Το διπλό στην ανθρωπολογία

Η σκιά του ανθρώπου, σκέφτηκα, είναι η ματαιοδοξία του.

Νίτσε

 

Το σημείο εκκίνησής μας θα είναι εκείνες οι δεισιδαιμονικές έννοιες που συνδέονται με τη σκιά, οι οποίες ακόμη και σήμερα συναντώνται ανάμεσά μας, και τις οποίες συγγραφείς- για παράδειγμα, ο Άντελμπερτ φον Σαμίσο, ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν και ο Γκαίτε- θα μπορούσαν συνειδητά να χρησιμοποιήσουν.

 

Αρκετά γνωστή σε όλη τη Γερμανία, την Αυστρία και τη Γιουγκοσλαβία είναι μια δοκιμασία που γίνεται την παραμονή των Χριστουγέννων ή της Πρωτοχρονιάς: όποιος δεν ρίχνει σκιά στον τοίχο του δωματίου από το φως της λάμπας, ή του οποίου η σκιά είναι ακέφαλη, πρέπει να πεθάνει μέσα σε ένα χρόνο. Υπάρχει μια παρόμοια πεποίθηση μεταξύ των Εβραίων, ότι όποιος περπατά στο φως του φεγγαριού την Πεντηκοστή, και του οποίου η σκιά είναι ακέφαλη, θα πεθάνει το ίδιο έτος. Υπάρχει ένα ρητό στις γερμανικές επαρχίες, ότι το να πατάς πάνω στη σκιά σου είναι σημάδι θανάτου.

 

Σε αντίθεση με την πεποίθηση ότι όποιος δεν ρίχνει σκιά πρέπει να πεθάνει, είναι μια γερμανική πεποίθηση ότι όποιος βλέπει τη σκιά του διπλή κατά τη διάρκεια των Θεοφανίων, πρέπει να πεθάνει. Διάφορες θεωρίες, μερικές από αυτές μάλλον περίπλοκες, έχουν προσφερθεί για να εξηγήσουν αυτή την ιδέα. Θα ξεχωρίσουμε εκείνη που αναφέρεται στην πίστη σε ένα πνεύμα φύλακα.

 

Από αυτή τη δεισιδαιμονία για τη σκιά, πιστεύουν ορισμένοι μελετητές, αναπτύχθηκε η πίστη σε ένα πνεύμα φύλακα, το οποίο με τη σειρά του είναι στενά συνδεδεμένο με το διπλό μοτίβο. Ο Ernst Rochholz θεωρεί ότι η σκιά που ακολουθεί το σώμα είναι το αρχικό περιεχόμενο των ιστοριών για την διόραση, τα οράματα, τη σκιά στην πολυθρόνα, τον σωσία, ή το φάντασμα που εμφανίζεται στο κρεβάτι κάποιου. Όσο περνάει ο καιρός, η σκιά που επιβιώνει από τον τάφο γίνεται το διπλό που γεννιέται με κάθε παιδί. Ο Fritz Pradel βρίσκει μια εξήγηση για την πίστη στην καταστροφική επίδραση της διπλής σκιάς στην ιδέα ότι ο φύλακας άγγελος κάποιου εμφανίζεται την ώρα του θανάτου του, και ενώνεται με τη σκιά του. Εδώ βρίσκεται η ρίζα της ιδέας που είναι σημαντική για το θέμα μας: ότι ο σωσίας που βλέπει τον εαυτό του πρέπει να πεθάνει μέσα σε ένα χρόνο.

 

Ο Rochholz, ο οποίος έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την πίστη στα πνεύματα φύλακες, πιστεύει ότι η έννοια αυτών των πνευμάτων ως ευεργετικών ήταν η αρχική, και ότι μόνο σταδιακά αναπτύχθηκε το επιβλαβές νόημά τους (θάνατος), μαζί με την ενίσχυση της πίστης σε μια ζωή μετά το θάνατο. «Έτσι, η σκιά ενός ατόμου, η οποία κατά τη διάρκεια της ζωής του ήταν ένα χρήσιμο πνεύμα συνοδού, πρέπει να συρρικνωθεί σε ένα τρομακτικό και διωκτικό φάντασμα, που βασανίζει τον προστατευόμενό του, και τον κυνηγά μέχρι θανάτου». Πόσο εκτενώς συμβαίνει αυτό θα γίνει σαφές στην ψυχολογική συζήτηση του όλου θέματος.

 

Αυτές οι δεισιδαιμονικές αντιλήψεις και φόβοι των σύγχρονων πολιτισμένων εθνών σχετικά με τη σκιά, έχουν το αντίστοιχό τους σε πολυάριθμες και εκτεταμένες απαγορεύσεις (ταμπού) των πρωτόγονων λαών, που αναφέρονται στη σκιά. Από την πλούσια συλλογή υλικού του Τζέιμς Φρέιζερ, συνειδητοποιούμε ότι η «δεισιδαιμονία» βρίσκει ένα πραγματικό αντίστοιχο στην πίστη των πρωτόγονων. Ένας μεγάλος αριθμός τέτοιων λαών πιστεύουν ότι κάθε τραυματισμός που προκαλείται στη σκιά βλάπτει επίσης τον ιδιοκτήτη της, ανοίγοντας έτσι διάπλατα την πόρτα στη νεκρομαντεία και τη μαγεία.

 

Αξίζει να σημειωθεί ότι σε μερικά από τα λογοτεχνικά έργα που συζητήσαμε, μια ηχώ μαγικής επιρροής μπορεί να αναγνωριστεί στο θάνατο του κύριου χαρακτήρα από τον τραυματισμό του ειδώλου, του πορτρέτου ή του σωσία του. Σύμφωνα με τον Julius von Negelein, «η απόπειρα καταστροφής ατόμων τραυματίζοντας τους σωσίες τους είναι ευρέως γνωστή, ακόμη και από την αρχαιότητα». Επίσης, σύμφωνα με την ινδουιστική πίστη, κάποιος καταστρέφει έναν εχθρό μαχαιρώνοντας την εικόνα ή τη σκιά του στην καρδιά.

