Ναρκισσισμός και το Διπλό

 

Είναι το φάντασμα του ίδιου μας του Εαυτού, του οποίου η στενή σχέση και η βαθιά επίδραση στο πνεύμα μας ρίχνει στην κόλαση ή μας μεταφέρει στον Παράδεισο.

Ε.Τ.Α. ΧΟΦΜΑΝ

 

Σε καμία περίπτωση η ψυχανάλυση δεν μπορεί να θεωρήσει ως απλό ατύχημα το γεγονός ότι η σημασία του θανάτου του διπλού φαίνεται στενά συνδεδεμένη με τη ναρκισσιστική σημασία του- όπως σημειώνεται και αλλού στον ελληνικό μύθο. Ο λόγος για τον οποίο δεν είμαστε ικανοποιημένοι με την αφήγηση του Τζέιμς Φρέιζερ (The belief in immortality and the worship of the dead), έγκειται στο γεγονός ότι η εξήγησή του για τον μύθο του Νάρκισσου μετατοπίζει μόνο το πρόβλημα στο ζήτημα της προέλευσης και της σημασίας των υποκείμενων δεισιδαιμονικών ιδεών. Αν δεχτούμε τη βάση της υπόθεσης του Φρέιζερ, και κοιτάξουμε πρώτα για μια εξήγηση γιατί η ιδέα του θανάτου στο μύθο του Νάρκισσου, που συνδέεται με τη θέα του διπλού, θα έπρεπε να έχει καλυφθεί ειδικά από το θέμα της αγάπης για τον εαυτό μας, τότε είμαστε υποχρεωμένοι στη συνέχεια να σκεφτούμε τη γενικά αποτελεσματική τάση να αποκλείουμε με ιδιαίτερο πείσμα την ιδέα του θανάτου, κάτι που είναι εξαιρετικά οδυνηρό για την αυτοεκτίμησή μας.

 

Σε αυτή την τάση αντιστοιχούν οι συχνές ευφημιστικές υποκατάστατες ιδέες, οι οποίες με δεισιδαιμονία σταδιακά έρχονται να επικαλύψουν το αρχικό νόημα του θανάτου. Στο μύθο των Μοιρών, στις αλλαγμένες μορφές των οποίων η θεά του έρωτα παίρνει τη θέση της θεάς του θανάτου, ο Φρόιντ έχει δείξει ότι αυτή η τάση στοχεύει στην καθιέρωση ενός ισοδύναμου όσο το δυνατόν πιο μακρινού και ευχάριστου- ο λόγος είναι μια κατανοητή προσπάθεια αντιστάθμισης. Αυτή η εξέλιξη του μοτίβου, ωστόσο, δεν είναι ιδιότροπη. Αναφέρεται μόνο σε μια παλιά, πρωτότυπη ταυτότητα αυτών των δύο μορφών. Αυτή η ταυτότητα βασίζεται συνειδητά στην κατάκτηση του θανάτου μέσω μιας νέας δημιουργίας, και βρίσκει το βαθύτερο θεμέλιό της στη σχέση με τη μητέρα.

 

Το ότι η έννοια του θανάτου του διπλού τείνει ομοίως να αντικατασταθεί από την έννοια της αγάπης, μπορεί να φανεί από εμφανώς όψιμες, δευτερεύουσες και απομονωμένες παραδόσεις. Σύμφωνα με αυτές τις παραδόσεις, τα κορίτσια είναι σε θέση να δουν τους αγαπημένους τους στον καθρέφτη κάτω από τις ίδιες συνθήκες στις οποίες αποκαλύπτεται επίσης ο θάνατος ή η ατυχία. Και με την εξαίρεση ότι αυτό δεν ισχύει για τα μάταια κορίτσια, μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια αναφορά στον ναρκισσισμό, ο οποίος παρεμβαίνει στην επιλογή ενός ερωτικού αντικειμένου. Ομοίως, στο μύθο του Νάρκισσου υπάρχει μια καθυστερημένη αλλά ψυχολογικά έγκυρη εκδοχή, που αναφέρει ότι ο όμορφος νεαρός νόμιζε ότι είδε την αγαπημένη του δίδυμη αδελφή στο νερό. Εκτός από αυτό το ξεκάθαρα ναρκισσιστικό πάθος, το νόημα του θανάτου έχει επίσης τόσο μεγάλη εγκυρότητα, ώστε δεν μένει καμία αμφιβολία για τη στενή σύνδεση και τη βαθιά σχέση των δύο συμπλεγμάτων.

 

Η έννοια του Νάρκισσου από τη φύση της δεν είναι ξένη προς το μοτίβο του διπλού, το οποίο παρουσιάζει έννοιες του πνεύματος και του θανάτου στο λαογραφικό υλικό. Αυτή η παρατήρηση φαίνεται όχι μόνο από τις αναφερόμενες μυθολογικές παραδόσεις της δημιουργίας μέσω αυτοστοχασμού, αλλά κυρίως από τις λογοτεχνικές επεξεργασίες, που προκαλούν το θέμα του Νάρκισσου να εμφανιστεί στο προσκήνιο μαζί με το πρόβλημα του θανάτου, είτε άμεσα είτε με παθολογική διαστρέβλωση.

 

Μαζί με τον φόβο και το μίσος για τον σωσία, ο ναρκισσιστικός έρωτας για την εικόνα και τον εαυτό κάποιου είναι πιο έντονος στον Ντόριαν Γκρέυ του Όσκαρ Ουάιλντ. «Η αίσθηση της δικής του ομορφιάς ήρθε σε αυτόν σαν αποκάλυψη» στην πρώτη όψη του πορτρέτου του, όταν «στάθηκε κοιτάζοντας τη σκιά της δικής του ομορφιάς». Ταυτόχρονα, τον κυριεύει ο φόβος ότι θα μπορούσε να γεράσει και να γίνει διαφορετικός, ένας φόβος στενά συνδεδεμένος με την ιδέα του θανάτου: «Όταν διαπιστώσω ότι γερνάω, θα αυτοκτονήσω». Ο Ντόριαν, ο οποίος χαρακτηρίζεται ευθέως ως Νάρκισσος, αγαπά τη δική του εικόνα, και επομένως το ίδιο του το σώμα: «Κάποτε, κοροϊδεύοντας παιδιάστικα το Νάρκισσο, είχε φιλήσει... εκείνα τα βαμμένα χείλη που τώρα του χαμογελούσαν τόσο σκληρά. Κάθε πρωί καθόταν μπροστά στο πορτρέτο, αναρωτώμενος για την ομορφιά του, σχεδόν ερωτευμένος με αυτό, όπως του φαινόταν μερικές φορές». «Συχνά... ο ίδιος ανέβαινε τις σκάλες στο κλειδωμένο δωμάτιο... και στεκόταν με έναν καθρέφτη μπροστά από το πορτρέτο... κοιτάζοντας τώρα το κακό και γερασμένο πρόσωπο στον καμβά, και έπειτα το ωραίο νεαρό πρόσωπο που του γελούσε πίσω από το γυαλισμένο γυαλί... Ερωτευόταν όλο και περισσότερο την ομορφιά του...».

 

Συνδεδεμένος με αυτή τη ναρκισσιστική στάση είναι ο επιβλητικός εγωισμός, η ανικανότητα κάποιου να αγαπήσει, και η ανώμαλη σεξουαλική ζωή. Οι στενές φιλίες με νεαρούς άνδρες, για τις οποίες ο Ντόριαν κατηγορείται, είναι προσπάθειες να συνειδητοποιήσει το ερωτικό πάθος με τη δική του νεανική εικόνα. Από τις γυναίκες είναι σε θέση να αποκτήσει μόνο τις πιο ωμές αισθησιακές απολαύσεις, χωρίς να είναι ικανός για μια πνευματική σχέση. Ο Ντόριαν μοιράζεται αυτή την ελαττωματική ικανότητα για αγάπη με σχεδόν όλους τους διπλούς ήρωες. Ο ίδιος λέει σε ένα σημαντικό απόσπασμα, ότι αυτή η ανεπάρκεια προκύπτει από τη ναρκισσιστική εμμονή στο δικό του εγώ: «Μακάρι να μπορούσα να αγαπήσω», φώναξε ο Ντόριαν Γκρέυ, με μια βαθιά νότα πάθους στη φωνή του. «Αλλά φαίνεται ότι έχασα το πάθος και ξέχασα την επιθυμία. Είμαι πάρα πολύ αφοσιωμένος στον εαυτό μου. Η ίδια μου η προσωπικότητα μου έχει γίνει βάρος. Θέλω να δραπετεύσω, να φύγω, να ξεχάσω». Σε μια ιδιαίτερα σαφή αμυντική στάση, ο Ντόριαν δείχνει πώς ο φοβισμένος εαυτός του εμποδίζει την αγάπη για μια γυναίκα· και στο μυθιστόρημα του Ουάιλντ γίνεται σαφές ότι ο φόβος και το μίσος σε σχέση με τον διπλό εαυτό συνδέονται στενά με τη ναρκισσιστική αγάπη για αυτόν, και με την αντίσταση αυτής της αγάπης. Όσο περισσότερο ο Ντόριαν περιφρονεί την εικόνα του, η οποία γίνεται παλιά και άσχημη, τόσο πιο έντονη γίνεται η αγάπη για τον εαυτό του: «Η ίδια η οξύτητα της αντίθεσης συνήθιζε να επιταχύνει την αίσθηση της ηδονής του. Ερωτευόταν όλο και περισσότερο την ομορφιά του...».

 

Αυτή η ερωτική στάση απέναντι στον εαυτό μας, ωστόσο, είναι δυνατή μόνο επειδή, μαζί με αυτήν, τα αμυντικά συναισθήματα μπορούν να αποφορτιστούν μέσω του μισητού και φοβισμένου διπλού. Ο Νάρκισσος είναι αμφίθυμος απέναντι στο εγώ του, γιατί κάτι μέσα του φαίνεται να αντιστέκεται στην αποκλειστική αγάπη. Η μορφή άμυνας κατά του ναρκισσισμού εκφράζεται κυρίως με δύο τρόπους: με φόβο και αποστροφή μπροστά στη δική του εικόνα, όπως φαίνεται στον Ντόριαν, ή, όπως στην πλειονότητα των περιπτώσεων, απέναντι στην απώλεια της σκιάς-εικόνας ή του καθρέπτη-εικόνας. Αυτή η απώλεια, ωστόσο, δεν είναι καθόλου απώλεια, όπως δείχνουν οι καταδιώξεις. Αντίθετα, ενισχύεται, γίνεται ανεξάρτητη και ανώτερα ισχυρή, το οποίο με τη σειρά του δείχνει μόνο το εξαιρετικά ισχυρό ενδιαφέρον για τον ίδιο τον εαυτό. Έτσι, η φαινομενική αντίφαση- η απώλεια της σκιάς-εικόνας ή του καθρέπτη-εικόνας που αναπαρίσταται ως καταδίωξη- νοείται ως μια αναπαράσταση του αντίθετου, μια επαναφορά αυτού που καταπιέζεται σε εκείνο που καταπιέζει.

 

Ο ίδιος μηχανισμός φαίνεται από την κατάληξη της τρέλας, που τακτικά οδηγεί στην αυτοκτονία, η οποία τόσο συχνά συνδέεται με την επιδίωξη του διπλού, του εαυτού. Ακόμη και όταν η απεικόνιση δεν ανταποκρίνεται στην αξεπέραστη κλινική ακρίβεια του Ντοστογιέφσκι, γίνεται σαφές ότι πρόκειται για παρανοϊκές ιδέες καταδίωξης και επιρροής, στις οποίες ο ήρωας είναι θύμα λόγω του σωσία του. Από την ψυχαναλυτική αποσαφήνιση του Φρόιντ για την παράνοια, γνωρίζουμε ότι αυτή η ασθένεια έχει ως βάση «μια εμμονή στον ναρκισσισμό», στην οποία εμμονή αντιστοιχεί η τυπική μεγαλομανία, η σεξουαλική υπερεκτίμηση του εαυτού μας. Το στάδιο ανάπτυξης από το οποίο οι παρανοϊκοί οπισθοδρομούν στον αρχικό ναρκισσισμό τους είναι η μετουσίωση της ομοφυλοφιλίας, ενάντια στην απροκάλυπτη εκδήλωση της οποίας υπερασπίζονται τον εαυτό τους με τον χαρακτηριστικό μηχανισμό προβολής. Με βάση αυτή τη γνώση, μπορεί εύκολα να αποδειχθεί ότι η μανία καταδίωξης του άρρωστου ατόμου ξεκινά τακτικά από τα πρώτα αγαπημένα πρόσωπα.

 

Οι λογοτεχνικές αναπαραστάσεις του διπλού που περιγράφουν το σύμπλεγμα καταδίωξης επιβεβαιώνουν όχι μόνο την αντίληψη του Φρόιντ για τη ναρκισσιστική προδιάθεση προς την παράνοια, αλλά επίσης, με μια διαίσθηση που σπάνια επιτυγχάνεται από τους ψυχικά ασθενείς, ανάγουν την κύρια καταδίωξη στο ίδιο το εγώ, το πρόσωπο που προηγουμένως ήταν το πιο αγαπημένο, και τώρα κατευθύνουν την άμυνά τους εναντίον του. Αυτή η άποψη δεν έρχεται σε αντίθεση με την ομοφυλοφιλική αιτιολογία της παράνοιας. Γνωρίζουμε, όπως ήδη αναφέρθηκε, ότι το ομοφυλοφιλικό αντικείμενο αγάπης επιλέγεται αρχικά με μια ναρκισσιστική στάση απέναντι στη δική του εικόνα.

 

Το παρανοϊκό σύνδρομο καταδίωξης συνδέεται με ένα ακόμη θέμα στο οποίο αξίζει να δοθεί έμφαση. Γνωρίζουμε ότι το πρόσωπο του καταδιώκτη συχνά αντιπροσωπεύει τον πατέρα ή τον αναπληρωτή του (αδελφό, δάσκαλο, κ.λπ.), και βρίσκουμε επίσης στο υλικό μας ότι το διπλό συχνά ταυτίζεται με τον αδελφό. Είναι σαφέστερο στον Αλφρέ ντε Μυσσέ, αλλά εμφανίζεται επίσης στους Χόφμαν (The Devil's Elixirs, The Doubles), Έντγκαρ Άλλαν Πόε, Ντοστογιέφσκι και άλλους. Εμφανίζεται ως επί το πλείστον ως ένας δίδυμος αδελφός, και μας θυμίζει τον μύθο του γυναικοπρεπούς Νάρκισσου, γιατί ο Νάρκισσος νομίζει ότι βλέπει στην εικόνα του την αδελφή του, που του μοιάζει από κάθε άποψη. Το ότι εκείνοι οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν με το θέμα του διπλού έπρεπε επίσης να αντιμετωπίσουν το αρσενικό αδελφικό σύμπλεγμα, προκύπτει από την όχι σπάνια αντιμετώπιση της αδελφικής αντιπαλότητας στα άλλα έργα τους. Έτσι, ο Ζαν Πωλ, στο διάσημο μυθιστόρημά του The Twins, ασχολήθηκε με το θέμα των δίδυμων αδελφών που ανταγωνίζονται μεταξύ τους, ο Γκυ ντε Μωπασσάν στο Peter and John και στο ημιτελές μυθιστόρημα The foreign soul & the Angelus, ο Ντοστογιέφσκι στο Οι αδελφοί Καραμάσοφ, και ούτω καθεξής.

