20 Νοε 2010

'Μεταστάσεις'- ένα ποίημα ηλεκτρονικό

Iannis Xenakis

Πώς μπορεί κάποιος να γράψει τη μουσική; Πώς μπορεί δηλαδή να γράψει ένα κείμενο το οποίο να αναπαριστά πιστά τη μουσική που θέλει να εκφράσει; Πώς μπορεί, π.χ., να γράψει κάποιος ένα ποίημα που να περιέχει την 5η συμφωνία του Beethoven; Θα μπορούσε, βεβαίως, να χρησιμοποιήσει ο ‘συγγραφέας’ μουσικά σύμβολα, που λίγοι, ωστόσο, θα ήταν σε θέση να ‘ακούσουν.’ Ίσως θα μπορούσε να αντιστοιχήσει 7 φωνήεντα με τις 7 νότες αλλά, και πάλι, η αντιστοιχία που θα έκανε θα ήταν υποκειμενική και πιθανώς αδύνατη. Θα μπορούσε άραγε να υπάρξει κάποιος ‘αντικειμενικός’ τρόπος αντιστοίχισης μεταξύ μουσικής και συμβόλων;

The Philips Pavilion


 Objet mathematique / Poème électronique

Οι αριθμοί, πιστεύεται, ότι κατέχουν μια μοναδική θέση μέσα στον νοηματικό κόσμο του ανθρώπου. Κάποιοι έφτασαν μάλιστα στο σημείο να δεχτούν ότι οι αριθμοί έχουν μια αντικειμενικότητα μέσα στο ίδιο το σύμπαν. Το διαστημόπλοιο Voyager, που κάποτε έφυγε για το άγνωστο διάστημα, περιέχει εικόνες και σύμβολα που αντιστοιχούν σε απλές μαθηματικές σχέσεις. Περιέχει επίσης την 5η συμφωνία του Beethoven, με την ελπίδα ότι τα όντα που, ίσως, κάποτε την ακούσουν, θα ‘αντιληφτούν’ σε αυτήν κάποια υπέροχη αρμονία. Το μέγαρο ‘Pavilion,’ που κατασκεύασε ο Ξενάκης κατά παραχώρηση από τον Le Corbuser, φιλοδόξησε, θεωρώ, ακριβώς αυτό: να μεταφέρει την αρμονία του σύμπαντος σ’ ένα γήινο τεχνητό κατασκεύασμα. Παράλληλα, ο συνθέτης Edgard Varèse, έγραψε ένα ηλεκτρονικό ποίημα για την έκθεση που έγινε στο συγκεκριμένο χώρο. Για να επιτευχθεί το ζητούμενο ηχητικό αποτέλεσμα, λέγεται ότι τοποθετήθηκαν 350 με 450 μεγάφωνα. Σε ό,τι αφορά το ποίημα, επρόκειτο για ‘θορύβους,’ ο σκοπός των οποίων, σύμφωνα με το δημιουργό, ήταν η απελευθέρωση των ήχων.

Σε ό,τι αφορά τον Ξενάκη, η ιδέα να χρησιμοποιηθούν καμπύλες επιφάνειες για την κατασκευή του Pavilion (εννέα ασύμμετρες υπερβολικές καμπύλες) προήλθε από το μουσικό του έργο ‘Μεταστάσεις,’ γραμμένο για ορχήστρα 61 ατόμων, το 1953-54, διάρκειας 8 λεπτών. Ο Ξενάκης σε αυτό το έργο του προσπάθησε, λέγεται, να συμφιλιώσει τη γραμμική αντίληψη που έχουμε για τη μουσική (αρμονική σειρά των ήχων) με μία σχετικιστική άποψη για το χρόνο. Εάν αυτό ισχύει, τότε, θεωρώ, πώς θα είχε να κάνει με την έννοια της διαδοχής των χρονικών διαστημάτων, όπως την αντιλαμβάνεται, και την απαιτεί επίσης, ο άνθρωπος. Δηλαδή, φαντάζομαι, πως θα προσπάθησε να αποδώσει στις συνθέσεις του μια έξω από τις συνήθεις έννοιες του μέτρου και του ρυθμού αρμονία.

Ο Ξενάκης γενικά πρωτοπόρησε σε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάζουμε ‘μαθηματική μουσική’ ή, αντίστροφα, ‘μουσικά μαθηματικά,’ χρησιμοποιώντας στοιχεία από τη θεωρία συνόλων και παιχνιδιών, τη θεωρία του χάους και των πιθανοτήτων, επιχειρώντας, δηλαδή, την ενοποίηση μουσικής και μαθηματικών, είτε εφαρμοσμένων, με τη μορφή της αρχιτεκτονικής π.χ., είτε αφηρημένων. Είχε εφεύρει επίσης, έως το 1979, ένα πρόγραμμα υπολογιστή, το UPIC, (Unité Polyagogique Informatique du CEMAMu) που μπορούσε να μεταφράσει γραφικά σε μουσική.

Κάποτε είχα διαβάσει ένα ρητό του Ξενάκη, που δυστυχώς δεν θυμάμαι ακριβώς και δεν μπόρεσα να ξαναβρώ. Θα το αποδώσω λοιπόν ελεύθερα εδώ ως κατακλείδα της προηγούμενης συζήτησης περί ‘μεταστάσεων’:

‘‘Η μουσική είναι η συνέχιση των μαθηματικών με άλλα μέσα…’’
======



Iannis Xenakis
Friends of Iannis Xenakis