14 Μαΐ 2014

Η αρχή της ηδονής

Με απλά λόγια, η αρχή της ηδονής λέει ότι όλοι επιδιώκουμε την απόλαυση και αποφεύγουμε τον πόνο. Την αρχή αυτή ανακάλυψε ο Freud. Τις περισσότερες φορές, ωστόσο, επιδιώκοντας την απόλαυση κάνουμε τους εαυτούς μας να πονάνε. Αυτό το παράδοξο της ηδονής απασχόλησε τους φιλοσόφους. Ο Henry Sidgwick, για παράδειγμα, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ευτυχία και η απόλαυση είναι φαινόμενα που δεν ακολουθούν τους γνωστούς νόμους της φύσης. Έτσι, συνήθως βρίσκουμε την ευτυχία όταν την αναζητούμε όσο το δυνατό λιγότερο. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που μας ευχαριστεί περισσότερο είναι κάτι που μας αρέσει να κάνουμε, είτε αυτό είναι ευχάριστο είτε δυσάρεστο. Αυτό είναι κάτι που έχει να κάνει με το καθήκον ή τη μοίρα. Ο σκοπός της ζωής μας είναι κάτι που το καταλαβαίνουμε σπάνια ή εκ των υστέρων, αλλά όταν εκπληρώνουμε το νόημα της ζωής μας, τότε παίρνουμε και τη μέγιστη απόλαυση. 


Το σουρεαλιστικό πάρκο, Las Pozas, Xilitla, Μεξικό 


Edward James 

Ο Edward James ήταν ποιητής και σπόνσορας των σουρεαλισμών, όπως του Νταλί και του Μαγκρίτ. Σε κάποια στιγμή της ζωής του άφησε τα πάντα πίσω, και εγκαταστάθηκε στο Μεξικό για να φτιάξει ένα αγρόκτημα με σουρεαλιστικό κήπο (παραπάνω φωτογραφία). Η ιδέα του ήρθε όταν οι ορχιδέες που είχε φυτέψει καταστράφηκαν. Έτσι, ήταν μια ιδέα την οποία συνέλαβε σταδιακά. Αυτό ακριβώς συμβαίνει σε όλους μας. Όσο περισσότερο βιάζουμε τα πράγματα, τόσο περισσότερο τα θαλασσώνουμε. Επιπλέον, όταν επιβάλουμε σε πράγματα και ανθρώπους τις δικές μας επιθυμίες, αντιμετωπίζοντάς τους σαν αντικείμενα ηδονής, χάνουμε την πραγματική τους αξία, η οποία θα μπορούσε να είναι πιο ωφέλιμη. Έτσι, φαίνεται να υπάρχει κάποια ισορροπία ανάμεσα στην απόλαυση των πραγμάτων και στην ερμηνεία που τους δίνουμε. 

Ο Νταλί ήταν εκστατικός από τη φύση του με τα πάντα, ακόμα και με την ίδια τη γέννησή του: «Ας χτυπήσουν όλες οι καμπάνες!» φώναζε. «Ας ισιώσουν οι καματεροί αγρότες για μια στιγμή την αγκυλωμένη καμπύλη της ανώνυμης πλάτης τους, έτσι όπως είναι σκυμμένη σαν τον κορμό μιας ελιάς, στριμμένος από την τραμουντάνα, και ας ξεκουραστούν τα μαγουλά τους, χαραγμένα από βαθιές, γεμάτες χώμα ρυτίδες, στην παλάμη των ροζιασμένων χεριών τους, σε μια ευγενική στάση στιγμιαίας και διαλογιστικής ανάπαυλας. Κοιτάξτε! Ο Σαλβαδόρ Νταλί μόλις γεννήθηκε!.. Είναι κάτι τέτοια πρωινά που οι Έλληνες και οι Φοίνικες θα πρέπει να είχαν αποβιβαστεί στους όρμους του Rosas και του Ampurias, προκειμένου να στρώσουν το κρεβάτι του πολιτισμού και να βάλουν τα καθαρά, λευκά και θεατρικά σεντόνια της γέννησής μου, εδώ στο κεντρικότερο σημείο της πεδιάδας του Ampurdan, που είναι το πιο στέρεο και πιο αληθινό κομμάτι τοπίου στον κόσμο.» 

Ο Νταλί επίσης επέμενε ότι είχε «ενδομήτριες αναμνήσεις.» Δηλαδή οπτικές αναμνήσεις της ζωής πριν από τη γέννηση, και έλεγε: «Ήταν θεϊκές, παραδείσιες.» Ο Νταλί υποστήριζε ότι ήταν η πηγή «εκείνης της αναταραχής και συναισθήματος» που είχε νιώσει κατά τη διάρκεια της ζωής του όταν ήρθε αντιμέτωπος με την «παραισθησιογόνο εικόνα» δύο τηγανιτών αυγών: «Τα τηγανιτά αυγά στο πιάτο χωρίς το πιάτο, που είδα πριν τη γέννησή μου ήταν υπέροχα, φωσφορίζοντα και πολύ λεπτομερή σε όλες τις αναδιπλώσεις των αχνών γαλαζόασπρων χρωμάτων τους.» 