 

Στην πραγματικότητα, και θεωρούμενος εξωτερικά, ο σωσίας είναι ο αντίπαλος του πρωτοτύπου του σε οτιδήποτε, και κυρίως στην αγάπη για μια γυναίκα- ένα χαρακτηριστικό που μπορεί εν μέρει να οφείλει στην ταύτιση με τον αδελφό. Ένας συγγραφέας (J. B. Schneider, The sibling problem) εκφράζεται για αυτή τη σχέση σε μια άλλη σύνδεση: «Ο μικρότερος αδελφός είναι συνηθισμένος, ακόμη και στην καθημερινή ζωή, να είναι κάπως παρόμοιος με τον πρεσβύτερο, τουλάχιστον στην εξωτερική εμφάνιση. Είναι, τρόπον τινά, μια αντανάκλαση του αδελφικού εαυτού του που έχει ζωντανέψει. Και γι' αυτό είναι επίσης αντίπαλος σε όλα όσα βλέπει, αισθάνεται και σκέφτεται ο αδελφός του». Η σχέση που μπορεί να έχει αυτή η ταύτιση με τη ναρκισσιστική στάση, μπορεί να φανεί σε μια άλλη δήλωση του ίδιου συγγραφέα: «Η σχέση του μεγαλύτερου με τον μικρότερο αδελφό είναι ανάλογη με εκείνη του αυνανιστή με τον εαυτό του».

 

Από αυτή την αδελφική στάση αντιπαλότητας προς τον μισητό ανταγωνιστή για την αγάπη της μητέρας, η επιθυμία του θανάτου και η παρόρμηση για το φόνο του διπλού γίνεται λογικά κατανοητή, παρόλο που η σημασία του αδελφού σε αυτή την περίπτωση δεν εξαντλεί την κατανόησή μας. Το θέμα των αδελφών δεν είναι ακριβώς η ρίζα της πίστης στο διπλό, αλλά μάλλον μόνο μια ερμηνεία- καλά καθορισμένη, σίγουρα- της αναμφίβολα καθαρά υποκειμενικής έννοιας του διπλού. Αυτό το νόημα δεν εξηγείται επαρκώς από την ψυχολογική δήλωση ότι «η ψυχική σύγκρουση δημιουργεί το διπλό», το οποίο αντιστοιχεί σε μια «προβολή εσωτερικής αναταραχής», η διαμόρφωση της οποίας επιφέρει μια εσωτερική απελευθέρωση, μια αποφόρτιση, έστω και με τίμημα τον «φόβο της επαφής». Έτσι, «ο φόβος διαμορφώνει από το σύμπλεγμα του εγώ το τρομακτικό φάντασμα του διπλού», το οποίο «εκπληρώνει τις μυστικές, πάντα καταπιεσμένες επιθυμίες της ψυχής του» (Emil Lucka, Ο Ντοστογιέφσκι και ο διάβολος). Μόνο μετά τον προσδιορισμό αυτής της τυπικής έννοιας του διπλού προκύπτουν τα πραγματικά προβλήματα, γιατί στοχεύουμε στην κατανόηση της ψυχολογικής κατάστασης και της στάσης που μαζί δημιουργούν μια τέτοια εσωτερική διαίρεση και προβολή.

 

Το πιο εμφανές σύμπτωμα των μορφών που παίρνει το διπλό, είναι μια ισχυρή αίσθηση ενοχής, που αναγκάζει τον ήρωα να μην αποδέχεται πλέον την ευθύνη για ορισμένες πράξεις του εγώ του, αλλά να την μεταθέτει σε ένα άλλο εγώ, ένα διπλό, που είτε προσωποποιείται από τον ίδιο τον διάβολο (π.χ. Ντοστογιέφσκι, Οι αδελφοί Καραμάσοφ) είτε δημιουργείται μέσω μιας διαβολικής συμφωνίας. Αυτή η αποστασιοποιημένη προσωποποίηση των ενστίκτων και των επιθυμιών που κάποτε θεωρούνταν απαράδεκτες, αλλά που μπορούν να ικανοποιηθούν χωρίς ευθύνη με αυτόν τον έμμεσο τρόπο, εμφανίζεται σε άλλες μορφές του θέματος ως ευεργετικός σύμβουλος (π.χ. Πόε, William Wilson), ο οποίος απευθύνεται άμεσα ως «συνείδηση» του ατόμου (π.χ. Όσκαρ Ουάιλντ, Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ, κ.λπ.). Όπως έχει δείξει ο Φρόιντ, αυτή η συνειδητοποίηση της ενοχής, έχοντας διάφορες πηγές, μετρά αφενός την απόσταση μεταξύ του ιδεώδους του εγώ και της επιτευχθείσας πραγματικότητας, ενώ, από την άλλη, τρέφεται από έναν ισχυρό φόβο του θανάτου, και δημιουργεί ισχυρές τάσεις αυτοτιμωρίας, οι οποίες συνεπάγονται επίσης την αυτοκτονία (Σ. Φρόιντ, Για τον ναρκισσισμό).

 

Αφού τονίσαμε τη ναρκισσιστική σημασία του διπλού στη θετική του σημασία καθώς και στις διάφορες αμυντικές μορφές του, μένει ακόμα να κατανοήσουμε περισσότερα για το νόημα του θανάτου στο υλικό μας, και να δείξουμε τη σχέση με το νόημα που έχει ήδη αποκτηθεί. Αυτό που αποκαλύπτουν άμεσα οι λαογραφικές αναπαραστάσεις και αρκετές από τις λογοτεχνικές, είναι μια απέραντη θανατοφοβία, η οποία αναφέρεται στα αμυντικά συμπτώματα που συζητήθηκαν μέχρι τώρα στο βαθμό που, σε αυτά, ο φόβος (της εικόνας, της απώλειας ή της επιδίωξής της) αποτελούσε το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό.

 

Ένα μοτίβο που αποκαλύπτει μια ορισμένη σχέση μεταξύ του φόβου του θανάτου και της ναρκισσιστικής στάσης είναι η επιθυμία να παραμείνουμε για πάντα νέοι. Από τη μία πλευρά, αυτή η επιθυμία αντιπροσωπεύει τη λιμπιντική καθήλωση του ατόμου σε ένα καθορισμένο αναπτυξιακό στάδιο του εγώ. Aπό την άλλη, εκφράζει τον φόβο της γήρανσης, έναν φόβο που είναι πραγματικά ο φόβος του θανάτου. Έτσι, ο Ντόριαν του Ουάιλντ λέει: «Όταν διαπιστώσω ότι γερνάω, θα αυτοκτονήσω». Εδώ βρισκόμαστε στο σημαντικό θέμα της αυτοκτονίας, οπότε μια ολόκληρη σειρά χαρακτήρων φτάνουν στο τέλος τους ενώ καταδιώκονται από τους σωσίες τους. Αυτό το μοτίβο, προφανώς σε τέτοια αντίθεση με τον υποτιθέμενο φόβο του θανάτου, μπορεί να αποδειχθεί- ακριβώς από την ειδική εφαρμογή του σε αυτό το πλαίσιο- ότι είναι στενά συνδεδεμένο όχι μόνο με το θέμα της θανατοφοβίας, αλλά και με τον ναρκισσισμό. Γιατί αυτοί οι χαρακτήρες και οι δημιουργοί τους- στο βαθμό που αποπειράθηκαν να αυτοκτονήσουν ή το πραγματοποίησαν (π.χ. Μωπασσάν)- δεν φοβήθηκαν τον θάνατο. Αντίθετα, η προσδοκία του αναπόφευκτου πεπρωμένου του θανάτου είναι αφόρητη γι' αυτούς. Όπως το εκφράζει ο Ντόριαν Γκρέυ: «Δεν φοβάμαι τον θάνατο. Μόνο ο ερχομός του θανάτου με τρομοκρατεί». Η κανονικά ασυνείδητη σκέψη της επικείμενης καταστροφής του εαυτού- το πιο γενικό παράδειγμα της καταπίεσης μιας ανυπόφορης βεβαιότητας- βασανίζει αυτούς τους δυστυχισμένους με τη συνειδητή ιδέα της αιώνιας ανικανότητάς τους να επιστρέψουν στη ζωή, μια ιδέα από την οποία η απελευθέρωση είναι δυνατή μόνο με το θάνατο. Έτσι έχουμε το παράδοξο του αυτόχειρα που αναζητά εκούσια τον θάνατο για να απελευθερωθεί από την ανυπόφορη θανατοφοβία.

 

Θα μπορούσε να αντιταχθεί ότι ο φόβος του θανάτου είναι απλώς η έκφραση ενός υπερβολικά ισχυρού ενστίκτου αυτοσυντήρησης, επιμένοντας στην εκπλήρωση. Σίγουρα ο μόνος υπερβολικά δικαιολογημένος φόβος του θανάτου, θεωρούμενος ως ένα από τα θεμελιώδη κακά της ανθρωπότητας, έχει την κύρια ρίζα του στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης, η μεγαλύτερη απειλή για το οποίο είναι ο θάνατος. Αλλά αυτό το κίνητρο είναι ανεπαρκές για την παθολογική θανατοφοβία, η οποία περιστασιακά οδηγεί άμεσα στην αυτοκτονία. Σε αυτό το νευρωτικό σύμπλεγμα- στο οποίο το υλικό που πρέπει να καταπιεστεί, και ενάντια στο οποίο το άτομο υπερασπίζεται τον εαυτό του, τελικά πραγματοποιείται- υπάρχει μια περίπλοκη σύγκρουση, στην οποία, μαζί με τα ένστικτα του εγώ που εξυπηρετούν την αυτοσυντήρηση, λειτουργούν και οι λιμπιντικές τάσεις, οι οποίες απλώς εκλογικεύονται στις συνειδητές ιδέες του φόβου. Η ασυνείδητη συμμετοχή τους εξηγεί πλήρως τον παθολογικό φόβο που προκύπτει εδώ, πίσω από τον οποίο πρέπει να περιμένουμε ένα μέρος της καταπιεσμένης λίμπιντο. Αυτό, μαζί με άλλους ήδη γνωστούς παράγοντες, πιστεύουμε ότι έχουμε βρει σε εκείνο το μέρος του ναρκισσισμού όπου δημιουργείται εξίσου έντονα η απειλή από την ιδέα του θανάτου όσο και από τα καθαρά ένστικτα του εγώ, και όπου τελικά παράγεται η αντίδραση για τον παθολογικό φόβο του θανάτου και τις τελικές συνέπειές του.

 

Ως απόδειξη ότι τα καθαρά συμφέροντα της αυτοσυντήρησης του εγώ δεν μπορούν να εξηγήσουν ικανοποιητικά τον παθολογικό φόβο του θανάτου, παραθέτουμε τη μαρτυρία ενός ερευνητή που είναι εντελώς απροκατάληπτος ψυχολογικά. Ο Edmund Spiess, από το έργο του οποίου έχουμε δανειστεί πολλά κείμενα, εκφράζει την άποψη ότι «η φρίκη του ανθρώπου για το θάνατο δεν προκύπτει απλώς από τη φυσική αγάπη για τη ζωή». Το εξηγεί αυτό με τα ακόλουθα λόγια:

 

«Αυτό, όμως, δεν αποτελεί εξάρτηση από τη γήινη ύπαρξη, διότι ο άνθρωπος συχνά το μισεί αυτό… Όχι, είναι η αγάπη για την προσωπικότητα που τον χαρακτηρίζει, που βρίσκεται στη συνειδητή κατοχή του, η αγάπη για τον εαυτό του, το επίκεντρο της ατομικότητάς του, που τον συνδέει με τη ζωή. Αυτή η αγάπη για τον εαυτό μας είναι ένα αδιαχώριστο στοιχείο της ύπαρξής μας. Σε αυτό θεμελιώνεται και ριζώνει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, και από αυτό αναδύεται η βαθιά και ισχυρή λαχτάρα να ξεφύγουμε από το θάνατο ή τη βύθιση στο τίποτα, καθώς και η ελπίδα να ξυπνήσουμε ξανά σε μια νέα ζωή, σε μια νέα εποχή συνεχούς ανάπτυξης. Η σκέψη να χάσει κανείς τον εαυτό του είναι αφόρητη για τον άνθρωπο, και είναι αυτή η σκέψη που κάνει το θάνατο τόσο τρομερό γι' αυτόν. Αυτή η ελπιδοφόρα λαχτάρα μπορεί να επικριθεί ως παιδική ματαιοδοξία, ανόητη μεγαλομανία. Το γεγονός είναι ότι ο φόβος φωλιάζει στις καρδιές μας. Επηρεάζει και κυβερνά τη φαντασία και τις προσπάθειές μας».

 

Αυτή η σχέση είναι εμφανής σε όλη την επιθυμητή σαφήνεια της- στην πραγματικότητα, με απόλυτη πλαστικότητα- στο λογοτεχνικό υλικό, αν και η ναρκισσιστική αυτοεπιβεβαίωση και αυτο-υπερβολή γενικά κυριαρχούν εκεί. Η συχνή σφαγή του σωσία, μέσω της οποίας ο ήρωας επιδιώκει να προστατευτεί μόνιμα από τις επιδιώξεις του εαυτού του, είναι πραγματικά μια αυτοκτονική πράξη. Βρίσκεται, βεβαίως, στην ανώδυνη μορφή της δολοφονίας ενός διαφορετικού εγώ: μια ασυνείδητη ψευδαίσθηση της διάσπασης ενός κακού, ένοχου εγώ- ένας διαχωρισμός που, επιπλέον, φαίνεται να είναι η προϋπόθεση για κάθε αυτοκτονία. Το αυτοκτονικό άτομο δεν είναι σε θέση να εξαλείψει με άμεση αυτοκαταστροφή το φόβο του θανάτου που προκύπτει από την απειλή του ναρκισσισμού του. Σίγουρα, αρπάζει τη μόνη δυνατή διέξοδο, την αυτοκτονία, αλλά είναι ανίκανος να την πραγματοποιήσει παρά μόνο μέσω του φαντάσματος ενός φοβισμένου και μισητού διπλού, επειδή αγαπά και εκτιμά το εγώ του πάρα πολύ για να του προκαλέσει πόνο, ή να μετατρέψει την ιδέα της καταστροφής του σε πράξη. Σε αυτό το υποκειμενικό νόημα, το διπλό αποδεικνύεται ότι είναι μια λειτουργική έκφραση του ψυχολογικού γεγονότος ότι ένα άτομο με μια στάση αυτού του είδους δεν μπορεί να απελευθερωθεί από μια συγκεκριμένη φάση της ναρκισσιστικά αγαπημένης ανάπτυξης του εγώ. Το συναντά πάντα και παντού, και περιορίζει τις πράξεις του προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Εδώ, η αλληγορική ερμηνεία του διπλού ως μέρος του ανεξάλειπτου παρελθόντος αποκτά το ψυχολογικό της νόημα. Αυτό που συνδέει το άτομο με το παρελθόν γίνεται σαφές, και ο λόγος που αυτό παίρνει τη μορφή του διπλού είναι εμφανής.

 

Τέλος, η σημασία του διπλού ως ενσάρκωση της ψυχής- μια έννοια που αντιπροσωπεύεται στην πρωτόγονη πίστη και ζει στη δεισιδαιμονία μας- έχει στενή σχέση με τους παράγοντες που συζητήθηκαν προηγουμένως. Φαίνεται ότι η ανάπτυξη της πρωτόγονης πίστης στην ψυχή είναι σε μεγάλο βαθμό ανάλογη με τις ψυχολογικές συνθήκες που καταδεικνύονται εδώ από το παθολογικό υλικό- μια παρατήρηση που φαίνεται να επιβεβαιώνει εκ νέου τη «συμφωνία στην ψυχολογία των ιθαγενών και των νευρωτικών». Αυτή η περίσταση θα εξηγούσε επίσης πώς οι πρωτόγονες συνθήκες επαναλαμβάνονται στις μεταγενέστερες μυθικές και καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις του θέματος, ειδικά με ιδιαίτερη έμφαση στους λιμπιντικούς παράγοντες που δεν εμφανίζονται τόσο καθαρά στην αρχέγονη ιστορία, αλλά οι οποίοι ωστόσο μας επέτρεψαν να καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα σχετικά με τα λιγότερο διαφανή πρωταρχικά φαινόμενα.