 

Οι πρωτόγονοι λαοί έχουν αναρίθμητα ειδικά ταμπού που σχετίζονται με τη σκιά. Φροντίζουν να μην αφήνουν τη σκιά τους να πέσει πάνω σε ορισμένα αντικείμενα (ειδικά τρόφιμα). Φοβούνται ακόμη και τη σκιά άλλων ανθρώπων (ειδικά έγκυες γυναίκες, πεθερές κ.λπ.), και προσέχουν να μην πατήσει κανείς πάνω στη σκιά τους. Στις Νήσους του Σολομώντα, κάθε ντόπιος που πατάει πάνω στη σκιά του βασιλιά τιμωρείται με θάνατο. Οι πρωτόγονοι λαοί είναι επίσης ιδιαίτερα προσεκτικοί ώστε να μην αφήνουν τη σκιά τους να πέσει πάνω σε ένα πτώμα ή στον τάφο του, και για το λόγο αυτό οι κηδείες πολύ συχνά γίνονταν τη νύχτα.

 

Η έννοια του θανάτου σε όλα αυτά τα γεγονότα ανάγεται στο φόβο της ασθένειας ή άλλης βλάβης. Όποιος δεν ρίχνει σκιά, πεθαίνει. Όποιος έχει μια μικρή ή αχνή σκιά είναι άρρωστος, ενώ μια καλά αναπτυγμένη σκιά δείχνει ανάκαμψη. Τέτοιες δοκιμές για την υγεία γίνονταν πραγματικά, και πολλοί άνθρωποι ακόμη και σήμερα μεταφέρουν τους αρρώστους έξω στο φως του ήλιου για να δελεάσουν πίσω τη ψυχή τους που φεύγει με τη σκιά τους. Με την αντίθετη πρόθεση, οι κάτοικοι του Ambon και του Uliase (νήσοι Lease), δεν βγαίνουν ποτέ από το σπίτι τους το μεσημέρι, επειδή εκείνη την ώρα οι σκιές τους εξαφανίζονται, και φοβούνται ότι θα χάσουν τη ψυχή τους μαζί με τη σκιά τους.

 

Σχετικές εδώ είναι οι έννοιες για τις κοντές και μακριές σκιές, τις μικρές και τις επιμήκεις, στις οποίες βασίζονται τα παραμύθια του Γκαίτε και του Άντερσεν, όπως και τα ποιήματα του Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον. Η πεποίθηση ότι η υγεία και η δύναμη ενός ατόμου αυξάνεται με το μήκος της σκιάς του είναι ανάλογη με τη διάκριση που κάνουν οι Ζουλού ανάμεσα στη μακριά σκιά ενός ατόμου, η οποία γίνεται προγονικό πνεύμα, και στην κοντή ουρά, η οποία παραμένει με τον νεκρό.

 

Συνδεδεμένη με αυτή την πεποίθηση είναι μια άλλη δεισιδαιμονία, που συνδέεται με την αναγέννηση του πατέρα στον γιο. Σύμφωνα με τον Φρέιζερ, οι πρωτόγονοι λαοί που πιστεύουν ότι η ψυχή του πατέρα ή του παππού ξαναγεννιέται στο παιδί, περιμένουν πολύ μεγάλη ομοιότητα του παιδιού με τους γονείς του. Εάν ένα παιδί μοιάζει εντυπωσιακά με τον πατέρα του, ο πατέρας πρέπει σύντομα να πεθάνει, αφού το παιδί έχει υιοθετήσει την εικόνα ή τη σιλουέτα του πατέρα.

 

Το ίδιο ισχύει και για το όνομα, το οποίο οι πρωτόγονοι θεωρούν ως ουσιαστικό μέρος της προσωπικότητας. Στον ευρωπαϊκό πολιτισμό εξακολουθεί να διατηρείται η πεποίθηση ότι αν δύο απόγονοι της ίδιας οικογένειας φέρουν το ίδιο όνομα, ο ένας πρέπει να πεθάνει. Υπενθυμίζουμε εδώ την ίδια «ονοματοφοβία» στο William Wilson του Πόε, και μπορούμε επίσης να καταλάβουμε, με βάση τη «μαγεία του ονόματος», την επίκληση των πνευμάτων καλώντας τα ονόματά τους.

 

Σύμφωνα με τον Φρόιντ, όλα τα αντικείμενα ταμπού έχουν έναν αμφίσημο χαρακτήρα, και τα στοιχεία που επιβεβαιώνουν αυτό περιλαμβάνουν έννοιες της σκιάς. Οι ιδέες της αναγέννησης της πατρικής σκιάς στο παιδί, που μόλις επισημάνθηκε, οδηγούν στις ήδη αναφερθείσες έννοιες της σκιάς ως προστατευτικού πνεύματος που γεννιέται ταυτόχρονα με το παιδί. Σε άμεση αντίθεση με την ιδέα του θανάτου στις δεισιδαιμονίες περί σκιάς, είναι οι ιδέες, αν και πολύ λιγότερο επίκαιρες, της σκιάς ως γονιμοποιητικού παράγοντα. Η εικόνα της σκιάς του θανάτου που περιβάλλει την ανθρωπότητα βρίσκει την αντίθετη βιβλική έκφρασή της στον Ευαγγελισμό, ο οποίος υπόσχεται στη Μαρία, αν και παρθένα, γιο, γιατί «δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι».

 

Σημειώνουμε ότι ο άγιος Αυγουστίνος και άλλοι εκκλησιαστικοί πατέρες βλέπουν στην έκφραση «ἐπισκιάσει» την έννοια της «αύρας», ως το αντίθετο της σωματικής αναπαραγωγής. Ο Pradel αναφέρει σχετικά την έκφραση, «Μείνε ήσυχος. Δεν επισκιάζεσαι από το Άγιο Πνεύμα». Με βάση αυτό επικαλείται έναν μύθο της Ταϊτής, σύμφωνα με τον οποίο η θεά Hina μένει έγκυος από τη σκιά ενός αρτόδεντρου που τίναξε ο πατέρας της Taaroa. Τo ταμπού της σκιάς της πεθεράς, τo οποίo αναφέρει ο Φρέιζερ, προφανώς αποσκοπεί στην αποτροπή μιας τέτοιας εγκυμοσύνης μέσω μιας σκιάς. Έτσι, για παράδειγμα, μεταξύ των ιθαγενών της Νότιας Αυστραλίας υπάρχει λόγος διαζυγίου όταν η σκιά του συζύγου πέφτει κατά λάθος πάνω στην πεθερά του.

 

Στην Κεντρική Ινδία υπάρχει ένας γενικός φόβος της εγκυμοσύνης από μια σκιά, και οι έγκυες γυναίκες αποφεύγουν την επαφή με τη σκιά ενός άνδρα, καθώς μπορεί να κάνει το παιδί τους να του μοιάζει. Όταν συγκρίνουμε αυτές τις φαντασιώσεις με εκείνες της σκιάς που μεγαλώνει και μικραίνει, και με την αντίστοιχα μεταβλητή αρρενωπότητα (το μοτίβο του Σαμψών), η συμβολική αναπαράσταση της σκιάς για την ανδρική δύναμη γίνεται εμφανής. Σχετίζεται με την αναγέννηση κάποιου στους απογόνους του, και ως εκ τούτου με τη γονιμότητα.