Οι ενδομήτριες αναμνήσεις έδωσαν στον Νταλί τα θεμέλια για τις αναζητήσεις της ζωής του: «Φαίνεται ολοένα πιο ξεκάθαρο ότι η φαντασιακή ζωή του ανθρώπου τείνει να ανασυστήσει συμβολικά τις πιο όμοιες περιπτώσεις και αναπαραστάσεις της αρχικής παραδείσιας κατάστασης, και ιδιαίτερα να ξεπεράσει το φοβερό «τραύμα της γέννησης,» τη στιγμή της οποίας εξοριζόμαστε από τον ενδομήτριο παράδεισο, περνώντας απότομα από αυτό το ιδανικά προστατευτικό και κλειστό περιβάλλον σε όλους τους σκληρούς κινδύνους του ζοφερά πραγματικού κόσμου, βιώνοντας τα συνεπακόλουθα φαινόμενα της ασφυξίας, της συμπίεσης, της τύφλωσης από το ξαφνικό εξωτερικό φως και της ωμής βιαιότητας της πραγματικότητας του κόσμου…» 


Το αίνιγμα της ηδονής- η μητέρα μου, η μητέρα μου, η μητέρα μου 
The Enigma of Desire- my Mother, my Mother, my Mother, Salvador Dali, 1929 


Αμάγαλμα- Κάποιες φορές φτύνω στο πορτραίτο της μητέρας μου για πλάκα 
 Amalgam- Sometimes I Spit on the Portrait of My Mother for the Fun of It, Salvador Dali, 1929

Ένα από τα πρώτα έργα ζωγραφικής που εγκαινίασαν τη σουρεαλιστική περίοδο του Νταλί ήταν το «The Enigma of Desire- my Mother, my Mother, my Mother.» Πήρε τον τίτλο από τον ποιητή Paul Eluard. Η φιγούρα με τα λερωμένα εσώρουχα έκανε τον πίνακα διάσημο στη Βαρκελώνη, πριν ακόμη το σκάνδαλο συγκλονίσει τους υπόλοιπους σουρεαλιστές. Με το πού τέλειωσε αυτόν τον πίνακα, ο Νταλί βρήκε μια έγχρωμη λιθογραφία της Ιερής Καρδιάς του Ιησού στη Rambla του Figueras, και έγραψε πάνω της: «Κάποιες φορές φτύνω τη φωτογραφία της μητέρας μου για πλάκα.» Για να δικαιολογήσει την πράξη του, είπε πως ήταν απολύτως δυνατό να αγαπάει κάποιος την μητέρα του ολόψυχα και παρόλα αυτά να ονειρεύεται ότι τη φτύνει· όντως, τόνισε, ότι σε κάποιες θρησκείες το φτύσιμο ήταν ιερή πράξη! 


Ο Μεγάλος αυνανιστής 
 The Great Masturbator, Salvador Dali, 1929 

Όταν ο Νταλί ζωγράφιζε τον «Μεγάλο αυνανιστή,» το μυαλό του πήγε πίσω στις απρόσιτες κυρίες του Παρισιού: «Με το χέρι μου, μπροστά στον καθρέφτη της γκαρνταρόμπας μου, πέτυχα τη ρυθμική και μοναχική θυσία με την οποία θα παρέτεινα όσο το δυνατό περισσότερο τη διαφαινόμενη χαρά που αναζητείται και περιέχεται σε όλες τις γυναικείες μορφές που κοίταζα με επιθυμία εκείνο το απόγευμα, των οποίων οι μορφές, τώρα στις εντολές της μαγείας των κινήσεων των χεριών μου, επανεμφανίστηκαν η μία μετά την άλλη στη σειρά, καθώς έρχονται ασταμάτητα να μου δείξουν τι επιθυμούσα στην καθεμιά! Στο τέλος ενός μακριού, εξουθενωτικού και θνητού δεκαπεντάλεπτου, έχοντας φτάσει στα όρια της αντοχής μου, έβγαλα από μέσα μου την ύστατη ηδονή με όλη τη ζωική δύναμη του σφιγμένου χεριού μου, μια ηδονή αναμεμειγμένη όπως πάντα με την πικρή και καυτερή ανακούφιση των δακρύων μου- και αυτό στην καρδιά του Παρισιού, όπου ένιωσα παντού τριγύρω μου τον αστραφτερό αφρό των γλουτών των θηλυκών κρεβατιών. Ο Σαλβαδόρ Νταλί ξάπλωσε μόνος στο κρεβάτι του…» 

Ο «Μεγάλος Αυνανιστής» είναι από μόνος του μια αναπαράσταση της ηδονής. Το στόμα της Γκαλά σχεδόν αγγίζει τα γεννητικά όργανα του Νταλί, ενώ το σώμα της Γκαλά έχει το σχήμα ενός «σκεύους ηδονής.» 