 

Ο Φρόιντ (Animism, magic and the omnipotence of thought), επισημαίνοντας την ανιμιστική άποψη του κόσμου που βασίζεται στη δύναμη των σκέψεων, δικαιολόγησε τη σκέψη μας για τον πρωτόγονο άνθρωπο, όπως και για το παιδί, ως εξαιρετικά ναρκισσιστική. Επίσης, οι ναρκισσιστικές θεωρίες για τη δημιουργία του κόσμου που παραθέτει, όπως και τα μεταγενέστερα φιλοσοφικά συστήματα που βασίζονται στο εγώ (π.χ. Φίχτε), δείχνουν ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση να αντιληφθεί την πραγματικότητα που τον περιβάλλει κυρίως μόνο ως αντανάκλαση ή ως μέρος του εγώ του. Ομοίως, ο Φρόιντ έχει επισημάνει ότι ο θάνατος, η αδυσώπητη Ἀνάγκη, είναι αυτό που αντιτίθεται στον ναρκισσισμό του πρωτόγονου ανθρώπου, και τον υποχρεώνει να παραδώσει ένα μέρος της παντοδυναμίας του στα πνεύματα. Με αυτό το γεγονός του θανάτου, όμως- που επιβάλλεται στον άνθρωπο, και το οποίο ο άνθρωπος συνεχώς προσπαθεί να αρνηθεί- συνδέονται οι πρώτες έννοιες της ψυχής, οι οποίες μπορούν να ανιχνευθούν τόσο στους πρωτόγονους λαούς όσο και στους προηγμένους πολιτισμούς.

 

Μεταξύ των πρώτων και πιο πρωτόγονων εννοιών της ψυχής είναι αυτή της σκιάς, η οποία εμφανίζεται ως πιστή εικόνα του σώματος αλλά μιας ελαφρύτερης ουσίας. Ο Βίλχελμ Βουντ (Πολιτισμική ψυχολογία) υποστηρίζει ότι η σκιά παρείχε ένα πρωτότυπο μοτίβο για την έννοια της ψυχής. Πιστεύει ότι η «σκιώδης ψυχή», το alter ego, σε αντίθεση με το σώμα, «απ' όσο μπορούμε να πούμε, έχει τη μοναδική πηγή του στα όνειρα και στα οράματα». Αλλά άλλοι ερευνητές- ο Έντουαρντ Τάιλορ, για παράδειγμα (The origins of culture)- έχουν δείξει με πλούσιο υλικό ότι μεταξύ των πρωτόγονων λαών κυριαρχούν ονομασίες εικόνων ή σκιών. Και ο G. Heinzelmann, ο οποίος βρίσκει υποστήριξη στις πιο πρόσφατες έρευνες, αντιτίθεται στον Βουντ σε αυτό το σημείο, δείχνοντας σε πληθώρα παραδειγμάτων ότι «και εδώ, επίσης, πρόκειται για ένα ζήτημα αρκετά σταθερών και εκτενώς επαναλαμβανόμενων απόψεων. Ακριβώς όπως ο Χέρμπερτ Σπένσερ (Principles of sociology) ισχυρίζεται δίκαια στην περίπτωση του παιδιού, ο πρωτόγονος άνθρωπος θεωρεί τη σκιά του ως κάτι πραγματικό, ως ένα ον που συνδέεται μαζί του, και επιβεβαιώνεται στην άποψή του για αυτήν ως ψυχή από το γεγονός ότι ο νεκρός (που είναι ξαπλωμένος) απλά δεν ρίχνει πλέον σκιά. Από την εμπειρία του ονείρου, ο άνθρωπος μπορεί να έχει πάρει την απόδειξη για την πεποίθησή του ότι το βιώσιμο εγώ μπορεί να υπάρξει ακόμα και μετά το θάνατο, αλλά μόνο η σκιά του και η αντανακλώμενη εικόνα του θα μπορούσαν να τον πείσουν ότι υπάρχει ένα μυστηριώδες διπλό ακόμα και όσο είναι ζωντανός.

 

Τα διάφορα ταμπού, προφυλάξεις και υπεκφυγές που χρησιμοποιεί ο πρωτόγονος άνθρωπος σε σχέση με τη σκιά του, δείχνουν εξίσου καλά τη ναρκισσιστική του εκτίμηση για το εγώ του, και τον τεράστιο φόβο του ότι αυτό θα απειληθεί. Ο πρωτόγονος ναρκισσισμός αισθάνεται ότι απειλείται κυρίως από την αναπόφευκτη καταστροφή του εαυτού. Πολύ σαφής απόδειξη της αλήθειας αυτής της παρατήρησης φαίνεται από την επιλογή, ως η πιο πρωτόγονη έννοια της ψυχής, μιας εικόνας όσο το δυνατόν πιο παρόμοιας με τον φυσικό εαυτό, επομένως ενός αληθινού διπλού. Η ιδέα του θανάτου, επομένως, απορρίπτεται από την αντιγραφή του εαυτού που ενσωματώνεται στη σκιά ή στην αντανακλώμενη εικόνα.

 

Έχουμε δει ότι μεταξύ των πρωτόγονων λαών οι ονομασίες για τη σκιά, την αντανακλώμενη εικόνα, και τα παρόμοια, χρησιμεύουν επίσης για την έννοια «ψυχή», και ότι η πιο πρωτόγονη έννοια της ψυχής των Ελλήνων, των Αιγυπτίων και άλλων πολιτισμικά επιφανών λαών συμπίπτει με ένα διπλό που είναι ουσιαστικά ταυτόσημο με το σώμα. Τότε, επίσης, η έννοια της ψυχής ως ανακλώμενη εικόνα προϋποθέτει ότι μοιάζει με ένα ακριβές αντίγραφο του σώματος. Πράγματι, ο J. von Negelein (A contribution to the Indian belief in the transmigration of souls) μιλάει άμεσα για έναν «πρωτόγονο μονισμό του σώματος και της ψυχής», με τον οποίο εννοεί ότι η ιδέα της ψυχής αρχικά συνέπιπτε εντελώς με εκείνη ενός δεύτερου σώματος. Ως απόδειξη αναφέρει το γεγονός ότι οι Αιγύπτιοι έφτιαχναν εικόνες των νεκρών για να τους προστατεύσουν από την αιώνια καταστροφή. Μια τέτοια υλική προέλευση, λοιπόν, έχει η ιδέα της ψυχής. Αργότερα, έγινε μια άυλη έννοια με την αυξανόμενη υλιστική εμπειρία του ανθρώπου, ο οποίος δεν θέλει να παραδεχτεί ότι ο θάνατος είναι αιώνιος αφανισμός.

 

Αρχικά, βέβαια, το ζήτημα της πίστης στην αθανασία δεν είχε καμία σημασία, αλλά η πλήρης άγνοια της ιδέας του θανάτου προκύπτει από τον πρωτόγονο ναρκισσισμό, όπως αποδεικνύεται ακόμη και στο παιδί. Για το πρωτόγονο, όπως και για το παιδί, είναι αυτονόητο ότι θα συνεχίσει να ζει, και ο θάνατος γίνεται αντιληπτός ως ένα αφύσικο, μαγικά παραγόμενο γεγονός (Φρέιζερ). Μόνο με την αναγνώριση της ιδέας του θανάτου και του φόβου του θανάτου που προκύπτει από τον επαπειλούμενο ναρκισσισμό, εμφανίζεται η επιθυμία για αθανασία ως τέτοια. Αυτή η επιθυμία αποκαθιστά πραγματικά την αρχική αφελή πίστη σε μια αιώνια συνεχιζόμενη ύπαρξη, με κάποια μερική προσαρμογή στην εμπειρία του θανάτου που αποκτήθηκε εν τω μεταξύ. Με αυτόν τον τρόπο, λοιπόν, η πρωτόγονη πίστη στις ψυχές δεν είναι αρχικά τίποτα άλλο παρά ένα είδος πίστης στην αθανασία, η οποία αρνείται ενεργητικά τη δύναμη του θανάτου. Και ακόμη και σήμερα, το ουσιαστικό περιεχόμενο της πίστης στην ψυχή- όπως υπάρχει στη θρησκεία, στη δεισιδαιμονία και στις σύγχρονες λατρείες- δεν έχει εξελιχθεί. Η σκέψη του θανάτου γίνεται υποστηρικτική με την εξασφάλιση ενός εαυτού για μια δεύτερη ζωή, ως διπλή. Όπως στην απειλή του ναρκισσισμού από τη σεξουαλική αγάπη, έτσι και στην απειλή του θανάτου επαναλαμβάνεται η ιδέα του θανάτου (που αρχικά αποφεύχθηκε από το διπλό) με αυτή τη μορφή, η οποία, σύμφωνα με τη γενική δεισιδαιμονία, ανακοινώνει το θάνατο, ή της οποίας ο τραυματισμός βλάπτει το άτομο.

 

Έτσι, λοιπόν, βλέπουμε ότι στον πρωτόγονο ναρκισσισμό τα λιμπιντικά συμφέροντα και εκείνα που εξυπηρετούν την αυτοσυντήρηση συγκεντρώνονται στο εγώ με την ίδια ένταση, και τα οποία με τον ίδιο τρόπο προστατεύουν από μια σειρά απειλών από αντιδράσεις που κατευθύνονται ενάντια στην πλήρη εκμηδένιση του εγώ, ή αλλιώς προς τη βλάβη και την εξασθένισή του. Αυτές οι αντιδράσεις δεν προκύπτουν απλώς από τον πραγματικό φόβο, που, όπως λέει ο H. Visscher, μπορεί να ονομαστεί αμυντική μορφή ενός εξαιρετικά ισχυρού ενστίκτου αυτοσυντήρησης. Προκύπτουν επίσης από το γεγονός ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος, μαζί με τον νευρωτικό, εκδηλώνει αυτόν τον «φυσιολογικό» φόβο, αυξημένο σε παθολογικό βαθμό, ο οποίος «δεν μπορεί να εξηγηθεί από τις πραγματικές εμπειρίες τρόμου» (Heinzelmann).

 

Έχουμε εξάγει τη λιμπιντική συνιστώσα, η οποία παίζει ρόλο εδώ, από την εξίσου έντονα αισθητή απειλή για τον ναρκισσισμό, ο οποίος αντιστέκεται στην απόλυτη αυτοπυρπόληση του εγώ, ακριβώς όπως αντιστέκεται στη διάλυσή του στη σεξουαλική αγάπη. Το ότι είναι στην πραγματικότητα ο πρωτόγονος ναρκισσισμός που αντιστέκεται στην απειλή, φαίνεται αρκετά καθαρά από τις αντιδράσεις στις οποίες βλέπουμε τον απειλούμενο ναρκισσισμό να επιβάλλεται με αυξημένη ένταση: είτε με τη μορφή παθολογικής αγάπης για τον εαυτό του, όπως στον ελληνικό μύθο ή στον Όσκαρ Ουάιλντ, τον σύγχρονο εκπρόσωπό του· ή στην αμυντική μορφή του παθολογικού φόβου για τον εαυτό, που συχνά οδηγεί σε παρανοϊκή παραφροσύνη, και εμφανίζεται προσωποποιημένος στην καταδιώκουσα σκιά, στην κατοπτρική εικόνα ή στο διπλό.

 

Από την άλλη, στα ίδια φαινόμενα άμυνας επαναλαμβάνεται και η απειλή, έναντι της οποίας το άτομο θέλει να προστατευθεί και να επιβληθεί. Έτσι συμβαίνει ότι το διπλό, το οποίο προσωποποιεί τη ναρκισσιστική αγάπη για τον εαυτό, γίνεται ένας αδιαμφισβήτητος αντίπαλος στη σεξουαλική αγάπη. Ή αλλιώς, αυτό που αρχικά δημιουργήθηκε ως άμυνα επιθυμίας ενάντια σε μια φοβερή αιώνια καταστροφή, επανεμφανίζεται στη δεισιδαιμονία ως αγγελιοφόρος του θανάτου (βλ. Φρόιντ, Το ανοίκειο).

 

Απόσπασμα από το βιβλίο του Otto Rank, The double: A psychanalytic study

[https://www.amazon.com/Double-Psychoanlytic-Study-Otto-Rank/dp/0807811556]

Μετάφραση για τα Ελληνικά, 2025, Χρήστος Κ. Τσελέντης

mailto: christselentis@gmail.com

 

ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΣΕΙΡΙΑΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ

 

Elena Nechita

Πανεπιστήμιο του Μπακάου, Ρουμανία

enechita@ub.ro

 

Περίληψη: Η παρούσα εργασία παρουσιάζει μια επισκόπηση των αποτελεσμάτων που έχουν ληφθεί πρόσφατα σχετικά με τη σειριακότητα και τη συγχρονικότητα και τη σύνδεσή τους, υπό το φως των νέων θεωριών, και στο πλαίσιο της επιστήμης της πολυπλοκότητας.

 

1. Εισαγωγή

Από τα τέλη του 17ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ου, οι νόμοι της κίνησης και άλλες γραμμικές, μηχανικές αρχές που ανακαλύφθηκαν από τον Ισαάκ Νεύτωνα κυριάρχησαν στις αντιλήψεις της επιστήμης, και διαπότισαν κάθε πτυχή του δυτικού κόσμου. Αυτή η άποψη της πραγματικότητας με την πάροδο του χρόνου διείσδυσε στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, στον πολιτισμό μας, στη γλώσσα μας, στους οργανισμούς μας και στις πρακτικές διαχείρισης, τόσο ολοκληρωτικά που θεωρήθηκε δεδομένη. Αυτή η άποψη της πραγματικότητας προϋποθέτει:

 

− Τα πράγματα συμβαίνουν επειδή κάτι τα προκαλεί να συμβούν (αιτία και αποτέλεσμα).

− Μπορούμε να καταλάβουμε τι συνέβη ανάγοντας τα πράγματα στα συστατικά μέρη τους, και εξετάζοντας αυτά τα μέρη (αναγωγισμός).

− Το σύμπαν είναι τακτοποιημένο, ακολουθεί τους φυσικούς νόμους, και λειτουργεί σαν μια απίστευτα περίπλοκη μηχανή.

− Ο καλύτερος τρόπος για να διαχειριστούμε τους ανθρώπους είναι να τους οργανώσουμε σε μια σαφή δομή, και να τους ελέγξουμε με σαφείς κατευθύνσεις.

− Τα καλύτερα αποτελέσματα προκύπτουν όταν η εργασία εξορθολογίζεται ώστε να είναι όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματική, με ελάχιστη σπατάλη προσπάθειας, παράγοντας τα περισσότερα αποτελέσματα στο ελάχιστο χρονικό διάστημα (η «λιτή μηχανή»).

 

Στις αρχές του 20ου αιώνα, η βεβαιότητα της μηχανικής του Νεύτωνα υπονομεύτηκε από την κβαντική μηχανική και την αρχή της αβεβαιότητας, που αναπτύχθηκε από τον Werner Heisenberg. Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν διαπίστωσε ότι ο χρόνος είναι σχετικός, ο χώρος καμπυλώνεται, η ύλη και η ενέργεια είναι εναλλάξιμες, μαζί με πολλές άλλες νέες προκλήσεις στην παλιά νευτώνεια άποψη της πραγματικότητας. Η σύγχρονη επιστήμη έχει συνειδητοποιήσει ότι όλες οι επιστημονικές θεωρίες είναι προσεγγίσεις της αληθινής φύσης της πραγματικότητας, και ότι κάθε θεωρία ισχύει για ένα ορισμένο φάσμα φαινομένων. Πέρα από αυτό το εύρος, η επιστήμη δεν δίνει πλέον μια ικανοποιητική περιγραφή της φύσης, και πρέπει να βρεθούν νέες θεωρίες για να αντικαταστήσουν τις παλιές, ή, μάλλον, να τις επεκτείνουν, βελτιώνοντας τις προσεγγίσεις.