 

Ακριβώς όπως όλα σχεδόν τα σύμβολα καλής τύχης ήταν αρχικά σύμβολα γονιμότητας, η σκιά έχει επίσης αποκτήσει μια έννοια καλής τύχης από αυτή την άποψη. Η θεραπευτική επίδραση της σκιάς ορισμένων δέντρων (ειδικά στη Βίβλο) είναι σχετική εδώ, καθώς επίσης ο ρόλος της σκιάς ως φύλακας ενός θησαυρού (πρακτικά, επίσης, η σκιά λειτουργούσε ως δείκτης των ορίων ιδιοκτησίας).

 

Στο ινδικό παραμύθι της κόρης του ξυλοκόπου, το πνεύμα που γοητεύει το φτωχό κορίτσι λέει στον πατέρα της: «Αν μου δώσεις την κόρη σου, η σκιά σου θα μεγαλώσει, και οι θησαυροί σου θα αυξηθούν» (Rochholz, από τη συλλογή παραμυθιών της Somadeva Bhatta). Θυμόμαστε εδώ τον Πέτερ Σλέμιλ[1] του Σαμίσο, τον Μπάλντουιν[2] στην ταινία Ο Φοιτητής της Πράγας, και άλλους που αποζημιώνονται για την απώλεια των σκιών τους αποκτώντας πλούτο. Σκοπεύουν να χρησιμοποιήσουν αυτόν τον πλούτο για να κερδίσουν το αγαπημένο κορίτσι τους, αλλά αποτυγχάνουν παταγωδώς.

 

Ούτε οι ήρωες παρόμοιων λογοτεχνικών δημιουργιών είναι πιο επιτυχημένοι όταν το πρόβλημα του διπλού παίρνει τη μορφή της ανταλλαγής φυσικής εμφάνισης (το μοτίβο του Αμφιτρύωνα)- για παράδειγμα, στο διήγημα Avatar του Θεόφιλου Γκωτιέ. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον αυτής της ιστορίας έγκειται στο να θέσει στο προσκήνιο την επιθυμία για αναγέννηση. Ο Οκτάβιος, ο οποίος αρρωσταίνει από την ανεκπλήρωτη αγάπη του για τη γυναίκα κάποιου άλλου, αποκτά από τον ηλικιωμένο γιατρό του την ψυχή του αντίζηλού του, ελπίζοντας με αυτόν τον τρόπο να συναντήσει τη σύζυγο του αντιπάλου του. Εκείνη, ωστόσο, αναγνωρίζει την εξαπάτηση, και παραμένει ψυχρή απέναντί του. Ο σύζυγός της προκαλεί τον Οκτάβιο σε μονομαχία, και ο Οκτάβιος τον σκοτώνει. Βασανισμένος από τη συνείδησή του, ο Οκτάβιος πηγαίνει ξανά στον γιατρό του, ο οποίος τώρα μεταφέρει τη δική του ψυχή στο σώμα του νεαρού. Η ψυχή του Οκτάβιου έτσι καταλήγει στο γεροντικό σώμα του γιατρού.

 

Αυτά τα μοτίβα αναδύονται με ιδιαίτερη δύναμη στο μυθιστόρημα τρόμου του Μωρίς Ρενάρ Δρ. Λερν (Doctor Lerne), ο κύριος χαρακτήρας του οποίου αναλαμβάνει να λύσει το πρόβλημα ανατομικά και χειρουργικά αντιστρέφοντας την προσωπικότητα μέσω μιας ανταλλαγής εγκεφάλων. Ο γέρο- Λερν, ο οποίος έχει απορριφθεί από την Έμμα, την ενσάρκωση της σεξουαλικότητας, υιοθετεί το νεαρό σώμα του ανιψιού του για να αγαπηθεί από την Έμμα, όσο εκείνη αγαπούσε το ρωμαλέο ανιψιό του. Το σχέδιό του, ωστόσο, έχει τόσο μικρή επιτυχία όσο στο διήγημα του Γκωτιέ. Η μονομαχία με το διπλό (τον σωσία) εμφανίζεται εδώ με αυτόν τον τρόπο: ο «ανιψιός», μαγικά τοποθετημένος στο σώμα ενός ταύρου, σχεδόν εξοντώνει τη φυσική του ταυτότητα (με έναν άλλο εγκέφαλο)· ζηλεύει γιατί αγκαλιάζει την Έμμα, το πλάσμα της σεξουαλικότητας. Αυτό το ακραίο βήμα αποτρέπεται μόνο επειδή ο θείος διακόπτει τη μονομαχία μεταξύ του ζώου και του ανθρώπινου εαυτού. Την κρίσιμη στιγμή, αναφωνεί: «Αγαπητέ φίλε, κάνοντας αυτό, θα αυτοκτονήσεις!»

 

Σε αυτές, καθώς και σε αρκετές άλλες αναπτύξεις του μοτίβου του διπλού, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο θέμα της ανικανότητας. Σε πολλές περιπτώσεις η ανικανότητα προβάλλεται ως κίνητρο για την ανταλλαγή σωματικής διάπλασης, καθώς και για την αναζωογόνηση που σχετίζεται με αυτήν. Σε άλλες περιπτώσεις προδίδει εύκολα αυτή την τάση- για παράδειγμα, στο διήγημα του Άρτουρ Σνίτσλερ Ο νόστος του Καζανόβα. Σε αυτή την ιστορία ο ηλικιωμένος ήρωας αγοράζει μια «νύχτα του έρωτα» με μια όμορφη και ντροπαλή γυναίκα από τον νεαρό εραστή της, ο οποίος μοιάζει εξωτερικά με τον Καζανόβα στα νιάτα του.

 

Η ιδέα της ερμηνείας της έλλειψης σκιάς του Σλέμιλ ως ανικανότητα εμφανίστηκε νωρίς στους ψυχαναλυτικούς κύκλους, και το Homunculus (1888) του Robert Hamerling φαίνεται να υπαινίσσεται αυτή την ιδέα: «Ο Πέτερ Σλέμιλ· ο γνωστός «άνθρωπος» (ο χειρότερος!) χωρίς σκιά...». Το παραμύθι του Όσκαρ Ουάιλντ «Ο νεαρός ψαράς και η ψυχή του» (στο Σπίτι με τις Ροδιές) θα ταίριαζε με την ερμηνεία του ευνουχισμού για την απώλειας της σκιάς. Ο ήρωας θέλει να απαλλαγεί από την ψυχή του, η οποία στέκεται ανάμεσα σε αυτόν και την αγαπημένη του γοργόνα, και με ένα μαχαίρι κόβει τη σκιά του. Η ζωή του τελειώνει τελικά, όπως αυτή του Ντόριαν Γκρέυ (ενός άλλου ήρωα του Ουάιλντ), με την αυτοκτονία.