Φωτισμένες απολαύσεις
Illumined Pleasures, Salvador Dali, 1929

Για τον Νταλί, η ηδονή μπορούσε να βρεθεί οπουδήποτε, από μια αίθουσα θεάτρου μέχρι έναν πολυσύχναστο δρόμο γεμάτο ποδήλατα. Τα αγαπημένα του θέματα και σύμβολα επανεμφανίζονται ως αναπαραστάσεις της ηδονής, του ευνουχισμού και της αναγέννησης. 


Η αρχή της ηδονής (πορτραίτο του Edward James), Ρενέ Μαγκρίτ 
The Pleasure Principle (Portrait of Edward James), Rene Magritte, 1937 

Για τον καλλιτέχνη, η απόλαυση είναι πάντα κάπου αλλού. Η αρχή της ηδονής μπορεί να συνοψιστεί καλλιτεχνικά στον προηγούμενο πίνακα του Ρενέ Μαγκρίτ. Στο τραπέζι βρίσκεται ένα άλλο αντικείμενο της ηδονής, προσωπικό για τον καλλιτέχνη, ενώ τα χέρια του είναι πλήρως εκφραστικά. Το ένα χέρι προσπαθεί να πιάσει το αντικείμενο, ενώ το άλλο χέρι βρίσκεται κάτω από το τραπέζι. Το κεφάλι του ζωγράφου καλύπτεται με φως. Κρύβει άραγε το φως κάτι (το αληθινό πρόσωπο), ή μήπως λάμπει για να φωτίσει μια διαφορετική πτυχή του πνεύματός μας; 


Ο αόρατος άνθρωπος 
The Invisible Man, Salvador Dali, 1929 

Στον προηγούμενο πίνακα βλέπουμε πώς το φως αποκαλύπτει την αρχή της ηδονής σε μια από τις καθαρότερες μορφές της. Η φιγούρα ενός άντρα εναλλάσσεται με την εικόνα μιας μήτρας.


Αναπαραστάσεις της επιθυμίας 
Accomodations of Desire, Salvador Dali, 1929 

Με τον προηγούμενο πίνακα, ο Νταλί έχει εμπλακεί σε άλλο ζήτημα της ηδονής. Η ηδονή τώρα αναπαρίσταται με τα κεφάλια λιονταριών. Τρέμοντας, ρώτησε την Γκαλά: «Τι θέλεις να σου κάνω;» Τότε η Γκαλά μεταμορφώνοντας την τελευταία αχτίδα της ηδονικής της έκφρασης στο σκληρό φως του τυραννικού της εαυτού, απάντησε, «Θέλω να με σκοτώσεις!» Τότε σημείωσε ο Νταλί: «Μια από τις σκέψεις που έλαμψαν στο μυαλό μου ήταν να πετάξω τη Γκαλά από την κορφή του πύργου του Καθεδρικού Ναού του Τολέδο.» Η Γκαλά ωστόσο αποδείχθηκε πιο δυνατή από τους δύο: «Η Gala όμως με αποτράβηξε από το επικείμενο έγκλημα, και θεράπευσε την τρέλα μου. Σ’ ευχαριστώ! Θέλω να σ’ αγαπώ! Σκοπεύαμε να παντρευτούμε. Τα υστερικά μου συμπτώματα εξαφανίστηκαν ένα προς ένα, ως δια μαγείας. Ξανάγινα αφέντης του γέλιου μου και των κινήσεων των χεριών μου. Μια νέα κατάσταση υγείας, φρέσκια σαν τριαντάφυλλο, φύτρωσε στο κέντρο του πνεύματός μου.» 

Κάπου ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο βρίσκεται η αρχή της ηδονής. Η απόλαυση δεν βρίσκεται μόνο στην άνεση αλλά και στο πόνο. Στην πραγματικότητα, όπως όλοι γνωρίζουμε, η ακραία απόλαυση συνοδεύεται από επώδυνες επιπτώσεις. Μια βίαιη ή αποτρόπαια σκηνή σε έναν πίνακα ζωγραφικής δεν πρέπει πάντα να θεωρείται ανήθικη. Αντίθετα, μπορεί να έχει τη δύναμη της απελευθέρωσης. Αν επίσης ο πίνακας έχει κάποια στοιχεία που να δείχνουν το ταλέντο του ζωγράφου, τότε φτάνουμε σε ένα σημείο που σκεφτόμαστε ότι ο συγκεκριμένος πίνακας είναι ένα κομμάτι τέχνης. Στην περίπτωση του Σαλβαδόρ Νταλί, μπορεί να πιάσουμε τους εαυτούς μας να κοιτάνε τους πίνακές του με τις ώρες. Πρόκειται για αυτό ακριβώς το ταλέντο του να συνδυάζει το «τερατώδες» με το «αρμονικό» που κάνει τους πίνακές του τόσο ελκυστικούς και διαχρονικούς.