 

Μελετώντας την πολυπλοκότητα, με τη βοήθεια των υπολογιστών, οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει πολλά πράγματα για τον «πραγματικό κόσμο», με πρακτικές εφαρμογές για τις επιχειρήσεις, τη διαχείριση, την κοινωνία και την οικονομική ανάπτυξη. Έχουν ανακαλύψει μερικές βαθιές ιδιότητες των μορφών ζωής, της τάξης και της δομής στη φύση, χρησιμοποιώντας προηγμένα μοντέλα υπολογιστών, τα οποία δείχνουν ικανούς νέους τρόπους με τους οποίους οι οργανισμοί μπορούν να εμφανιστούν, να εξελιχθούν και να ευδοκιμήσουν στο όλο και πιο περίπλοκο τεχνολογικό- οικονομικό περιβάλλον. Ως εκ τούτου, η επιστήμη της πολυπλοκότητας έχει θεωρηθεί ως το μέσο ενοποίησης για τις κατά τα άλλα ασύνδετες και άσχετες επιστήμες, και έχει επίσης χρησιμοποιηθεί για να εξηγήσει ανεξήγητα (μέχρι τώρα) φαινόμενα, όπως τα μοτίβα στη μουσική, τις τέχνες και την κοινωνιολογία.

 

Η θεωρία της σειριακότητας του Paul Kammerer και η θεωρία της συγχρονικότητας του Carl Jung είναι παραδείγματα τέτοιων φαινομένων. Υπό το φως της επιστήμης της πολυπλοκότητας, οι συνδυασμένες θεωρίες της σειριακότητας και της συγχρονικότητας είναι γνήσιες προσπάθειες να εξηγηθούν οι φυσικοί νόμοι από επιστήμονες που δεν γνώριζαν την ύπαρξη αυτών των νόμων. Τα μοτίβα στη σειριακότητα και στη συγχρονικότητα δείχνουν κατανομές νόμων δύναμης και λογαριθμοκανονικά μοτίβα τόσο θεμελιώδη και χαρακτηριστικά άλλων πεδίων μέσα στην επιστήμη της πολυπλοκότητας.

 

2. Σειριακότητα και συγχρονικότητα

Μια «σειρά» εκδηλώνεται στην καθημερινή ζωή όταν ένα τυχαίο γεγονός που θεωρείται εξαιρετικά σπάνιο συμβαίνει περισσότερες από μία φορές σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Στην κοινή λογική, ο νόμος της σειριακότητας ισχυρίζεται ότι τέτοιες σειρές συμβαίνουν συχνότερα από ό, τι διαισθητικά θα έπρεπε, υποδεικνύοντας την ύπαρξη μιας ανεξήγητης φυσικής δύναμης ή στατιστικού κανόνα που τις προκαλεί. Ο αυστριακός βιολόγος Paul Kammerer (1881-1926) ήταν ο πρώτος επιστήμονας που μελέτησε αυτόν τον νόμο, και τον περιέγραψε ως εξής:

 

«Μια σειρά εκδηλώνεται ως κανονική επανάληψη των ίδιων ή παρόμοιων πραγμάτων και γεγονότων- μια επανάληψη, ή ομαδοποίηση, στο χρόνο ή στο χώρο, όπου τα μεμονωμένα μέλη της ακολουθίας- στο βαθμό που μπορεί να διαπιστωθεί με προσεκτική ανάλυση- δεν συνδέονται με την ίδια ενεργή αιτία».

 

Η κεντρική ιδέα της θεωρίας του Kammerer είναι ότι, παράλληλα με την αιτιότητα της κλασικής φυσικής, υπάρχει μια άλλη βασική αρχή στο σύμπαν, που τείνει προς την ενότητα: συσχετίζει με βάση τη συγγένεια, ανεξάρτητα από το αν η ομοιότητα είναι ουσία, μορφή ή λειτουργία, ή αναφέρεται σε σύμβολα. Ο Kammerer επισημαίνει αναλογίες σε διάφορα επίπεδα, όπου η ίδια τάση προς την ενότητα, τη συμμετρία και τη συνοχή εκδηλώνεται με πρακτικά αιτιώδεις τρόπους: βαρύτητα, μαγνητισμός, χημική συγγένεια, σεξουαλική έλξη, βιολογική προσαρμογή, συμβίωση, προστατευτική μεταμφίεση, μιμητική συμπεριφορά.

 

Από την άλλη πλευρά, ο Ελβετός καθηγητής φιλοσοφίας Carl Gustav Jung (1875-1961) και ο αυστριακός φυσικός Wolfgang Pauli (1900-1958) γοητεύτηκαν από παραδείγματα «νοήμονων συμπτώσεων». Εικάζουν την ύπαρξη ανεξερεύνητων και μυστηριωδών δυνάμεων «έλξης», που φέρνουν αντικείμενα που είναι όμοια ή έχουν κοινά χαρακτηριστικά κοντά μεταξύ τους στο χρόνο και στο χώρο, και χρησιμοποιούν τη λέξη «συγχρονικότητα» για να περιγράψουν καταστάσεις όπως αυτές. Στο βιβλίο του «Synchronicity: An acausal connecting principle», ο Jung τονίζει την πεποίθησή του ότι η αλληλεξάρτηση μεταξύ των εσωτερικών καταστάσεων συνείδησης και του εξωτερικού κόσμου δεν δεσμεύεται από αιτία και αποτέλεσμα, αλλά από κάτι πιο δύσκολο να οριστεί, κάτι σαν «νόημα». Για παράδειγμα, μετά την καταστροφή στο Τσερνόμπιλ το 1986, οι συνεντεύξεις έδειξαν ότι μεγάλος αριθμός ανθρώπων είχε ονειρευτεί εκ των προτέρων ότι το εργοστάσιο δεν ήταν ασφαλές, και ότι επίκειτο πυρηνικό ατύχημα. Εάν ένα γεγονός δεν έχει ουσιαστική σημασία για το άτομο, τότε το γεγονός είναι απλώς μια σύμπτωση και όχι μια συγχρονικότητα. Παρατήρησε ότι η συγχρονικότητα εμφανίζεται συχνά όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε κατάσταση κρίσης, μεταμόρφωσης, ή όταν ωθούνται σε ακραία όρια- σημαντικές στιγμές στη ζωή του ανθρώπου.

 

Οι κοινές σκέψεις των Jung και Pauli ξεπέρασαν κατά πολύ την ψυχολογία και τη φυσική, μπαίνοντας στη σφαίρα όπου τα δύο πεδία συναντιούνται στη φιλοσοφία της φύσης. Στην πραγματικότητα, ως συνέπεια της συνεργασίας τους, η συγχρονικότητα μετατράπηκε από εμπειρική έννοια σε θεμελιώδη επεξηγηματική- ερμηνευτική αρχή, η οποία μαζί με την αιτιότητα θα μπορούσε ενδεχομένως να οδηγήσει σε μια πληρέστερη κοσμοθεωρία.

 

Όπου η συγχρονικότητα του Jung ασχολείται με τη σχέση μεταξύ υποκειμενικότητας και εξωτερικού κόσμου, η σειριακότητα του Kammerer ασχολείται περισσότερο με μοτίβα και ομαδοποιήσεις αντικειμένων που εμφανίζονται στο περιβάλλον. Στο βιβλίο του «The law of seriality», έχουμε μια τοπολογία μη αιτιωδών περιστατικών που σχετίζονται με ονόματα, αριθμούς, καταστάσεις, καθώς και μια μορφολογία σειρών: ανάλογα με τον αριθμό διαδοχικών παρόμοιων ή πανομοιότυπων γεγονότων διακρίνουμε μεταξύ σειρών της πρώτης, δεύτερης, τρίτης τάξης, ενώ ανάλογα με τον αριθμό των παράλληλων συμπτώσεων παρόμοιων γεγονότων μπορούμε να παρατηρήσουμε σειρές του πρώτου, δεύτερου, τρίτου βαθμού. Εκτός από την τάξη και το βαθμό, οι σειρές μπορούν επίσης να ταξινομηθούν ανάλογα με τον αριθμό των παραμέτρων τους- δηλαδή τον αριθμό των κοινών χαρακτηριστικών. Στη συνέχεια, ο Kammerer προσέφερε μια συστηματοποίηση των σειρών ως: ομόλογες και ανάλογες, καθαρές και υβριδικές, ανεστραμμένες, εναλλασσόμενες, κυκλικές, σειρές φάσεων.

 

Πέρα από τις απλές καταστάσεις που μπορούμε να επικαλεστούμε για να απεικονίσουμε τη σειριακότητα (περιστατικά κάτω από διάφορους τίτλους: αριθμοί, λέξεις, ονόματα, συναντήσεις ανθρώπων, καταστροφές, και ούτω καθεξής) υπάρχουν τομείς όπου η εκδήλωση της σειριακότητας θα απαιτούσε σοβαρές επιστημονικές μελέτες. Για παράδειγμα, στον ασφαλιστικό κλάδο, το ζήτημα της σειριακότητας των καταιγίδων έχει εγείρει ορισμένα ενδιαφέροντα επιστημονικά ερωτήματα, όπως: Είναι οι καταιγίδες πιο ομαδοποιημένες από ό, τι θα περίμενε κανείς από την τύχη; Ποιες διαδικασίες θα μπορούσαν να προκαλέσουν τέτοια ομαδοποίηση; Πόσο καλά μπορεί να προβλεφθεί η ομαδοποίηση; Θα είναι διαφορετική η φύση της ομαδοποίησης στο μέλλον; Γενικά, θα πρέπει να αναμένεται ότι όλοι οι κίνδυνοι που εξαρτώνται από παράγοντες με χρονικά μεταβαλλόμενα ποσοστά θα παρουσιάζουν ομαδοποίηση. Οι περισσότεροι μετεωρολογικοί κίνδυνοι εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία, δεδομένου ότι τα καιρικά συστήματα εξαρτώνται γενικά από μεγάλης κλίμακας πρότυπα ροής ή/και οριακές συνθήκες (για παράδειγμα, θερμοκρασίες επιφάνειας της θάλασσας) που ποικίλλουν στο χρόνο. Αυτή η πηγή ομαδοποίησης συχνά παραβλέπεται από τα μοντέλα κινδύνου, τα οποία γενικά υποθέτουν ότι α) τα μεμονωμένα επικίνδυνα συμβάντα είναι ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, και β) το ποσοστό του κινδύνου παραμένει σταθερό στο χρόνο. Αν και είναι βολικό να γίνεται η εκτίμηση των παραμέτρων στα μοντέλα κινδύνου από δεδομένα προηγούμενων συμβάντων, και οι δύο αυτές υποθέσεις είναι εξαιρετικά αμφισβητήσιμες για τους περισσότερους τύπους μετεωρολογικών κινδύνων. Έχει αποδειχθεί ότι οι μετεωρολογικοί κίνδυνοι δεν είναι ούτε εντελώς ανεξάρτητοι ο ένας από τον άλλο ούτε έχουν σταθερούς ρυθμούς.

 

3. Πληροφορία- μια αρχή ενοποίησης

Στο άρθρο του «Facing up to the problem of consciousness», ο D.J. Chalmers υποστηρίζει ότι κάθε πληροφοριακή κατάσταση έχει δύο διαφορετικές πτυχές: μία ως συνειδητή εμπειρία, και μια άλλη ως φυσική διαδικασία στον εγκέφαλο, δηλαδή μία εσωτερική/σκόπιμη, και μια ακόμα εξωτερική/φυσική. Αυτή η άποψη βρίσκει υποστήριξη στις εξελίξεις της λεγόμενης «φυσικής της πληροφορίας», που προτείνει ότι η φυσική εντροπία είναι ένας συνδυασμός δύο μεγεθών που αντισταθμίζουν το ένα το άλλο: την άγνοια του παρατηρητή, που μετράται από τη στατιστική εντροπία του Shannon, και τον βαθμό αταξίας του παρατηρούμενου συστήματος, που μετράται από την αλγοριθμική εντροπία- που είναι ο μικρότερος αριθμός bits που απαιτείται για την εγγραφή του γεγονότος στη μνήμη. Κατά τη διάρκεια της μέτρησης, η άγνοια του παρατηρητή μειώνεται, ως αποτέλεσμα της αύξησης των αριθμών bit στη μνήμη του. Ωστόσο, το άθροισμα αυτών των δύο μεγεθών- δηλαδή η φυσική εντροπία- παραμένει σταθερό. Σε αυτή την πληροφοριακή άποψη του σύμπαντος, ο παρατηρητής παραμένει συμπεριλαμβανόμενος ως μέρος του συστήματος, και το κβαντικό σύμπαν αλλάζει όχι επειδή επηρεάστηκε ευρέως από το μυαλό, αλλά επειδή το μυαλό του παρατηρητή εξαπέλυσε μια μεταφορά πληροφοριών σε υποατομικό επίπεδο. Στο έργο του H.Z. Wojciech «Πολυπλοκότητα, εντροπία και φυσική της πληροφορίας», εμφανίζεται επίσης η ιδέα ότι «η εντροπία δεν πρέπει να νοείται ως μέτρο αταξίας, αλλά πολύ περισσότερο ως μέτρο πολυπλοκότητας».

 

Η αντίληψη της συνείδησης ως κάτι ουσιώδες, πρωτογενές και μη αναγώγιμο βρίσκεται επίσης στους χάρτες συνείδησης που λαμβάνονται από χιλιάδες ψυχοθεραπευτικές αναφορές, και σε συνεπείς και συγκλίνουσες εμπειρίες που παρατηρήθηκαν από αρκετούς ερευνητές του ιατρικού και ψυχολογικού τομέα. Αυτοί οι χάρτες αποκαλύπτουν μια οντολογία στην οποία η συνείδηση δεν μπορεί να προέλθει ή να εξηγηθεί με όρους άλλων πραγμάτων. Η ύλη, η ζωή και η συνείδηση εμφανίζονται ως σημαντικές δραστηριότητες, δηλαδή ευφυείς κβαντικές- πληροφοριακές διαδικασίες, «τάξη» που μεταδίδεται μέσω της κοσμικής εξέλιξης. Οι κβαντικοί θεωρητικοί βλέπουν τα πράγματα και τα γεγονότα, που κάποτε θεωρούνταν ξεχωριστά, τόσο αναπόσπαστα συνδεδεμένα μεταξύ τους, ώστε φαίνεται να εγκαταλείπουν την προηγούμενη πραγματικότητα του ξεχωριστού χώρου και χρόνου που προτάθηκε από τις κλασικές θεωρίες. Είναι σαν τα πράγματα να ήταν πάντα σε επαφή με άλλα πράγματα.

 

Μπορούμε να κατανοήσουμε την πληροφορία ως μια ενοποιητική αρχή, ικανή να συνδέσει τη συνείδηση με το σύμπαν και με το σύνολο του χώρου και του χρόνου. Αυτό επιτρέπει την καλύτερη κατανόηση των φαινομένων και των θεωριών που σχετίζονται με τη συνείδηση- μεταξύ των οποίων, η συγχρονικότητα.