 

Στρεφόμαστε τώρα από τέτοιες ατομικά διακριτές σημασίες του διπλού και της σκιάς με την προφανώς συμβολιστική-σεξουαλική τους έννοια, στο πιο περιεκτικό πρόβλημα της μετατροπής του πνεύματος φύλακα σε μια καταπιεστική και βασανιστική συνείδηση, γεγονός καλά θεμελιωμένο στις παραδόσεις της λαογραφίας. Οι λαογράφοι συμφωνούν τονίζοντας ότι η σκιά είναι ισοδύναμη με την ανθρώπινη ψυχή. Από αυτό το γεγονός αντλούμε όχι μόνο την ιδιαίτερη εκτίμηση για τη σκιά, αλλά και για όλα τα ταμπού που αναφέρονται σε αυτήν, καθώς και για το δεισιδαιμονικό φόβο του θανάτου αν κάποιος πατήσει στη σκιά του, αφού ο τραυματισμός, η βλάβη, ή η απώλεια της ψυχής θα επιφέρει το θάνατο.

 

Παραθέτουμε τον Έντουαρντ Τάιλορ σχετικά με την ταύτιση της σκιάς με την ψυχή μεταξύ των πρωτόγονων λαών, συμπεριλαμβανομένων των υπανάπτυκτων ιθαγενών της Τασμανίας: «Έτσι, οι Τασμανοί χρησιμοποιούν τη λέξη για τη «σκιά» ταυτόχρονα να σημαίνει «πνεύμα»· οι Αλγκόνκουιν αποκαλούν την ψυχή ενός ατόμου «σκιά του»· στη γλώσσα Quiché, nahib σημαίνει «σκιά, ψυχή»· στη γλώσσα των Αραουάκων, neja σημαίνει «σκιά, ψυχή, εικόνα»· οι Abipones της Νότιας Αμερικής είχαν μόνο μία λέξη, loakal, που σήμαινε «σκιά, ψυχή, ηχώ, εικόνα». Οι Basutos της Νότιας Αφρικής όχι μόνο αποκαλούν το πνεύμα που παραμένει μετά το θάνατο seriti, ή «σκιά», αλλά πιστεύουν ότι όταν κάποιος περπατά κατά μήκος της όχθης του ποταμού, ένας κροκόδειλος θα μπορούσε να αρπάξει τη σκιά του, και να την τραβήξει στο νερό».

 

Σύμφωνα με τον Φρέιζερ, ορισμένοι ιθαγενείς της Αυστραλίας υποθέτουν επίσης την ύπαρξη, εκτός από την ψυχή που εντοπίζεται στην καρδιά (ngai), μιας ψυχής πολύ στενά συνδεδεμένης με τη σκιά (choi).  Μεταξύ των Massim στη βρετανική Νέα Γουινέα το πνεύμα, ή η ψυχή, ενός νεκρού ονομάζεται arugo, που είναι ισοδύναμο σε νόημα με τη «σκιά» ή την «αντανάκλαση». Οι Kai στην ολλανδική Νέα Γουινέα θεωρούν ότι οι ψυχές τους, ή μέρη αυτών, βρίσκονται στις αντανακλάσεις και στις σκιές τους. Ως εκ τούτου, προσέχουν να μην πατήσουν πάνω στις σκιές τους. Στη Βόρεια Μελανησία η λέξη nio, ή niono, σημαίνει σκιά και ψυχή. Μεταξύ των κατοίκων των νησιών Φίτζι ο όρος για τη «σκιά» είναι yaloyalo, μια επανάληψη της λέξης για την «ψυχή», yalo.

 

Παρεμπιπτόντως, παρατηρώντας ότι οι ντόπιοι των νησιών στο Στενό Τόρες χρησιμοποιούν την ίδια λέξη, mari, για το «πνεύμα», τη «σκιά» ή την «εικόνα», ο Φρέιζερ πιστεύει ότι πολλοί πρωτόγονοι λαοί άντλησαν την ονομασία τους για την ανθρώπινη ψυχή από την παρατήρηση των σκιών ή της αντανάκλασης του σώματος στο νερό.

 

Μια σειρά περαιτέρω λαογραφικών ερευνών έχει δείξει χωρίς καμία αμφιβολία ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος θεωρούσε το μυστηριώδες διπλό του, τη σκιά του, ως ένα πραγματικό πνευματικό ον.

 

Οι κάτοικοι των νήσων Φίτζι πιστεύουν ότι κάθε άνθρωπος έχει δύο ψυχές- μια σκοτεινή, η οποία υπάρχει στη σκιά του και πηγαίνει στον Άδη, και μια φωτεινή, η οποία υπάρχει στην αντανάκλασή του στην επιφάνεια του νερού ή στο γυαλί, και η οποία παραμένει κοντά στον τόπο θανάτου του. Από αυτή την έννοια της σκιάς, οι πολυάριθμες επιταγές και απαγορεύσεις (ταμπού) που σχετίζονται με αυτήν μπορούν να κατανοηθούν επαρκώς.

 

Αν ρωτήσουμε πώς προέκυψε ότι η σκιά θεωρήθηκε ότι είναι η ψυχή, οι απόψεις των πρωτόγονων λαών που ζούσαν με τη φύση, καθώς και οι απόψεις των αρχαίων πολιτισμένων λαών, βοηθούν προς μια απάντηση: ότι η αρχέγονη έννοια της ψυχής, όπως το θέτει ο Negelein, ήταν ένας «πρωτόγονος μονισμός» στον οποίο η ψυχή φιγουράρει ως ανάλογο στη μορφή του σώματος. Έτσι η σκιά, αδιαχώριστη από τον άνθρωπο, γίνεται μια από τις πρώτες «ενσαρκώσεις» της ανθρώπινης ψυχής, «πολύ πριν ο πρώτος άνθρωπος δει την αντανάκλασή του σε έναν καθρέφτη».

