο αναγεννημένο όργανο αναπτύσσεται ως αντίδραση στον τραυματισμό.

 

Ο Franz von Hoefft εξέφρασε μια σχετική, βαθιά σκέψη: την εναλλαγή μεταξύ πολιτιστικών εποχών και αντιτιθέμενων κοσμοθεωριών. Οι ορθολογιστικές εποχές πρέπει να ακολουθούνται από ιδεαλιστικές: αυτή η εναλλαγή, που μοιάζει με εκκρεμές, κυμαίνεται από την ψυχική κατάσταση της εποχής, που είναι μια αποκλειστική αξιολόγηση του ρεαλιστικού- υλικού τρόπου σκέψης και δράσης, έως την υπερεκτίμηση του θεϊστικού- πνευματικού τρόπου σκέψης και δράσης. «Αφού αναμασήσουμε επαρκώς τις κοινοτοπίες της «τεχνικής εποχής» μας ή του «αιώνα των φυσικών επιστημών», λέει ο V. Hoefft σχετικά με τη σημερινή εποχή μας, «συνειδητοποιούμε τελικά ότι βρισκόμαστε σε μια περιοδική εναλλαγή- μεταξύ μιας κουλτούρας κατανόησης και λογικής, με χαρακτηριστική κλίση προς τις θετικές επιστήμες από τη μία πλευρά, και μιας κουλτούρας πνευματικότητας, με τάση προς τη δεισιδαιμονία και το μυστικισμό (προσευχή, αποκρυφισμός, αστρολογία) από την άλλη- όπου βρισκόμαστε πραγματικά στη δεύτερη περίοδο εδώ και αρκετό καιρό. Δυστυχώς, μια ισορροπία μεταξύ των δύο περιόδων- λογική και συναίσθημα συμφιλιωμένα- φαίνεται αδύνατη. Το εκκρεμές πάντα ταλαντεύεται πέρα από το σημείο ισορροπίας του προς τα αντίθετα άκρα».

 

Εδώ, ολόκληρες γενιές αντιπροσωπεύουν την γενεαλογική ενότητα και την ατομική γενεαλογική δυαδικότητα της σχέσης γονέα- παιδιού. Η μελλοντική έρευνα στον τομέα της κληρονομικότητας θα πρέπει αναμφίβολα να διακρίνει χαρακτηριστικά μεταξύ μεμονωμένων γενεών και των απογόνων τους, τα οποία παραμένουν αμετάβλητα σε σταθερή ισορροπία, και των γενεαλογικών ορίων που παραμένουν αμετάβλητα χωρίς εξωτερικά ερεθίσματα. Σε αυτό προστίθενται και άλλα χαρακτηριστικά που εναλλάσσονται, έτσι ώστε να μπορούν να εμφανίζονται στην επόμενη γενιά ή σειρά γενεών με μια έννοια και χαρακτήρα που είναι το ακριβώς αντίθετο της προηγούμενης γενιάς ή γενεαλογικής σειράς. Οι σύγχρονες γενετικές θεωρίες θα έσπευδαν να ανακαλύψουν μόνο τη μη κληρονομικότητα έναντι τέτοιων εναλλασσόμενων χαρακτηριστικών.

 

Τέλος, θα ήθελα να ασχοληθώ με τον ισχυρισμό του Semon ότι τα επιτεύγματα που σχετίζονται με τη μνήμη ανήκουν σε ζωντανούς οργανισμούς: οι επαναλήψεις στην άψυχη φύση- όπως οι παλίρροιες, οι εποχές, η έκρηξη θερμών πηγών- δεν υπακούουν στο δεύτερο μνημικό θεώρημα, σύμφωνα με το οποίο μια μερική επιστροφή του συμπλέγματος δυνάμεων που είναι υπεύθυνες για την αρχική παραγωγή ενός γεγονότος είναι αρκετή για να προκαλέσει την επανάληψή του. Σε αντίθεση με την οργανική επανάληψη, η ανόργανη επανάληψη απαιτεί πάντα μια συνολική επιστροφή της αιτιώδους ενεργειακής κατάστασης.