 

4. Μαθηματικά και υπολογιστικά μοντέλα σειριακότητας και συγχρονικότητας

 

Ένα γεγονός Α επαναλαμβάνεται στο χρόνο «από καθαρή τύχη» όταν ακολουθεί μια διαδικασία Poisson. Μια τέτοια διαδικασία χαρακτηρίζεται από μία παράμετρο λ, ίση με τον μέσο αριθμό σημάτων (εμφανίσεις του γεγονότος Α) ανά μονάδα χρόνου. Σε μια τυπική υλοποίηση μιας τέτοιας διαδικασίας, η κατανομή των σημάτων κατά μήκος του χρονικού άξονα απέχει πολύ από το να είναι ομοιόμορφη: αποκαλύπτει μια φυσική τάση δημιουργίας συστάδων. Μια τέτοια καθαρά τυχαία κατανομή ονομάζεται στοχαστικά αμερόληπτη, και η προκύπτουσα ομαδοποίηση ονομάζεται αυθόρμητη. Προκειμένου να προσδιοριστεί η έννοια της σειριακότητας, οι μαθηματικοί έχουν ορίσει την έλξη ως απόκλιση του σήματος από τη διαδικασία Poisson, προς μια ομαδοποίηση ισχυρότερη από την αυθόρμητη. Ομοίως, η απώθηση ορίζεται ως ομαδοποίηση ασθενέστερη από την αυθόρμητη, δηλαδή μια πιο ομοιόμορφη κατανομή σημάτων στο χρόνο.

 

Πρόσφατα, οι Downarowicz και Lacroix ανακάλυψαν ένα σημαντικό αποτέλεσμα στην εργοδική θεωρία: ένα θεώρημα που υποστηρίζει το νόμο των σειρών ως κυριαρχία της έλξης για ορισμένους τύπους γεγονότων. Σε μια τυπική πραγματοποίηση οποιασδήποτε στατικής και εργοδικής διαδικασίας σήματος, για ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, ο λόγος μεταξύ του αριθμού των σημάτων και του χρόνου που έχει παρέλθει ισούται περίπου με λ. Έτσι, σε ένα επιλεγμένο τυχαίο χρονικό διάστημα t, η αναμενόμενη τιμή του αριθμού των σημάτων ισούται με λt. Εάν F είναι η συνάρτηση κατανομής του χρόνου αναμονής για το πρώτο σήμα, τότε η τιμή F(t) είναι η πιθανότητα ότι σε ένα χρονικό διάστημα t θα υπάρχει τουλάχιστον ένα σήμα. Ο λόγος t/F(t) αντιπροσωπεύει επομένως την αναμενόμενη τιμή του αριθμού των σημάτων σε όλα τα χρονικά διαστήματα t στα οποία παρατηρείται τουλάχιστον ένα σήμα. Εάν E(t)< 1-t², η αναμενόμενη τιμή είναι μεγαλύτερη από ό, τι στη διαδικασία Poisson. Με άλλα λόγια, αν παρατηρήσουμε τη διαδικασία για ένα χρόνο t, υπάρχουν δύο πιθανότητες: είτε δεν ανιχνεύουμε τίποτα, είτε, μόλις συμβεί το πρώτο σήμα, μπορούμε να περιμένουμε έναν μεγαλύτερο αριθμό παρατηρούμενων σημάτων από ό, τι στην περίπτωση με τη διαδικασία Poisson. Το πρώτο σήμα «προσελκύει» περαιτέρω επαναλήψεις, συμβάλλοντας σε αυξημένο αποτέλεσμα ομαδοποίησης. Η απώθηση είναι το αντίστροφο: το πρώτο σήμα μειώνει τον αναμενόμενο αριθμό επαναλήψεων κατά την περίοδο παρατήρησης, συμβάλλοντας σε μειωμένη ομαδοποίηση, και σε μια πιο ομοιόμορφη κατανομή σημάτων στο χρόνο.

 

Το κύριο αποτέλεσμα των Downarowicz και Lacroix αποδεικνύει ότι, όσον αφορά τα στοιχειώδη γεγονότα (βασικά σύνολα πολύ μικρών πιθανοτήτων), οποιαδήποτε απόκλιση από την ανεξαρτησία μπορεί να προκαλέσει μόνο έλξη. Έτσι, το συμπέρασμα είναι ότι στο σύμπαν υπάρχει ένα φυσικό πλεονέκτημα της προσέλκυσης έναντι της απώθησης. Η «αποσύνθεση της απώθησης» στις θετικές διαδικασίες εντροπίας φαίνεται να συμφωνεί με τη διαισθητική κατανόηση της εντροπίας ως χάος: η απώθηση είναι μια «αυτοοργανωμένη» ιδιότητα που οδηγεί σε μια πιο ομοιόμορφη, επομένως λιγότερο χαοτική, κατανομή ενός γεγονότος κατά μήκος μιας τυπικής τροχιάς. Πρέπει, ωστόσο, να παρατηρήσουμε ότι η προσέλκυση εξηγείται με καθαρά στατιστικούς όρους, χωρίς να χρειάζεται να κατανοήσουμε τη φύση των εξαρτήσεων. Αυτή η θεωρία μπορεί να εφαρμοστεί σε ορισμένα σπάνια γεγονότα στην επιστήμη των υπολογιστών ή στη γενετική.

 

Ένα άλλο ενδιαφέρον μοντέλο είναι το μοντέλο Cardland, που εισήχθη από τον M. Forster. Σε αυτή την περίπτωση, η επιστήμη της πολυπλοκότητας χρησιμοποιείται για να εξηγήσει το νόμο της σειριακότητας του Kammerer και, συμπερασματικά, τη συγχρονικότητα του Jung. Ωστόσο, λόγω της φύσης της συγχρονικότητας, αυτή η εργασία επικεντρώνεται κυρίως στη σειριακότητα. Το μοντέλο Cardland εισάγεται και παρουσιάζεται ως θεωρητική βάση για τη σειριακότητα, για να δείξει πώς απλά γεγονότα αυτοοργανώνονται, και πώς δίνουν την υπογραφή της πολυπλοκότητας, μια κατανομή νόμου δύναμης. Στην ουσία, το μοντέλο Cardland χρησιμοποιεί ένα απλό πακέτο τραπουλόχαρτων σύμφωνα με ορισμένα πειράματα. Για παράδειγμα, ένα αποτέλεσμα για μία μόνο επανάληψη του Cardland με τον κατηγορικό τύπο κόκκινων (r) και μαύρων (b) καρτών μπορεί να είναι το ακόλουθο: b r b b r b b b r b b r r r r b b r r b r r r r r b b b b r r r b b r r b r r b r b b b b b b b r b b r. Μπορεί να παρατηρηθεί το φαινόμενο ομαδοποίησης του Kammerer. Το μοτίβο κόκκινων ή μαύρων καρτών εμφανίζεται τυχαίο, αλλά όταν παρουσιάζονται διαδοχικές ακολουθίες, παρατηρείται κατανομή νόμου δύναμης. Ένα αποτέλεσμα για μία μόνο επανάληψη του Cardland με τους κατηγορικούς τύπους μπαστούνι (s), σπαθί (c), κούπα (h) και καρό (d) μπορεί να είναι το ακόλουθο:  c h s s d s h c d d h d h s h s h d c c s h d c s h d c d d h s d s d s c s d s s d. Το μοτίβο που επαναλαμβάνεται φαίνεται τυχαίο, αλλά μπορεί επίσης να παρατηρηθεί το φαινόμενο ομαδοποίησης του Kammerer και ένας νόμος δύναμης.

 

Αυτά τα θεωρητικά πειράματα έχουν υποστηριχθεί με δεδομένα παρατήρησης από την πραγματική ζωή. Για παράδειγμα, παρατηρήθηκαν άνδρες σχετικά με την τριχοφυΐα του προσώπου τους στο σιδηροδρομικό σταθμό Circular Quay, στο Σίδνεϋ της Αυστραλίας, σημείο που επιλέχθηκε λόγω της τακτικής ροής ανθρώπων από ένα ευρύ φάσμα πολιτισμών και κοινωνικοοικονομικών υποβάθρων. Η κατανομή του αριθμού των διαδοχικών αλληλουχιών ανδρών με ή χωρίς τριχοφυΐα στο πρόσωπο ακολούθησε στενά έναν νόμο δύναμης.

 

Τα αποτελέσματα για το μοντέλο Cardland και τα δεδομένα παρατήρησης της πραγματικής ζωής είναι συνεπή με τα πρότυπα  αυτοοργάνωσης και τις κατανομές νόμου δύναμης. Τα γεγονότα τείνουν να είναι αυτοοργανωμένα όταν δεν υπάρχουν εγγενείς περιορισμοί που τα υποχρεώνουν να συμπεριφέρονται με συγκεκριμένο τρόπο. Αυτό το συμπέρασμα είναι συνεπές με προηγούμενα ευρήματα στους τομείς των οικονομικών, των οικονομικών, της φυσικής και της εξελικτικής βιολογίας.

 

5. Συμπεράσματα και μελλοντικές εργασίες

Αν κοιτάξουμε την εξέλιξη της ζωής κατά τη διάρκεια εκατομμυρίων ετών, μπορούμε να δούμε ένα μοτίβο στο οποίο οι μορφές ζωής γίνονται πιο επικοινωνιακές, πιο πλούσιες δημιουργικά, πιο ικανές να επεξεργάζονται πολύπλοκες πληροφορίες, πιο αυθόρμητες στις ικανότητές τους να ανταποκρίνονται στην αλλαγή. Έτσι, ενώ ορισμένες περιοχές του κόσμου είναι «κλειστά συστήματα» σε καταστάσεις ισορροπίας, για να αναπτυχθεί η ζωή έπρεπε να υπάρχουν άλλες περιοχές που ήταν «ανοικτά συστήματα», όπου θα μπορούσαν αυθόρμητα να σχηματιστούν νέοι τύποι τάξης. Καθώς οι επιστήμες των υπολογιστών αναπτύχθηκαν έτσι ώστε πολύ μεγάλες ποσότητες δεδομένων να μπορούν να υποβληθούν σε ταχεία επεξεργασία, άρχισαν να αναπτύσσονται μοντέλα αυτών των διαφορετικών τύπων πληροφοριακών συστημάτων. Η θεωρία της πολυπλοκότητας έχει απεικονίσει τέσσερις βασικούς τύπους πληροφοριακών συστημάτων, βασισμένων σε επίπεδα συνδεσιμότητας, που φαίνεται να προκύπτουν από τη λογική των μαθηματικών. Αποδείχθηκε ότι αυτοί οι τέσσερις τύποι συστημάτων μπορούν να τεκμηριωθούν σε όλο τον φυσικό κόσμο, σε εργαστηριακά πειράματα, σε κοινωνικά περιβάλλοντα και σε επιχειρήσεις. Τα συστήματα της πρώτης κατηγορίας έχουν πολύ λίγες συνδέσεις για να αναπτυχθούν δημιουργικά και να μειώσουν την εντροπία. Τα συστήματα της δεύτερης κατηγορίας έχουν περισσότερους συνδετικούς συνδέσμους, και δημιουργούν μοτίβα. Τα συστήματα της τρίτης κατηγορίας είναι ταραχώδη και χαοτικά, και δεν εμφανίζονται ποτέ σταθερά μοτίβα σε αυτά. Τέλος, στα συστήματα της τέταρτης κατηγορίας, όπου επιτυγχάνεται ακριβώς το σωστό επίπεδο συνδεσιμότητας, αρχίζουν να αναπτύσσονται ξαφνικά όμορφες, πολύπλοκες και συνεκτικές δομές. Μέσω της ανάδειξης (emergence), αντικείμενα και μοτίβα μπορούν να προκύψουν από απλές αλληλεπιδράσεις, με τρόπους που είναι εκπληκτικοί και αντίθετοι με τη διαίσθηση. Όσον αφορά τη συγχρονικότητα, πολυάριθμες μελέτες στις νευροεπιστήμες, την ιατρική, την ψυχολογία ή τη φιλοσοφία έδειξαν ότι το ζήτημα της μη αιτιότητας σε «νοήμονες» συμπτώσεις μπορεί να επανεκτιμηθεί από την άποψη της έννοιας της ανάδειξης, η οποία διερευνά ολιστικά φαινόμενα που προκύπτουν από αλληλεπιδράσεις μεταξύ συστατικών παραγόντων.

 

Ενώ η θεωρία πολυπλοκότητας είναι πολύ χρήσιμη για να βοηθήσει στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο η συγχρονικότητα μπορεί να συνδεθεί με τις επιστήμες, κανένα μοντέλο δεν μπορεί ποτέ να είναι ένα τελικό σημείο ανάπαυσης στην κατανόησή μας. Ο Jung είχε ουσιαστικά μια μετα-στρουκτουραλιστική άποψη της γνώσης: «Όλη η γνώση είναι το αποτέλεσμα της επιβολής κάποιου είδους τάξης στις αντιδράσεις του ψυχικού συστήματος, καθώς ρέουν στη συνείδησή μας... Δεν πρόκειται για διεκδίκηση κάποιου πράγματος, αλλά για την κατασκευή ενός μοντέλου που ανοίγει ένα πολλά υποσχόμενο πεδίο έρευνας. Ένα μοντέλο δεν ισχυρίζεται ότι ένα πράγμα είναι όπως είναι, απλά δείχνει έναν συγκεκριμένο τρόπο παρατήρησης».

 

Σε μια μελλοντική εργασία σκοπεύουμε να πραγματοποιήσουμε ένα υπολογιστικό μοντέλο προκειμένου να παρατηρήσουμε πώς τα σχήματα στη διαδικασία αναζήτησης γενετικών αλγορίθμων, στο πλαίσιο που επισημοποιήθηκε από τον J.H. Holland, μπορούν να συνδεθούν με το νόμο της σειριακότητας.

 

==============================

 

Αναφορές

 

Umpleby, S.A., and Dent, E.B., “The Origins and purposes of several traditions in systems theory and cybernetics”, Cybernetics and Systems: An International Journal, March, 30, no. 2, 79, 1999.

Kammerer, P., “Das Gesetz der Series, eine Lehre von den Wiederholungen im Lebens und im Weltgeschehen”, Stuttgart, 1919.

Jung, C. G., “Synchronicity: An Acausal Connecting Principle”, Routledge & Kegan Paul, London, 1972.

Stephenson D., “Storm seriality. The clustering effect”, Climate Analysis Group at the University of Reading, displayed at 15/04/2008 (www.met.rdg.ac.uk/cag).

Chalmers, D.J., “Facing Up to the Problem of Consciousness”, Journal of Consciousness Studies 2 (3), 200, 1995.

Wojciech, H.Z., “Complexity, Entropy and the Physics of Information”, Westview Press, Colorado, 1990.

Atlan, H., “L’ Organisation Biologique et la Theorie de l’Information”, Hermann, Paris, 1972. Antunes, R., and Coelho, C., “Science and the Primacy of Consciousness”, vol.1 in Readings in the Cosmology of Consciousness, Noetic Press, USA, 1990.

Downarowicz, T., and Lacroix, Y., “The law of series”, displayed 15/04/2008 (http://www.im.pwr.wroc.pl/ ~downar/english/documents/publications.html).

Hong, S., Forster, M., and others, “Visualisation and Analysis of Large and Complex Networks (VALACON)”, University of Sydney Research Conversazione, 2005.

Mandelbrot, B., “The variation of certain speculative prices”, Journal of Business, 36, 394, 1963. Kauffman, S., “The Origins of Order”, Oxford University Press, Oxford, 1993.

Lewin, R., “Complexity”, Dent, London, 1993.

Newman, M.E.J., “Self-organized criticality, evolution and the fossil record”, Proceedings of the Royal Society of London, Series B, 263, 1605, 1996.

Bak, P., “How Nature Works”, Oxford University Press, Oxford, 1997.