 

Η πίστη των πρωτόγονων λαών σε όλο τον κόσμο στην ανθρώπινη ψυχή ως ακριβές αντίγραφο του σώματος, που έγινε αντιληπτό για πρώτη φορά στη σκιά, ήταν επίσης η αρχική έννοια της ψυχής των αρχαίων, πολιτισμένων λαών. Ο Έρβιν Ρόντε, ίσως ο πιο διεισδυτικός παρατηρητής της πίστης στην ψυχή και της λατρείας της στην Αρχαία Ελλάδα, λέει:

 

«Η πίστη στην ψυχή ήταν η παλαιότερη και πρώτη υπόθεση με την οποία κάποιος εξηγούσε τις εμφανίσεις των ονείρων, της λιποθυμίας και της εκστατικής όρασης, υποθέτοντας έναν ειδικό φυσικό παράγοντα σε αυτές τις σκοτεινές ενέργειες. Ήδη στον Όμηρο μπορούμε να σημειώσουμε το μονοπάτι κατά την πορεία του οποίου η ψυχή εξανεμίζεται σε μια απλή αφαίρεση. Σύμφωνα με την ομηρική αντίληψη, ο άνθρωπος έχει διπλή ύπαρξη: στην αισθητή παρουσία του και στην αόρατη εικόνα του, την οποία μόνο ο θάνατος ελευθερώνει. Αυτό, και τίποτα άλλο, είναι η ψυχή του. Στον ζωντανό άνθρωπο, ο οποίος είναι εντελώς γεμάτος με την ψυχή του, κατοικεί σαν ξένος επισκέπτης ένας ασθενέστερος σωσίας, ο εαυτός του, εκτός από την ψυχή του, της οποίας το βασίλειο είναι ο κόσμος των ονείρων. Όταν ο άλλος εαυτός κοιμάται, χωρίς συνείδηση της ύπαρξής του, ο σωσίας είναι ξύπνιος και ενεργός. Ένα τέτοιο είδωλο και δεύτερος εαυτός, που αντιγράφει τον ορατό εαυτό, είχε αρχικά το ίδιο νόημα με τo οδηγό πνεύμα (genius) των Ρωμαίων, το fravashi των Περσών, ή το Ka των Αιγυπτίων».

 

Στην Αίγυπτο, επίσης, η σκιά ήταν η παλαιότερη μορφή της ψυχής· και σύμφωνα με τον Alexandre Moret, υπήρχαν εναλλακτικοί όροι για την ψυχή, το διπλό (Ka), την εικόνα, τη σκιά και το όνομα. Αναφερόμενος σε μια άφθονη λογοτεχνία, ο Edmund Spiess υποστηρίζει επίσης την πίστη των πρωτόγονων λαών στη συνέχιση της ύπαρξης μιας σκιώδους ψυχής μετά το θάνατο· αναφέρει επίσης την έννοια της εβραϊκής έκφρασης «Ρεφαΐμ» για ό,τι έχει απομείνει από τον άνθρωπο μετά το θάνατο: «οι κουρασμένοι ή οι αδύναμοι, δηλαδή οι σκιές, οι κάτοικοι του Κάτω Κόσμου, ένα όνομα ανάλογο με τον ελληνικό όρο».

 

Η πιο πρωτόγονη πίστη στην ψυχή συνδέεται επομένως με το θάνατο, όπως έχει δείξει ο Spiess για τους πολιτισμένους λαούς, και όπως ο Φρέιζερ έχει δείξει ειδικά για τους πιο υπανάπτυκτους πρωτόγονους λαούς. Η πρώτη έννοια της ψυχής μεταξύ των πρωτόγονων, η οποία είναι σημαντική για ολόκληρη την εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας, είναι αυτή των πνευμάτων των νεκρών, που γίνονται αντιληπτά στις περισσότερες περιπτώσεις ως σκιές, ακριβώς όπως ακόμη και σήμερα μιλάμε για το «βασίλειο των σκιών» για τον άλλο κόσμο.

 

Εφόσον οι ψυχές των νεκρών είναι σκιές, οι ίδιοι δεν έχουν σκιά- μια κατάσταση που οι Πέρσες, για παράδειγμα, πίστευαν ότι ισχύει για εκείνους που επανέρχονταν στη ζωή. Πράγματι, σύμφωνα με αρκετούς συγγραφείς, η παρατήρηση ότι το πτώμα δεν έχει πλέον σκιά θεωρείται ότι υποστήριξε την υπόθεση ότι η ψυχή δραπετεύει στη σκιά. Έτσι, ο αρκαδικός ιερός χώρος του Λυκαίου, στον οποίο επικρατεί παντελής έλλειψη σκιών, θεωρήθηκε το βασίλειο των μυημένων στο θάνατο. Σύμφωνα με τον Παυσανία (Ελλάδος Περιήγησις), η είσοδος στην περιοχή αυτή απαγορευόταν, και όποιος παραβίαζε το νόμο έπρεπε αναγκαστικά να πεθάνει μέσα σε ένα χρόνο. Εδώ, λοιπόν, όπως και σε όλες σχεδόν τις αναφερόμενες δεισιδαιμονικές ιδέες, η έλλειψη σκιάς υποδηλώνει την προσέγγιση του θανάτου, ο οποίος χαρακτηρίζεται από την απουσία σκιάς. Έτσι, σύμφωνα με τον Rochholz, στο ιερό άβατο του Λυκαίου «ο προστάτης δαίμονας αφήνει το αφιερωμένο θύμα στον τρόμο του θανάτου».

 

Όχι μόνο οι ψυχές, αλλά και τα πνεύματα, τα ξωτικά, οι δαίμονες, τα φαντάσματα και οι μάγοι δεν έχουν σκιές, επειδή αρχικά είναι οι ίδιοι σκιές, δηλαδή ψυχές. Για το λόγο αυτό, τα πνεύματα και τα ξωτικά, που θεωρούνται από τους Νεοζηλανδούς ότι δεν έχουν σκιά, δεν δέχονται τίποτα που τους προσφέρεται εκτός από τη σκιά. Η ευγενικής καταγωγής κόρη αναγνωρίζεται από το γεγονός ότι δεν ρίχνει σκιά, επειδή είναι πνεύμα. Ο διάβολος, σύμφωνα με μια ρωσική πεποίθηση, δεν έχει σκιά επειδή είναι κακό πνεύμα, και για το λόγο αυτό επιθυμεί τόσο πολύ τις ανθρώπινες σκιές (βλ. τη συμφωνία των Σλέμιλ, Μπάλντουιν και άλλων). Όποιος βρίσκεται υπό την επιρροή του διαβόλου δεν έχει σκιά. Οι πολυάριθμοι μύθοι στους οποίους ο διάβολος εξαπατάται στην ανταμοιβή του λαμβάνοντας μόνο τη σκιά αντί για την ψυχή, φαίνεται να δείχνουν τη σημασία της απώλειας της σκιάς. Αρχικά- όπως αποδεικνύουν ο Σλέμιλ και οι όμοιοί του- μπορεί να ήταν η ανθρωπότητα που εξαπατήθηκε σε αυτή την περίπτωση, αφού ο άνθρωπος υποτίμησε τη σκιά, η αξία της οποίας ήταν γνωστή στον διάβολο.