 

Ο Semon, ο οποίος συχνά και αρκετά εμφατικά χρειάζεται να υπερασπίσει τον εαυτό του από παρερμηνείες, και έχοντας δημιουργήσει μια βιταλιστική υπόθεση, είναι απολύτως πρόθυμος να παραδεχτεί ότι η υπόθεσή του δεν ισχύει πάντοτε. Έχουμε ήδη δει αρκετά παραδείγματα στα οποία η ικανότητα των ανόργανων σωμάτων να αντιδρούν αλλάζει συνεχώς από επαναλήψεις: υπολειμματικός μαγνητισμός (σιδηρομαγνητισμός)˙ κόλλα με μνήμη για πειραματικά μεταβαλλόμενη θερμοκρασία τήξης˙ και, τέλος, οι πλάκες μολύβδου που αναφέρει ο Ostwald, οι οποίες «εξασκούν» ηλεκτρικό φορτίο και εκφόρτιση, κάνοντας αυτές τις διαδικασίες να προχωρούν πιο εύκολα. Αλλά, φυσικά, εκείνοι που διαβάζουν και κατανοούν τις έννοιες των κεφαλαίων V και VI δεν χρειάζονται πλέον καμία ειδική ορθολογική εξήγηση από αυτή την άποψη. Κάθε διαδικασία αδράνειας είναι ανάλογη με μια μνημική διαδικασία, αφού διατηρεί ολόκληρο τον χαρακτήρα της χωρίς η αρχική ώθηση να έχει αντίκτυπο, αν οι αντίθετες δυνάμεις δεν την υπερνικήσουν. Και ακόμη ακριβέστερα, κάθε μνημική διαδικασία με τη σειρά της είναι όχι μόνο ένα ανάλογο, αλλά ένα ομόλογο, απλά μια ειδική περίπτωση γενικής αδράνειας.

 

===============

Σημ. Η θεωρία της μνήμης προτάθηκε από τον Richard Semon, σύμφωνα με τον οποίο η μνήμη αντιπροσωπεύει την αποτύπωση μιας εμπειρίας. Όταν υπάρξει ένα στοιχείο που μοιάζει με ένα συστατικό του αρχικού συμπλέγματος ερεθισμάτων, το προκύπτον «μνημονικό ίχνος» (ή «έγγραμμα») ενεργοποιείται («εκφορία»). Έτσι τα ερεθίσματα παράγουν ένα «μόνιμο αρχείο εγγεγραμμένο στην ευερέθιστη ουσία», δηλαδή στο κυτταρικό υλικό που είναι προδιατεθειμένο για μια τέτοια εγγραφή.

[https://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Semon]

 

Από την άλλη μεριά, Ο Paul Kammerer περιέγραψε το νόμο της σειριακότητας ως εξής: «Μια σειρά εκδηλώνεται ως η κανονική επανάληψη του ίδιου ή παρόμοιων πραγμάτων και γεγονότων- μια επανάληψη, ή ομαδοποίηση, στο χρόνο ή στο χώρο όπου τα μεμονωμένα μέλη της ακολουθίας- όσο αυτό μπορεί να διαπιστωθεί με προσεκτική ανάλυση- δεν συνδέονται με την ίδια ενεργή αιτία».

[https://collegiateteachinginartanddesign.com/wp-content/uploads/2019/02/seriality-and-synchronicity-by-elena-nechita1.pdf] 

 

Απόσπασμα από το XII κεφάλαιο του βιβλίου «The law of seriality», του Paul Kammerer:

[https://www.amazon.com/Law-Seriality-Theory-Recurrences-Events/dp/B0CTHLBPWD]

Μετάφραση του αποσπάσματος για τα Ελληνικά, Χρήστος Κ. Τσελέντης, 2025.