Laherree, J., and Sornette, D., “Stretched exponential distributions in nature and economy: ‘fat tails’ with characteristic scales”, European Physical Journal B, 2, 525, 1998.

Mantegna, R.N., and Stanley, H.E., “An Introduction to Econophysics”, Cambridge University Press, Cambridge, 2000.

Ward, M., “Universality: The underlying theory behind life, the universe and everything”, Macmillan, London, 2001.

Prigogine, I., and Stengers, I., “Order Out of Chaos”, Bantam Books, New York, 1984.

Lorenz, H.S., “Synchronicity in the 21st Century”, Jung: the e-Journal of the Jungian Society for Scholarly Studies, 2, 2, 2006.

Holland, J.H., “Adaptation in Natural and Artificial Systems: An Introductory Analysis with Applications to biology, control and artificial intelligence”, MIT Press, 1998.

 

SOME CONSIDERATIONS ON SERIALITY AND SYNCHRONICITY

[https://collegiateteachinginartanddesign.com/wp-content/uploads/2019/02/seriality-and-synchronicity-by-elena-nechita1.pdf]

 

Μετάφραση για τα Ελληνικά, 2024, Χρήστος Κ. Τσελέντης.

 

Ο ρόλος της μνήμης και η θεωρία της σειριακότητας

 

Μια έννοια των παγκόσμιων γεγονότων που αποδίδονται τόσο ευρέως στις επαναλήψεις, όπως προσπάθησα να δείξω σε αυτό το βιβλίο, πρέπει να υποστηρίζεται από μια έννοια των γεγονότων της ζωής που, μαζί με την αρχή της επανάληψης, μπορεί να εξηγήσει πολλούς, αν όχι τους περισσότερους, τύπους των διαδικασιών της ζωής. Αν κάτι τόσο εκτεταμένο όσο η ζωή μέσα στο σύνολο των γεγονότων μπορεί να γίνει κατανοητό σε μεγάλο βαθμό από την αρχή της αναπαραγωγής, τότε αυτό το συμπέρασμα μπορεί να εφαρμοστεί κατ’ αναλογία στον ανόργανο κόσμο.

 

Τώρα προφανώς, η μνήμη δεν είναι το Α και το Ω της ζωής περισσότερο από τη σειριακότητα όπως εφαρμόζεται στα παγκόσμια γεγονότα: η μνήμη είναι μόνο η «σταθεροποιητική αρχή στο μετασχηματισμό των οργανικών γεγονότων», ενώ η αδράνεια παίζει τον ίδιο ρόλο στα μηχανικά γεγονότα. Είναι σαν ένα έργο τέχνης του οποίου η ομορφιά (Κεφάλαιο XVI) βασίζεται σε σημαντικό βαθμό στην επανάληψη μοτίβων: αλλά ένας καλλιτέχνης που επιδιώκει να επαναχρησιμοποιεί συνεχώς το ίδιο μοτίβο θα πρέπει να καλλιεργήσει την εντύπωση της έλλειψης δημιουργικότητας από μεριάς των χορηγών του που θα μπορούσαν να το ερμηνεύσουν ως μονοτονία. Αντίθετα, η καλλιτεχνική επανάληψη επιτρέπει στο μοτίβο να αναβιώσει σε μια αναγνωρίσιμη αλλά τροποποιημένη μορφή: το ίδιο μοτίβο, αλλά πάντα ντυμένο με νέους τρόπους, όπως στη μουσική, με διαφορετική αρμονία και ενορχήστρωση, και με ρυθμικές και δυναμικές παραλλαγές. Το τελειότερο έργο τέχνης είναι πάντα αυτό που αντανακλά πιο πιστά τη δομή του κόσμου μας και την πορεία της ζωής ειδικότερα.

 

Η μνήμη είναι για τη ζωή ό,τι είναι η σειριακότητα για τον κόσμο στο σύνολό του. Κατά συνέπεια, η οργανική επανάληψη είναι ένας ειδικός τύπος φυσικού γεγονότος: και έτσι, δεν πρέπει να εκπλαγούμε αν τα ίδια αποτελέσματα και οι σχετικές αιτίες εμφανίζονται και στις δύο περιπτώσεις κατά την εξέταση επαναλαμβανόμενων γεγονότων. Μια τέτοια ομοιότητα, και όντως θεμελιώδης, είναι η ανεξαρτησία της επανάληψης από τον ειδικό σκοπό που παρεμβαίνει άμεσα σε κάθε περίπτωση. Το ορίσαμε αυτό ως τη βάση της σειριακότητας: δεν χρειάζεται κάθε στοιχείο σειριακότητας να παράγεται εκ νέου από την ίδια αιτία που παρήγαγε το πρώτο στοιχείο- ούτε από μια ειδική αιτία που συνεχίζει να έχει αμετάβλητο αποτέλεσμα σε ολόκληρη τη σειριακή διαδικασία. Μόνο μια ώθηση είναι αρκετή στην αρχή για να ωθήσει ολόκληρη τη σειρά των επαναλαμβανόμενων στοιχείων. Με τις επαναλήψεις στη ζωή, ο ρόλος της πρώτης ώθησης, η οποία επιτρέπει στον μηχανισμό των ουσιών και στις δυνάμεις που παράγει να συνεχίσουν να κινούνται, διαδραματίζεται με τo πλεονέκτημα του «αρχικού εγγράμματος», το οποίο επιτρέπει σε ολόκληρες αλυσίδες μνημικών διεργασιών να αναπαράγουν αυτόματα η μία την άλλη χωρίς την παρέμβαση άλλων εξωτερικών παραγόντων: έτσι επέρχεται η γονιμοποίηση ως «οντογενετικό αρχικό έγγραμμα» για τη συνεχιζόμενη αυτόνομη τροχιά ολόκληρης της αναπτυξιακής διαδικασίας.

 

Ένας θησαυρός περαιτέρω ομοιοτήτων μεταξύ της θεωρίας της μνήμης και της θεωρίας της σειριακότητας βρίσκεται στο πεδίο της «ομοφωνίας», της αρμονίας των εντυπώσεων που ανήκουν στο ίδιο πεδίο εμπειρίας. Μπορούν να διακριθούν εννοιολογικά δύο δυνατότητες, οι οποίες φυσικά επικαλύπτονται μεταξύ τους χωρίς αυστηρά όρια: οι αρμονικές εντυπώσεις και αισθήσεις μπορούν να είναι απολύτως σύμφωνες, πράγμα που είναι «συμφωνία ομοφωνίας»· ή μπορούν λίγο- πολύ να αποκλίνουν η μία από την άλλη, οπότε υπάρχει «ασυμφωνία ομοφωνίας». Η πρώτη περίπτωση βιώνεται αν ξαναδούμε ένα τοπίο, για παράδειγμα, το οποίο είχε παραμείνει σε μεγάλο βαθμό αμετάβλητο, κάτω από τις ίδιες κατά τα άλλα συνθήκες, και κυρίως την ίδια εποχή. Η δεύτερη περίπτωση βιώνεται όταν παρατηρούμε ένα αποψιλωμένο τμήμα σε ένα οικείο τοπίο, και βλέπουμε στη θέση του ένα νεόδμητο κτίριο, αναγκάζοντάς μας να συμφιλιώσουμε την παλιά και τη νέα εντύπωση για το τοπίο. Στην τελευταία περίπτωση, υπάρχει μια τάση συμφιλίωσης των ομόφωνων αισθήσεων, μετατροπής της παραφωνίας σε ομοφωνία. Αυτό συμβαίνει, όπως είπαμε, μέσω ψυχολογικών, κινητικών, εκκριτικών και πλαστικών αντιδράσεων αντιστάθμισης: εδώ αποκαλύπτεται η ίδια αρχή που χρησιμοποιήσαμε για την αντιστάθμιση και την αφομοίωση (γενική μίμηση) για να εξηγήσουμε τα παγκόσμια σειριακά γεγονότα.

 

Ωστόσο, αν η αντιστοιχία υπήρχε ήδη, ή θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω αντιστάθμισης, τότε η έλξη υπάρχει ή προκύπτει μεταξύ ομόφωνων εντυπώσεων. Έτσι, και εδώ, έρχεται στο προσκήνιο μια αρχή που έχουμε ήδη εφαρμόσει ως γενική έλξη για να επιτύχουμε μεγαλύτερη κατανόηση της σειριακότητας. Χωρίς την έλξη και το αποτέλεσμά της, τα φαινόμενα ενίσχυσης που καθιστούν τη συχνότητα της επανάληψης ευθέως ανάλογη με την ευκολία της ανάμνησης θα ήταν ακατανόητα. Η ικανότητα μιας διέγερσης να προκαλέσει εκφορία εξαρτάται κυρίως από το πόσα εγγράμματα είναι παρόντα˙ και αυτό ακριβώς είναι που καθορίζει ποιος κλάδος μιας εναλλακτικής διχοτόμησης γίνεται ο προτιμώμενος. Είναι σαν οι ομοειδείς εμπειρίες να αποθηκεύονται στο ίδιο μέρος της ευερέθιστης ουσίας, να εναποτίθενται στο ίδιο μέρος κάθε μνημικής μονάδας, και να εφοδιάζονται με πανομοιότυπα τοπικά σήματα στο αποθετήριο των εγγραμμάτων.

 

Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό στην προσπάθεια εξήγησης της μνήμης και της σειριακότητας με την εξαγωγή χρονικών καταστάσεων από χωρικές βρίσκεται στην απόδειξη του τρόπου με τον οποίο η διαδοχή μεταβαίνει ή αναδύεται από τον ταυτοχρονισμό. Όπως και στην περίπτωση της μνήμης, η διαδοχή των οργανικών αναπαραγωγών- το διαδοχικό εγγραμμικό σύμπλεγμα, αναπτύσσεται από την αλληλεπίδρασή τους- το ταυτόχρονο εγγραμμικό σύμπλεγμα. Έτσι, στην περίπτωση της σειριακότητας, η χρονική σειριακότητα αναπτύσσεται από τη χωρική σειριακότητα στο βαθμό που η διαδικασία που παράγει και τα δύο σειριακά φαινόμενα είναι η μίμηση: η αντιστάθμιση ή αφομοίωση τόσο χωρικά όσο και χρονικά συνεχόμενων καταστάσεων και διαδικασιών. Γενικά, επομένως, η έννοια του χρόνου μπορεί να αναχθεί στην έννοια του χώρου˙ η προέλευση της αντίληψης του χρόνου μπορεί να εξηγηθεί από αντιλήψεις που λαμβάνουν χώρα υλικά, και επομένως στο χώρο: αυτό μπορεί επίσης να εντοπιστεί στη δήλωση του Semon, ότι μια μνήμη αναδύεται μετά από μια ορισμένη χρονική περίοδο, ειδικά όταν επαναλαμβάνεται με μια νέα περιοδικότητα ή φάση, αποδίδοντάς την έτσι σε έναν ορισμένο αριθμό διαδικασιών ζωής που πρέπει να ολοκληρωθούν πριν από την προηγούμενη κατάσταση, και οι εικόνες μνήμης που σχετίζονται με αυτήν επιστρέφουν και πάλι κυκλικά.

 

Σε αυτό, ο Semon διασταυρώνεται με τους περιοδιστές, οι οποίοι- όπως ο Wilhelm Fliess- μιλούν για χρονικά διαστήματα ως τη διάρκεια ζωής των οντοτήτων πλάσματος: τόσο η χρονογενής όσο και η φασογενής εκφορά και οι περιοδικότητες δεν σημαίνουν τίποτα περισσότερο από ολοκληρωμένα ουσιαστικά γεγονότα. Ο Semon φτάνει στο σημείο να απορρίπτει τις αναμνήσεις ως τέτοια γεγονότα για το πέρασμα του χρόνου: σε αυτό δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε ανεπιφύλακτα μαζί του. Αλλά για εκείνους για τους οποίους η έννοια του χρόνου αναπτύσσεται- στην πραγματικότητα από τις έννοιες του χώρου και της ύλης, αλλά τελικά από μια αφαίρεση αυτών- πρέπει τουλάχιστον να υπονοήσουμε μια ατομικά διαβαθμισμένη χρονολογική μνήμη που αναπτύσσεται στον υψηλότερο βαθμό˙ μια αντίληψη του χρόνου ουσιαστικά ανεξάρτητη από αυτό που συμβαίνει στις διαδικασίες της ζωής και σε άλλα γεγονότα στο χρόνο.

 

Η προαναφερθείσα τομή μεταξύ του Semon και των περιοδιστών, η οποία προκύπτει από την αντίληψη της σχέσης μεταξύ χρονικών και υλικών διαδικασιών, ενισχύεται από την έννοια της «διαστρωμάτωσης» που είναι κοινή σε αυτούς τους συγγραφείς, δηλαδή μια χωρική έννοια που ωστόσο εκφράζει ολόκληρη την έννοια του χρόνου.

 

Σύμφωνα με τον Semon, η ατομική αποθήκη των εγγραμμάτων μεγαλώνει καθώς κάθε στιγμή που ζούμε διαστρωματώνει το ένα ταυτόχρονο σύμπλεγμα εγγραμμάτων πάνω στο άλλο: η διαδοχική αναπαραγωγή αυτών των στρωμάτων εγγραμμάτων έχει ως αποτέλεσμα μια εικόνα του χρόνου να κινείται συνεχώς προς τα εμπρός. Με μια πολύ παρόμοια έννοια, ο Hans Schlieper μιλά επίσης για «ψυχική διαστρωμάτωση» σε σχέση με την πιθανότητα ότι τα στρώματα αναδύονται από το υποσυνείδητο σε περιοδικά διαστήματα.

 

Τέλος, η στενή σχέση μεταξύ χρόνου και χώρου/ύλης ενισχύεται από τη σφαίρα των φαινομένων (που δεν αναφέρθηκε νωρίτερα στην παρουσίαση των έργων του Semon) την οποία ο Semon αποκαλεί «αναλογική μεταβλητότητα των μνημικών διεγέρσεων». Η διαδικασία διέγερσης που σχετίζεται με τη μνήμη είναι μια επανάληψη της ακολουθίας της διέγερσης που προκλήθηκε αρχικά από την επίδραση του ερεθίσματος σε όλες τις σχετικές τιμές του, αλλά όχι απαραίτητα στις απόλυτες τιμές του. Χρονικά, αυτό εκφράζεται με επιτάχυνση ή επιβράδυνση της ακολουθίας, ενώ αυτή διατηρεί πιστά το ρυθμό της: μπορούμε να τραγουδήσουμε μια μελωδία πιο γρήγορα ή πιο αργά από ό, τι την ακούσαμε πριν, αλλά τα μήκη των νοτών πρέπει να παραμείνουν περίπου τα ίδια, διαφορετικά η μελωδία δεν θα αναγνωριστεί ως η ίδια. Χωρικά, η αναλογική μεταβλητότητα εκφράζεται στο γεγονός ότι η μνήμη μας μπορεί να εκταθεί σε οποιοδήποτε πλαίσιο: είτε ένα πορτρέτο είναι μια μικρογραφία είτε είναι μεγαλύτερο από τη ζωή, το αναγνωρίζουμε πάντα ως πρωτότυπο, υπό την προϋπόθεση ότι οι διαστάσεις του είναι ακριβείς.