 

Από το άφθονο λαογραφικό υλικό πολιτισμένων λαών, ο Negelein έχει δείξει ότι «οι δεισιδαιμονικές ιδέες και τα έθιμα που προέρχονται από την κατοπτρική εικόνα μοιάζουν σε όλα τα κύρια χαρακτηριστικά τους με εκείνα που παράγονται από τη σκιά-εικόνα». Επίσης, εξέχοντες σε σχέση με αυτό είναι οι φόβοι του θανάτου και της δυστυχίας. Στη γερμανική επικράτεια υπάρχει η απαγόρευση της τοποθέτησης ενός πτώματος μπροστά σε καθρέφτη, ή να το κοιτάξει κάποιος μέσα από καθρέφτη. Γιατί τότε εμφανίζονται δύο πτώματα, και το δεύτερο πτώμα προλέγει ένα δεύτερο περιστατικό θανάτου. Σύμφωνα με μια δαλματική δεισιδαιμονία, που υπάρχει επίσης στο Όλντενμπουργκ της Γερμανίας, όποιος κοιτάζει τον εαυτό του στον καθρέφτη θα πεθάνει αν υπάρχει ένα πτώμα μέσα στο σπίτι.

 

Η γενική ισχύς αυτού του φόβου φαίνεται από τη συχνότητα του αντίθετου μέτρου, το οποίο απαιτεί την κάλυψη των καθρεφτών έτσι ώστε η ψυχή του νεκρού να μην μπορεί να μείνει στο σπίτι. Αυτό το έθιμο ασκείται σήμερα στη Γερμανία και στη Γαλλία, καθώς και μεταξύ των Εβραίων, των Λιθουανών και άλλων. Δεδομένου ότι η ψυχή του αναχωρούντος προσώπου πιστεύεται ότι βρίσκεται στον καθρέφτη, μπορεί να γίνει ορατή στον καθρέφτη κάτω από ορισμένες συνθήκες. Στη Σιλεσία λέγεται ότι τα μεσάνυχτα της παραμονής της Πρωτοχρονιάς, αν κάποιος βάλει δύο αναμμένα φώτα μπροστά σε έναν καθρέφτη, και φωνάξει το όνομα ενός νεκρού, αυτό το άτομο θα εμφανιστεί στον καθρέφτη. Στη Γαλλία λέγεται ότι η αντανάκλαση κάποιου νεκρού φαίνεται σε έναν καθρέφτη αν προηγουμένως την παραμονή των Θεοφανίων πραγματοποιηθεί μια συγκεκριμένη τελετή.

 

Αυτές οι ιδέες συνδέονται με την απαγόρευση να κοιτάζει κανείς τον εαυτό του στον καθρέφτη τη νύχτα. Αν γίνει αυτό, χάνει κανείς το είδωλό του, δηλαδή την ψυχή του. Ως αποτέλεσμα, ο θάνατος είναι μια αναγκαία συνέπεια, μια ιδέα που βασίζεται στην πεποίθηση, κοινή στην Ανατολική Πρωσία, ότι σε τέτοιες περιπτώσεις η αντανάκλαση του διαβόλου εμφανίζεται στον καθρέφτη. Αν, επιπλέον, κάποιος δει στον καθρέφτη την αντανάκλαση ενός άλλου προσώπου δίπλα στο δικό του, σύντομα θα πεθάνει. Για παρόμοιους λόγους είναι καταστροφικό για τους άρρωστους και τους ασθενικούς ανθρώπους να κοιτάζουν τις αντανακλάσεις τους στον καθρέφτη, ειδικά σύμφωνα με μια βοημική πεποίθηση.

 

Σε όλη τη Γερμανία η πτώση ή το σπάσιμο ενός καθρέφτη θεωρείται σημάδι θανάτου, αν και, εκτός αυτού, προβλέπονται επτά χρόνια προβλημάτων. Επίσης, όποιος κοίταξε την τελευταία φορά τον εαυτό του σε σπασμένο καθρέφτη, πρέπει να πεθάνει, ή να υποφέρει επτά χρόνια αγωνίας. Αν δεκατρείς άνθρωποι κάθονται μαζί, όποιος κάθεται απέναντι από έναν καθρέφτη πρέπει να πεθάνει. Σε ορισμένες περιοχές, προκειμένου να αποκτήσει κάποιος προστασία από τις μυστηριώδεις δυνάμεις του καθρέφτη, μια γάτα πρέπει να φαίνεται σε έναν νέο καθρέφτη. Λαμβάνονται επίσης προφυλάξεις για να μην κοιτάζουν τα μικρά παιδιά τον εαυτό τους στον καθρέφτη. Αυτές οι προφυλάξεις προκύπτουν από το φόβο της δικής τους αντανάκλασης, η οποία υποβάλλει το είδωλό τους σε κάθε είδους βλάβη. Και αν το παιδί δεν προστατευτεί, θα γίνει περήφανο και επιπόλαιο, αλλιώς θα αρρωστήσει και θα πεθάνει.

 

Σύμφωνα με τον Negelein, η πεποίθηση ότι ο καθρέφτης αποκαλύπτει κρυμμένα πράγματα βασίζεται στην πίστη στο διπλό. Αυτή η αναφορά περιλαμβάνει, πρώτα απ’ όλα, τη μαγική χρήση του καθρέφτη για να διακρίνει κάποιος το μέλλον. Έτσι, στο Όλντενμπουργκ, για παράδειγμα, λέγεται ότι μπορεί κανείς να δει το μέλλον του σε έναν καθρέφτη, καθίζοντας μπροστά του τα μεσάνυχτα με δύο αναμμένα φώτα, κοιτάζοντας προσεκτικά μέσα του, και φωνάζοντας το όνομά του τρεις φορές.

 

Σε συνδυασμό με τα έθιμα που αναφέραμε, είναι σαφές εδώ ότι το «αν», όχι το «τι», εννοείται με τον όρο «μέλλον»· δηλαδή, αυτό που ενδιαφέρει πρωτίστως το άτομο είναι η δική του διάρκεια ζωής. Αντίθετα, η σημασία του καθρέφτη ως προφήτη της αγάπης μειώνεται, αν και ένα κορίτσι, ασκώντας παρόμοια έθιμα, βλέπει γενικά το «επιδιωκόμενό» της (που είναι ισοδύναμο για αυτήν με το «μέλλον»). Τα μάταια κορίτσια, ωστόσο, βλέπουν το πρόσωπο του διαβόλου όταν κοιτάζουν στον καθρέφτη τη νύχτα, και αν σπάσουν έναν καθρέφτη, πιστεύουν πως δεν θα παντρευτούν για επτά χρόνια.

 

Θα παραλείψουμε τις μαγικές και μαντικές εφαρμογές των αντανακλάσεων στον καθρέφτη ή στο νερό, και θα περάσουμε κατευθείαν στην προέλευσή τους ανάμεσα στους πρωτόγονους λαούς. Οι πρωτόγονοι λαοί πιστεύουν ότι η ψυχή ενσωματώνεται στην εικόνα που αναπαράγεται από το γυαλί, το νερό, ένα πορτρέτο, ή μια σκιά. Αυτή η πεποίθηση σχετίζεται με τα πολυάριθμα ταμπού που συνδέονται με αυτά τα αντικείμενα. Σε μια φυλή στην ολλανδική Ινδία, οι έφηβοι δεν πρέπει να κοιτάζονται στον καθρέφτη, επειδή πιστεύεται ότι θα τους στερήσει την ομορφιά, και θα τους προκαλέσει ασχήμια. Οι Ζουλού δεν κοιτάζουν μέσα σε ένα βρώμικο βάλτο, αφού δεν παράγει καμία αντανάκλαση. Πιστεύουν ότι ένα τέρας που κατοικεί εκεί την έχει κλέψει, ώστε αν δουν την αντανάκλασή τους πρέπει να πεθάνουν. Στους Basutos, όταν κάποιος πεθαίνει χωρίς προφανή αιτία, πιστεύουν ότι ένας κροκόδειλος πήρε την αντανάκλασή του.

 

Ο παρόμοιος φόβος του πορτρέτου κάποιου ή μιας φωτογραφίας βρίσκεται σε όλο τον κόσμο, σύμφωνα με τον Φρέιζερ. Υπάρχει αυτός ο φόβος στους Εσκιμώους, στους Ινδιάνους της Αμερικής, στις φυλές της Κεντρικής Αφρικής, καθώς και στην Ασία, στην Ανατολική Ινδία και στην Ευρώπη. Δεδομένου ότι αυτοί οι άνθρωποι φαντάζονται την ψυχή του ατόμου κατ’ εικόνα του, φοβούνται ότι ο ξένος κάτοχος αυτής της εικόνας μπορεί να έχει επιβλαβή ή θανατηφόρα επίδραση στην ψυχή. Πολλοί πρωτόγονοι λαοί πιστεύουν πραγματικά ότι ο θάνατος είναι επικείμενος αν τους πάρουν φωτογραφία, ή αν αυτή βρεθεί στην κατοχή ενός ξένου. Ο Φρέιζερ αφηγείται απολαυστικές ιστορίες για τον φόβο των πρωτόγονων λαών για τη φωτογραφία, όπως κάνει, πιο πρόσφατα, ο ιεραπόστολος W. Leuschner για τους Yao της Νότιας Κίνας.

 

Αυτός ο φόβος για την εικόνα κάποιου, λόγω της πίστης στην ψυχή, επικαλύπτει κάθε εικονιστική αναπαράσταση. Ο Carl Meinhof λέει: «Η πλαστική αναπαράσταση ενός ανθρώπου μπορεί να ενοχλήσει πολύ ένα Αφρικανό· και έχει συμβεί ότι ένα έργο τέχνης έπρεπε να καταστραφεί για να ηρεμήσει το εκνευρισμένο άτομο» (στο μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Αφρικής η πλαστική τέχνη έχει συνήθως τη μορφή ανθρώπων). Ο Johann Warneck αναφέρει για τους Chamba της Αφρικής ότι δεν ήθελαν να είναι μόνοι τους με φωτογραφίες ανθρώπων που οι ιεραπόστολοι είχαν τοποθετήσει στο δωμάτιό τους. Φοβούνταν ότι οι εικόνες θα μπορούσαν να ζωντανέψουν και να τους πλησιάσουν. Μια γερμανική δεισιδαιμονία λέει ότι αν κάποιος επιτρέψει να ζωγραφιστεί το πορτρέτο του, θα πεθάνει. Ο Φρέιζερ έχει εντοπίσει την ίδια πίστη στην Ελλάδα, στη Ρωσία και στην Αλβανία, και δίνει στοιχεία για τα ίχνη της στη σύγχρονη Αγγλία και στη Σκωτία.

 

Στους αρχαίους πολιτισμούς βρίσκουμε επίσης ιδέες που αντιστοιχούν στις δεισιδαιμονίες που αναφέραμε. Μεταξύ των Ινδών και των Ελλήνων βρίσκουμε, για παράδειγμα, τον κανόνα να μην κοιτάζει κανείς την αντανάκλασή του στο νερό, αφού αυτή η πράξη σύντομα θα οδηγήσει σε θάνατο. Όταν κάποιος δεν μπορεί πλέον να δει το είδωλό του στον καθρέφτη, αυτό είναι σημάδι θανάτου. Επίσης, οι Έλληνες θεωρούσαν σημάδι θανάτου αν κάποιος ονειρευόταν ότι έβλεπε την αντανάκλασή του στο νερό. Η γερμανική πίστη απέδιδε επίσης θανατηφόρα σημασία στην αντανάκλαση στο νερό. Εάν, ωστόσο, το ίδιο φαινόμενο σε ένα όνειρο ερμηνευτεί ως σημάδι μακροζωίας, θα το θεωρήσουμε όχι μόνο ως αντίθετο στόχο, αλλά θα το συνδέσουμε και με το νόημα των ονείρων με νερό τα οποία έχουν να κάνουν με τη γέννηση.

 

Μια σύνδεση γίνεται εύκολα εδώ με τις ενδιαφέρουσες μυθολογικές παραδόσεις που αποδεικνύουν την πίστη στη γονιμοποιητική επίδραση που αποδίδεται στη σκιά και στις κατοπτρικές δεισιδαιμονίες- κυρίως στον μύθο του Διονύσου και τα μυστήρια που σχετίζονται με αυτόν. Η μητέρα του, η Περσεφόνη, είχε κοιτάξει τον εαυτό της σε έναν καθρέφτη πριν γεννήσει τον Ζαγρέα, γεγονός που ο Negelein ερμηνεύει ως «σύλληψη μέσω της συνδρομής της προσωπικότητας και του διπλού».