 

Η εφαρμογή της αναλογικής μεταβλητότητας όσον αφορά το χρόνο και το χώρο μπορεί επίσης να φανεί στο ίδιο αντικείμενο, δηλαδή στην ανάπτυξη ενός ωαρίου. Όσον αφορά το χρόνο, η ανάπτυξη επιταχύνεται με την αύξηση της θερμοκρασίας, για παράδειγμα, και καθυστερεί με τη μείωση της θερμοκρασίας. Αλλά η ίδια εξέλιξη παραμένει πάντα η ίδια στα ίδια στάδια, καθένα από τα οποία βρίσκεται σε μια σχετικά σταθερή, μόνιμη σχέση με τα άλλα, ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλες οι διακυμάνσεις μπορεί να είναι σε απόλυτη διάρκεια. Όσον αφορά το χώρο και την ύλη, ένα διχοτομημένο ωάριο δίνει ένα αναλογικά αναπτυγμένο έμβρυο μισού μεγέθους˙ ένα γιγαντιαίο ωάριο συγχωνευμένο από δύο ωάρια δίνει ένα έμβρυο με καλές αναλογίες διπλάσιο από το κανονικό μέγεθος. Και εδώ, η ανάπτυξη παραμένει ουσιαστικά η ίδια, τουλάχιστον όσον αφορά το τελικό αποτέλεσμα μετά την αντιστάθμιση τυχόν διαταραχών. Και στις δύο περιπτώσεις η ανάπτυξη παραμένει η ίδια, ανεξάρτητα από το αν οι χρονικές ή υλικές διαστάσεις συντομεύονται ή παρατείνονται, αλλά οι σχέσεις διαστολής του χρόνου/χώρου είναι πάντα οι ίδιες.

 

Η βασική εξίσωση του χώρου και του χρόνου, ή, ακριβέστερα, η αναπαράσταση του χρόνου ως εξέλιξη από το χώρο, δίνεται ήδη όταν ο Semon θεωρεί ότι οι νοητικές και σωματικές δραστηριότητες (το περιεχόμενο της συνείδησης, οι μύες και τα μέρη του σώματος στο μεταβολισμό) που συμβαίνουν με την πάροδο του χρόνου αποτελούν τη σκηνή νόμιμων διαδικασιών επανάληψης καθώς και χωρικά διευρυμένης ανάπτυξης. Σύμφωνα με την ομοιότητα που υποστηρίζει εδώ ο Semon, θα ήθελα να επισημάνω έναν περίεργο παραλληλισμό που αποκαλύπτουν οι ψυχικές, κινητικές και πλαστικές αντιδράσεις όταν αφήνονται στις δικές τους μεθόδους, και απελευθερώνονται από τις πιέσεις των κατευθυντήριων εξωτερικών δυνάμεων. Ο Semon μιλά για «παρεκβάσεις» στις «μνημικές αισθήσεις»: αν αποκλείσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο τις αρχικές διεγέρσεις που μας προσφέρει ο εξωτερικός μας κόσμος, και μείνουμε μόνο με τις δικές μας μνημικές αισθήσεις, είμαστε σε θέση να το καλλιεργήσουμε αυτό «μόνο ακολουθώντας εξαιρετικά ευχάριστες ή εξαιρετικά δυσάρεστες μνημικές διαδικασίες, επαναλαμβάνοντας στον εαυτό μας μια εγγραφικά προκαθορισμένη μελωδία ή ποίημα, και αν παραμείνουμε αρκετά έντονα επικεντρωμένοι στο θέμα που έχουμε μπροστά μας. Κατά κανόνα, όμως, όταν η προσοχή μας εστιάζεται αποκλειστικά στις μνημικές αισθήσεις, περιπλανιέται ακανόνιστα μέσα στα διάφορα στρώματα του αποθετηρίου εγγραμμάτων μας, αρκετά κατανοητά, αφού κανένα εξωτερικό σύμπλεγμα δεν βαραίνει τόσο πολύ όσο η ίδια η προσοχή μας όταν είναι προσηλωμένη στις αυθεντικές αισθήσεις». Πολύ συχνά η φυγή των ιδεών επιστρέφει πεισματικά στην πηγή της, ειδικά σε εκείνους που είναι σωματικά ή ψυχικά άρρωστοι ή ονειρεύονται, δηλαδή πάντα σε ψυχικές καταστάσεις που εμποδίζουν την κανονική αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Η ασύνδετη σκέψη- η οποία συμβαίνει μερικές φορές όταν οι άνθρωποι είναι κουρασμένοι, μεθυσμένοι ή υποφέρουν από εμμονές- είναι στην κυριολεξία περιπλάνηση του μυαλού.

 

Ας επιστρέψουμε στη στενότερη επικάλυψη μεταξύ μνημικής και περιοδικής θεωρίας. Τα φαινόμενα περιοδικότητας παρουσιάζονται συνολικά ως ειδική περίπτωση μνημικών φαινομένων: και τα δύο συμβαίνουν ως αποτέλεσμα πλήρους ή μερικής επανάληψης της (εξωτερικής ή εσωτερικής) ενεργειακής κατάστασης που είναι υπεύθυνη για την αρχική διέγερση. Μόνο στην πρώτη περίπτωση η υποτροπή λαμβάνει χώρα με χρονική κανονικότητα. Η υποταγή των περιοδικών φαινομένων στα μνημικά φαινόμενα, ειδικά στο δεύτερο μνημικό κύριο θεώρημα (η θεωρία της εκφοράς στη σελ. 304) μας δίνει μια διπλή ενόραση: πρώτον, σχετικά με το πρόβλημα της συνέχειας, και δεύτερον, σχετικά με το πρόβλημα της συσχέτισης.

 

Το ερώτημα αν η φύση προχωράει σταδιακά ή κάνει άλματα στις προσπάθειές της, μπορεί να απαντηθεί με την τελευταία έννοια: η φύση συχνά «πετάγεται», αλλά ποτέ δεν κάνει άλματα στην ολισθηρή πορεία της. Τα στοιχεία μιας περιοδικότητας, και γενικά εκείνα μιας σειριακότητας, εμφανίζονται διακεκομμένα, συχνά κατανεμημένα σαν χτυπήματα της μοίρας σε ειρηνικές χρονικές περιόδους. Κατά κάποιο τρόπο, είναι σαν την ασυνέχεια ενός επίπεδου βότσαλου που γλιστράει πάνω στην επιφάνεια του νερού: εξακολουθεί να είναι το ίδιο βότσαλο, παρόλο που οι κυματισμοί που παράγει μπορεί να γίνουν αντιληπτοί ως ανεξάρτητα γεγονότα από έναν υδρόβιο οργανισμό που δεν βλέπει την πέτρα που γλιστράει. Πίσω στο κεφάλαιο V, επισημάναμε την απατηλότητα ενός τέτοιου διαχωρισμού φάσεων: ο σειριακός και ο περιοδικός κυματικός συρμός είναι πραγματικά μια αδιάκοπη διαδικασία, η οποία φαινομενικά αποτελείται από μεμονωμένα μέρη λόγω προσωρινών αδρανών καταστάσεων που αντιλαμβανόμαστε (δηλαδή, μοτίβα κυματισμών). Και οι ιδέες που μας προσφέρει η μνήμη χρησιμεύουν μόνο για να το επιβεβαιώσουν αυτό.

 

Το αποτύπωμα που πυροδοτεί τη μνήμη, το έγγραμμα, περνά μέσα από μια «δευτερεύουσα κατάσταση αδράνειας» μεταξύ λήψης και επανενεργοποίησης, η οποία εξωτερικά μοιάζει με μια πρωταρχική κατάσταση αδράνειας πριν από την έναρξη της εμπειρίας που δημιουργεί ένα αποτύπωμα: εν τω μεταξύ, δεν μπορούμε να κρίνουμε από τον οργανισμό αν είχε μια συγκεκριμένη εμπειρία. Αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε ότι αυτός ο οργανισμός δεν ήταν κενός σχετικά με αυτήν την εμπειρία, αν ένα πρόσφατα βιωμένο κλάσμα της μπορεί να προκαλέσει μια πλήρη ανάκληση, και να αναβιώσει εντελώς την προηγούμενη κατάσταση διέγερσης. Και έτσι, οι καταστάσεις αδράνειας παρεμβάλλονται ανάμεσα σε σχετικές μνημονικές διεγέρσεις, ενώ παραμένουν σε άμεση επαφή: σαν μεμονωμένα λουλούδια που φυτρώνουν από τον ίδιο μίσχο. Ο Semon ονομάζει κάθε ζωντανή ύλη που κυμαίνεται μεταξύ ύπνου και αφύπνισης, λανθάνουσας και εκδηλωμένης φάσης, έγγραμμα. Και πάλι, αυτό είναι σαν να πετάμε βότσαλα σε μια λίμνη, όπου οι μεμονωμένοι κυματισμοί που προκαλούν δημιουργούνται από το επαναλαμβανόμενο γλίστρημά τους στην επιφάνεια του νερού.

 

Ο χωρικός διαχωρισμός ενός εμβρύου ή παιδιού από τον γονέα του, όπως γνωρίζουμε, δεν θεωρείται ως ασυνέχεια ενός μεμονωμένου όντος. Ας επιτρέψουμε στον ίδιο τον Semon να το εξηγήσει αυτό:

 

«Η ανάπτυξη ενός οργανισμού σε αλληλουχία παρουσιάζεται ως συνέχεια που προχωρά σε φάσεις στο χρόνο και στο χώρο. Κάθε χρονική φάση αντιστοιχεί σε ένα άτομο ως χωρική φάση. Ενώ η χρονική συνέχεια είναι αυστηρά σταθερή, η χωρική συνέχεια μπορεί να διαταραχθεί στο βαθμό που ο χωρικός διαχωρισμός τείνει να σχηματίζεται στην αρχή κάθε τέτοιας φάσης της ατομικότητας. Το ίδιο ισχύει και για τη σεξουαλική αναπαραγωγή: εάν γίνεται ασεξουαλικά, μπορεί να μην εμφανιστεί καθόλου, ή μπορεί να εμφανιστεί πολύ αργά. Παρά τη διαταραγμένη συνέχεια, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι η πραγματική ανάπτυξη παρουσιάζεται πάντα ως μια συνεχής γραμμή της οποίας οι διακοπές είναι πάντα δευτερεύουσας φύσης, δηλαδή συμβαίνουν σε ένα σημείο από το οποίο η κατευθυντήρια γραμμή έχει ήδη περάσει.

 

Αυτό σημαίνει ότι πριν ο απόγονος αποσπαστεί από τον μητρικό οργανισμό, έχει αποθηκεύσει όλα όσα ο τελευταίος κατείχε με τη μορφή μόνιμων αποτυπωμάτων μνήμης. Ολόκληρο το κληρονομικό αποθετήριο εγγραμμάτων, επαυξημένο εν μέρει από το κληρονομημένο αποθετήριο εγγραμμάτων του μεμονωμένου γονέα, υπάρχει για να μεταβιβαστεί στους απογόνους.

 

Τι σημαίνει αυτό για το πρόβλημα της συσχέτισης; Και πάλι, πρόκειται για μια επιβεβαίωση του συμπεράσματός μας στη σ. 292. Μόνο δύο πράγματα σχετίζονται πραγματικά: πρώτον, όλες οι εντυπώσεις που λαμβάνονται ταυτόχρονα είναι συστατικά ενός ταυτόχρονου συμπλέγματος εγγραμμάτων. Δεύτερον, οι εντυπώσεις που αναπτύσσονται από αυτό το σύμπλεγμα λαμβάνονται σε άμεση διαδοχή, και αλληλοσυνδέονται με ορισμένα από τα συστατικά τους. Οι πρώτες εντυπώσεις έχουν ίση πολικότητα προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Οι τελευταίες έχουν άνιση πολικότητα που συνδέεται μόνο με την κατεύθυνση προς τα εμπρός. Υπάρχουν συνιστώσες που έρχονται συνεχώς σε επαφή μεταξύ τους, συνορεύοντας η μία με την άλλη είτε εγκάρσια είτε διαμήκως σε σχέση με το γεγονός: υπάρχει μόνο μια συσχέτιση επαφής. Έτσι, το πρόβλημα της συσχέτισης συνδέεται στενά με το πρόβλημα της συνέχειας: εντυπώσεις που δεν έρχονται σε επαφή, δεν συνδέονται συνεχώς, και δεν συσχετίζονται. Μπορούν να συσχετιστούν μόνο αφού έχουν έρθει σε επαφή μεταξύ τους, και έχουν γίνει μέρος ενός ταυτόχρονου συμπλέγματος εγγραμμάτων ή στενά συνορευόντων τέτοιων συμπλεγμάτων.

 

Η ψυχολογία διαφοροποιεί άλλους τύπους συσχέτισης, αλλά όλοι μπορούν να αναχθούν σε απτική συσχέτιση. Στη σ. 292 συζητήσαμε το γεγονός ότι δεν παραμένουν όλες οι εντυπώσεις που λαμβάνονται ταυτόχρονα εξίσου ζωντανές στη μνήμη μας˙ αλλά ένα σημαντικό μέρος του ταυτόχρονου συμπλέγματος εγγραμμάτων σβήνει, βυθίζεται σαν να ήταν σε μια θάλασσα λήθης, από την οποία μερικές ιδέες, οι οποίες ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακές όταν ελήφθησαν, αναδύονται σαν νησιά. Ονομάζουμε αυτά τα μεταγενέστερα απομονωμένα θραύσματα «συσχετισμένα» επειδή γίνονται πάντα συλλογικά συνειδητά- αλλά αυστηρά μιλώντας, όχι μόνο αυτά, όχι άμεσα, αλλά ολόκληρο το σύμπλεγμα, από του οποίου τα σκοτεινά βάθη οι εντυπώσεις ανεβαίνουν στα πιο απότομα ύψη του ουρανού της συνείδησης. Δεν υπάρχει ποτέ πραγματική ασυνέχεια μεταξύ αυτών των κορυφών, όπως δεν υπάρχει και μεταξύ αυτών και του κοινού ταυτόχρονου συμπλέγματος από τα βάθη του οποίου αναδύονται. Ως στοιχεία αδιαίρετα και διασυνδεδεμένα, δεν απαιτούν ειδική σύνδεση. Όταν τα αντιλαμβανόμαστε, δεν επιστρέφουν μόνο μόνα τους. Αντίθετα, ολόκληρο το σύμπλεγμα των εντυπώσεων, το οποίο ταυτόχρονα γνωρίζαμε συνειδητά, επιστρέφει, όπου τα μεμονωμένα στοιχεία αντιπροσωπεύουν μόνο διακριτές στιγμές.

 

Τη συνειδητοποίηση ότι η συνολική κατάσταση υπόκειται σε μνημική και περιοδική επανάληψη συμμερίζονται ο Semon (π.χ. μνημική έμφαση) και ο Swoboda· εδώ και εκεί συναντάμε μια μεμονωμένη υπεροχή εντυπώσεων που κάποτε λάβαμε με τη μεγαλύτερη δεκτικότητα από τον εσωτερικό κόσμο, ή που επιβλήθηκαν με τη μεγαλύτερη δύναμη από τον εξωτερικό κόσμο. Είναι ακόμη πιο δύσκολο να καταλάβουμε αν ο Swoboda εμβαθύνει περισσότερο στο γεγονός ότι δεν υπάρχουν «ελεύθερα προκύπτουσες» ιδέες, με την έννοια που αυτός ή ο Johann Herbart χρησιμοποιούν. Οι έννοιες μπορούν να περάσουν το κατώφλι της συνείδησης μόνο αν ληφθούν υπόψη, ας πούμε, από βοηθητικές έννοιες, και οδηγηθούν έτσι στη συνείδηση, καθώς πρέπει να οραματιστούμε το αποθετήριο μνήμης του Semon και του Schlieper ως μια συνεχόμενη πολυεπίπεδη δομή συμπλεγμάτων εγγραμμάτων από τα οποία αναπτύσσεται η αντίληψή μας για το χρόνο: γειτονικές δομές διεγείρουν η μία την άλλη, μέχρις ότου η ακολουθία να επαναληφθεί στον κυκλικό βρόχο της διαδικασίας της ζωής. Ο Wilhelm Jerusalem δείχνει πόσο μεγάλος είναι ο πειρασμός να δεχτούμε ελεύθερα αναδυόμενες ιδέες, κάτι που θέλω να αναπαράγω εδώ από τον Semon (μνημικές αισθήσεις) επειδή είναι τόσο πολύ περιγραφικό:

 

«Η εικόνα μιας κατάστασης που έχουμε ξεχάσει εδώ και τριάντα χρόνια φαίνεται να προκύπτει αρκετά ελεύθερα. Όπως νομίζετε, είμαστε έκπληκτοι με αυτή την ξαφνική επανεμφάνιση μετά από δεκαετίες σιωπής. Μόνο αργότερα ανακαλύψαμε ότι υπάρχει ένα κοντινό μπουκέτο Pyrula uniflora του οποίου το άρωμα δεν είχαμε παρατηρήσει προηγουμένως, και ταυτόχρονα θυμηθήκαμε ότι ήταν αυτό το ίδιο άρωμα που συνδέθηκε με την εμπειρία μας πριν από τριάντα χρόνια. Αν αυτό δεν το είχαμε παρατηρήσει ως έναυσμα μνήμης, θα είχαμε πιστώσει τη μνήμη μας με την ικανότητα να το έχει παρατηρήσει χωρίς βοήθεια».