 

Όπως γνωρίζουμε, ο Ζαγρεύς, μετά την αναγέννησή του ως Διόνυσος, μεταφέρθηκε στο μηρό του Δία ως αποζημίωση, τρόπον τινά, για την αρχική γυναικεία σύλληψή του. Σε αυτή την ιστορία αναγέννησης, επίσης, ένας καθρέφτης έχει το μερίδιό του. Ο πολύμορφος Ζαγρεύς κοιτούσε τον εαυτό του ως ταύρος στον καθρέφτη που έφτιαξε ο Ήφαιστος, όταν οι Τιτάνες που έστειλε η Ήρα, η εχθρός του, ήρθαν, και τον διέλυσαν παρά τη μεταμόρφωσή του. Σώθηκε μόνο η καρδιά του, από την οποία γεννήθηκε ο Διόνυσος με τον προαναφερθέντα τρόπο με τη βοήθεια της Σεμέλης.

 

Αλλά ο Πρόκλος αναφέρει έναν ακόμη σημαντικό γενέθλιο μύθο σχετικά με τον Διόνυσο: λέγεται ότι κοίταξε τον εαυτό του στον καθρέφτη που σφυρηλάτησε ο Ήφαιστος, και, παρασυρμένος από αυτή την εικόνα, δημιούργησε τα πάντα. Αυτή η υστεροελληνική ιδέα της δημιουργίας του υλικού κόσμου έχει το αρχέτυπό της στην ινδική κοσμογονία, η οποία θεώρησε την αντανάκλαση της αρχέγονης ουσίας ως το θεμέλιο του υλικού κόσμου, και συνεχίστηκε στα νεοπλατωνικά και γνωστικά δόγματα. Έτσι, οι Γνωστικοί ισχυρίστηκαν ότι ο Αδάμ είχε χάσει τη θεϊκή του φύση κοιτάζοντας στον καθρέφτη, ερωτευόμενος με τη δική του αντανάκλαση.

 

Η επιβλαβής επίδραση της ενατένισης της αντανάκλασης σε έναν καθρέφτη αντιπροσωπεύεται σαφώς από το μύθο του Εντελίδα, όπως αναφέρεται από τον Πλούταρχο. Ο Εντελίδας, ευχαριστημένος από την αντανάκλασή του στο νερό, αρρώστησε από το δικό του κακό βλέμμα, και έχασε την ομορφιά του μόλις ανέκτησε την υγεία του.

 

Ο γνωστός μύθος του Νάρκισσου στην ύστερη εκδοχή που μας μεταδόθηκε, συνδυάζει σε μια μοναδική σύνθεση και τις δύο πτυχές της πίστης: την καταστροφική και την ερωτική. Ο Οβίδιος αναφέρει ότι κατά τη γέννηση του Νάρκισσου ο μάντης Τειρεσίας ρωτήθηκε αν το παιδί θα μπορούσε να έχει μεγάλη διάρκεια ζωής. Η απάντηση ήταν ναι, αρκεί να μην δει τον εαυτό του. Κάποτε, όμως, ο Νάρκισσος, ο οποίος ήταν εξίσου αδιάφορος για τους νέους και τις κοπέλες, είδε τον εαυτό του στο νερό, και ερωτεύτηκε τόσο πολύ τον όμορφο νέο που καθρεφτίστηκε στο νερό, ώστε η λαχτάρα για αυτή την εικόνα προκάλεσε το θάνατό του.

 

Σύμφωνα με έναν μεταγενέστερο μύθο, ο Νάρκισσος αυτοκτόνησε αφού μαγεύτηκε από την αντανάκλασή του· και ακόμη και στον κάτω κόσμο είδε την εικόνα του στα νερά της Στυγός. Σύμφωνα με μια ακόμη μεταγενέστερη ορθολογιστική άποψη του Παυσανία, ο Νάρκισσος ήταν απαρηγόρητος μετά το θάνατο της δίδυμης αδελφής του, η οποία του έμοιαζε απόλυτα στο ντύσιμο και στην εμφάνιση, μέχρι που είδε την αντανάκλασή του. Και, παρόλο που ήξερε ότι έβλεπε μόνο τη σκιά του, συνέχισε να αισθάνεται κάποια ανακούφιση από τη θλίψη της απώλειάς του.

 

Παρότι γνωρίζουμε ότι η ερώτηση που τέθηκε στον Τειρεσία, και άλλα στοιχεία, είναι μια μεταγενέστερη προσθήκη στον αρχικό μύθο, εξακολουθεί να είναι αβέβαιο ότι ο μύθος αρχικά, όπως πιστεύει ο Φρέιζερ, ήταν μόνο μια ποιητική έκφραση της δεισιδαιμονίας ότι ο νέος πέθανε αφού είδε την αντανάκλασή του (τον σωσία του) στο νερό. Ούτε είναι βέβαιο ότι ο έρωτας του με την ίδια του την εικόνα- γεγονός, άλλωστε, που είναι η ουσία του μύθου του Νάρκισσου- μόνο αργότερα αποτέλεσε την εξήγηση, όταν το αρχικό νόημα είχε χαθεί.

 

==============================

 

Απόσπασμα από το βιβλίο του Otto Rank, The double: A psychanalytic study

[https://www.amazon.com/Double-Psychoanlytic-Study-Otto-Rank/dp/0807811556]

Μετάφραση για τα Ελληνικά, 2025, Χρήστος Κ. Τσελέντης

mailto: christselentis@gmail.com

 

---

[1] Σ.τ.μ. Στην ιστορία του Σαμίσο, ο Σλέμιλ πουλά τη σκιά του στον Διάβολο για ένα πορτοφόλι χωρίς πάτο, για να διαπιστώσει τελικά ότι έναν άνθρωπο χωρίς σκιά τον αποφεύγουν όλοι.

[https://en.wikipedia.org/wiki/Peter_Schlemihl]

[2] Σ.τ.μ. Στη συγκεκριμένη ταινία, ο Μπάλντουιν, με αντάλλαγμα ένα μεγάλο χρηματικό ποσό, χάνει το είδωλό του στον καθρέφτη, το οποίο στη συνέχεια τον καταδιώκει.

[https://en.wikipedia.org/wiki/The_Student_of_Prague_(1913_film)]