 

Επιπλέον, η «ομοιότητα», ο «συνδυασμός» και οι «συσχετίσεις αντίθεσης», διακριτές στο πεδίο της ψυχολογίας, έχουν αποδειχθεί ότι είναι επίσης τελικά υποκατηγορίες συσχέτισης επαφής, στο βαθμό που η πραγματική συσχέτιση μεταξύ των εννοιών «όμοιο», «συνδυασμένο» και «αντίθετο» εμφανίζεται πρώτα πριν έρθουν οι έννοιες με κάποιο τρόπο σε επαφή. Αυτές οι κατηγορίες εννοιών δεν συνδέονται στην πραγματικότητα μεταξύ τους, αλλά αρχικά είναι μόνο το αποτέλεσμα αμοιβαίας εκφοράς. Αυτό τις οδηγεί στο ίδιο σύμπλεγμα εγγραμμάτων, όπου μόνο τότε λαμβάνει χώρα πραγματική συσχέτιση, και φυσικά σύνδεση επαφής, μεταξύ τους. Μπορούμε να εφαρμόσουμε παρόμοιους όρους, όπως «αμοιβαία εκφορά», επειδή δεν είναι μόνο η επανάληψη της μίας αρχικής διέγερσης που είναι αρκετή (η οποία είναι απλώς παρόμοια, «υπενθυμιστική» της, ακόμη και αν αποκλίνει από αυτήν όσον αφορά την ποσότητα ή την ποιότητα) να προκαλέσει μνημική διέγερση και αίσθηση.

 

Ο συνδυαστικός συσχετισμός συμβαίνει επίσης με τα εγγράμματα που ανακαλούνται από διαφορετικά στρώματα του αποθετηρίου εγγραμμάτων, δηλαδή από ταυτόχρονα συμπλέγματα εγγραμμάτων, τα οποία συλλαμβάνονται σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, και αποθηκεύονται στο ίδιο ταυτόχρονο σύμπλεγμα: αλλά όταν συμβαίνει το τελευταίο, εκείνα τα εγγράμματα που αποτελούνται ταυτόχρονα από διαφορετικά μη ταυτόχρονα στρώματα εγγραμμάτων συνδέονται στη συνέχεια μέσω επαφής, ανεξάρτητα από το πόσο παρόμοια ή διαφορετικά μπορεί να είναι.

 

Για να κατανοήσουμε πλήρως τη συσχέτιση συνδυασμού ή, όπως το αποκαλεί ο Semon για να αποφευχθεί η σύγχυση, «τη συσχέτιση των συστατικών διαφορετικών στρωμάτων εγγραμμάτων», θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι τα συμπλέγματα ταυτόχρονης διέγερσης δεν αποτελούνται μόνο από πρωτότυπες διεγέρσεις, καθώς προκύπτουν και από απλές μνημικές διεγέρσεις όταν αναβιώνουν. Αντίθετα, πρωτότυπες και μνημικές διεγέρσεις συγχωνεύονται σε αυτά. Κάθε νέα πρόσληψη εντυπώσεων ενεργοποιεί ταυτόχρονα αναμνήσεις. Και καμία αναπαραγωγή εντυπώσεων, ούτε καν σε όνειρα ή στην έκσταση, δεν είναι δυνατή χωρίς τον έξω κόσμο να αναμειγνύεται σε κάποια νέα, συναρπαστικά ερεθίσματα. Κάθε σύμπλεγμα εγγραμμάτων αλλάζει σταδιακά, αναμειγνύοντας μνήμες με εμπειρίες, και αναμειγνύοντας συνεχώς άλλες μνήμες με κάθε νέα αναβίωση της παλιάς εμπειρίας που πυροδοτείται από τη μνήμη: παίρνει μνημονικά συστατικά από μια παλαιότερη εποχή, ενώ άλλα, ίσως πιο φρέσκα, συστατικά ξεθωριάζουν. Με την προϋπόθεση ότι τα στρώματά της ενσωματώνουν την επανάληψη των κατώτερων στρωμάτων στο σχηματισμό του εγγραμμικού αποθετηρίου, δεν είναι μια ανεπηρέαστη επανάληψη, αλλά μια επανάληψη που έχει εμπλουτιστεί μέσω μιας νέας εισροής ακόμη μη αποτεθειμένων αποθεμάτων, και που έχει συνδυαστεί με αποθέματα που έχουν έρθει στην επιφάνεια.

 

Η «συσχέτιση αντίθεσης» υπονοείται έτσι σε αυτή την εξήγηση: οι τράπεζες μνήμης μας είναι γεμάτες με ζεύγη εννοιών, όπως «γίγαντας-νάνος», «ζεστό-κρύο», «κλάμα-γέλιο», και ούτω καθεξής. Από τη στιγμή που αρχίσαμε να πηγαίνουμε στο σχολείο, έχουμε συνηθίσει να αναζητούμε το αντίθετο νόημα κάθε έννοιας. Έχοντας αυτό κατά νου, το αντίθετο εμπίπτει στη σφαίρα της ομοιότητας για τη συνείδησή μας. Κάθε τι αρνητικό διαχωρίζεται από το αντίθετό του μόνο σε μια κλίμακα βαθμού, και όμως συνδέεται θετικά με αυτό, και η εμφάνιση της αντίθεσης δεν είναι τελικά τίποτα περισσότερο από μια μερική επιστροφή της ίδιας ενεργειακής κατάστασης που κάποτε δημιούργησε την αρχική διέγερση, και η οποία τώρα αναδημιουργεί τη σχετική μνημική διέγερση. Η αντίθεση είναι απλώς μια άλλη μορφή ομοιότητας. Η ανομοιότητα με τη μορφή αντίθεσης είναι μόνο αρνητική ομοιότητα, ακριβώς όπως το κρύο δεν είναι παρά θερμότητα με αρνητικό πρόσημο. Επομένως, κάθε αντίθεση μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε την αντίθεσή της: η συσχέτιση αντίθεσης είναι συσχέτιση ομοιότητας, και γίνεται πραγματική, δηλαδή γίνεται συσχέτιση επαφής, την οποία ξέρουμε από την παιδική ηλικία, όταν οι αντίθετες ιδέες συνδυάζονται στο ίδιο σύμπλεγμα εγγραμμάτων.

 

Έχουμε ήδη επιτρέψει στους εαυτούς μας να καθοδηγούνται από σχετικές εκτιμήσεις, δηλαδή ότι τα αντίθετα δεν αντιπροσωπεύουν ουσιαστικές διαφορές, αλλά μόνο διπολικές διαφορές κάποιου βαθμού, ακόμη και ουσιαστικές ομοιότητες σε μια ενοποιητική διαβαθμισμένη κλίμακα, όταν θεωρήσαμε τις συνέπειες των αντίθετων γεγονότων ως σειριακότητες, και καθιερώσαμε έναν ειδικό τύπο σειριακότητας ως «αντίθετη σειριακότητα». Ο ψυχαναλυτής Wilhelm Stekel επανέλαβε το ίδιο συμπέρασμα με τον «νόμο της διπολικότητας»: κάθε ψυχικό άκρο φέρει μέσα του το σπέρμα του δικού του αντίθετου. Η αγάπη περιέχει μίσος. Η ευθυμία περιέχει λύπη, η αρετή περιέχει κακία, και ούτω καθεξής.

 

Στο βαθμό που τα αντίθετα είναι απλώς πόλοι του ίδιου ψυχολογικού χαρακτηριστικού, ο Stekel συμφωνεί επίσης ότι σε πολλούς ανθρώπους τέτοια αντίθετα εναλλάσσονται κυκλικά και αντικαθιστούν το ένα το άλλο περιοδικά, και ότι η διπολική φύση των αντιθέσεων δεν περιορίζεται μόνο στον ψυχικό κόσμο, αλλά είναι κοινή σε ένα ολόκληρο φάσμα φαινομένων.

 

Από την άποψη της αισθητηριακής φυσιολογίας, και επομένως εξακολουθώντας να σχετίζεται στενά με την ψυχή, βιώνουμε τη διπολικότητα με τη μορφή «ταυτόχρονης αντίθεσης» και «αρνητικών μεταεικόνων»: η πρώτη δείχνει το ίδιο πράγμα στη χωρική αντιπαράθεση των γύρω αισθητηριακών πεδίων, όπως δείχνει η δεύτερη στη χρονική διαδοχή ενός και του αυτού πεδίου αίσθησης. Αυτό με το οποίο είμαστε πιο εξοικειωμένοι είναι το οπτικό μας πεδίο, όπου η αντίληψη του κίτρινου σε ένα πεδίο συνοδεύεται από μια απόχρωση του μπλε στο διπλανό πεδίο: η αντίληψη του κόκκινου από μια σκιά του πράσινου, η αντίληψη μιας ελαφριάς σκιάς από μια σκοτεινή σκιά, και ούτω καθεξής. Και όταν βλέπουμε ένα έντονο κόκκινο σημείο και κλείνουμε τα μάτια μας σε αυτό, τότε η ακολουθική διέγερση, το ξεθώριασμα του κόκκινου, γίνεται αντιληπτή ως πράσινο. Και το κίτρινο γίνεται αντιληπτό ως μπλε, και ούτω καθεξής. Οι ταυτόχρονες και διαδοχικές αισθήσεις αντίθεσης δεν περιορίζονται μόνο στην αίσθηση της όρασης, αλλά εμφανίζονται και σε άλλες αισθητηριακές περιοχές, και εκδηλώνονται ιδιαίτερα στην αίσθηση της θερμοκρασίας. Ο Semon αντιτίθεται ρητά στο διαχωρισμό των μεταεικόνων, των μετατόνων κ.λπ., που ανήκουν συλλογικά σε ακολουθικά αποτελέσματα διέγερσης, από τα ταυτόχρονα αποτελέσματα διέγερσης.

 

Η ταυτόχρονη αντίθεση και η αρνητική μεταεικόνα όλων των αισθητηριακών περιοχών, εξεταζόμενες με ολοκληρωμένο και συγκριτικό τρόπο, προσφέρουν έτσι μια εικόνα της συνεχούς βασικής φύσης των ασυνεχών φαινομένων, μια περαιτέρω συμβολή στην ουσία και την καθαρή αναπτυξιακή διαφορά μεταξύ χωρικής αντιπαράθεσης και χρονικής διαδοχής. Τέλος, προσφέρουν μια ιδιαίτερα πολύτιμη εικόνα για τη φύση των διαδικασιών μίμησης (κεφ. VI) που λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα στα γύρω αντικείμενα, και στο ίδιο αντικείμενο σε διαδοχικές χρονικές στιγμές, κατά τις οποίες αυτό το αντικείμενο αναλαμβάνει διάφορες καταστάσεις που απαιτούν μίμηση.

 

Αυτό που είναι ανεκτίμητο σχετικά με τη διορατικότητα που πραγματικά παρέχουν τα αισθητηριακά πεδία, με την κυριολεκτική έννοια της λέξης, είναι ότι η ενεργειακή διαδικασία εξισορρόπησης μάς αποκαλύπτεται υποκειμενικά μέσω καθαρών φυσιολογικών αισθητηριακών φαινομένων: η περιοχή μιας ευαίσθητης στο φως ορατής ουσίας έχει διεγερθεί ώστε να είναι «κόκκινη». Η χημεία της έχει αλλάξει ως αποτέλεσμα, και τώρα πρέπει να αφομοιωθεί σε εκείνη της γύρω περιοχής. Ως εκ τούτου, η γύρω περιοχή δείχνει τη συμπληρωματική αλλαγή σε «πράσινο.» Η πρώτη διεγερμένη περιοχή είναι επίσης «πράσινη», ως αρνητική μεταεικόνα. Η γύρω περιοχή με τη σειρά της, τώρα πιο αδύναμη, δείχνει την αρνητική «κόκκινη» μεταεικόνα. Οι ακολουθικές διεγέρσεις συνεχίζουν να ταλαντώνονται με τον ίδιο τρόπο, και είναι ελάχιστα αισθητές πια, μέχρι να επιστρέψουν σε κατάσταση ηρεμίας.

 

Η διαδικασία μοιάζει με το ανεβοκατέβασμα μιας τραμπάλας ή ζυγαριάς, μέχρι να φτάσει η κίνηση σε μια θέση ηρεμίας, που αντιστοιχεί στην εξισωμένη κατανομή βάρους: είναι μια διαδικασία αδράνειας (Κεφάλαιο V), και μετράμε κάθε περίπτωση αδράνειας ως διαδικασία αντιστάθμισης (Κεφάλαιο VI), στην οποία κάθε φάση μιμείται την κατάσταση της προηγούμενης φάσης. Το γεγονός ότι η αντίληψή μας για το κόκκινο ενεργοποιεί την αντίληψή μας για το πράσινο στη γύρω περιοχή- δηλαδή, μια διαφορά, όχι μια ομοιότητα- δεν πρέπει να μας παραπλανήσει σχετικά με τη μιμητική φύση της συνολικής διαδικασίας: η ισορροπία επιτυγχάνεται τελικά μέσω πολικής αντίδρασης (βλ. Κεφάλαιο VII). Στο ανόργανο μοντέλο, στην περίπτωση της τραμπάλας ή της ζυγαριάς, βλέπουμε μόνο ισορροπία. Γνωρίζουμε ότι το σύστημα οδεύει προς την ισορροπία όταν το ένα σκέλος ανεβαίνει, ενώ το άλλο κατεβαίνει. Η ενδοσκοπική αντίληψη, βλέποντας το ενδότερο μέρος της διαδικασίας, η οποία λαμβάνει χώρα σε ένα μέρος του εγώ μας, αντιλαμβάνεται μόνο την απόλυτη αντίθεση (επειδή το τελικό ξεθώριασμα ξεφεύγει από την υπερσυνείδησή μας), η οποία είναι ωστόσο ένα προκαταρκτικό στάδιο στην προετοιμασία για την επίτευξη της ομοιότητας.

 

Ακόμη και η θεωρία της κληρονομικότητας δεν μπορεί παρά να κάνει χρήση του εκτεταμένου νόμου της διπολικότητας, στο ότι- για να χρησιμοποιήσουμε ένα παράδοξο του Rudolf Goldscheid- «το ίδιο το γεγονός της μη-κληρονομικότητας είναι συχνά μια έκφραση κληρονομικότητας». Αυτό συμβαίνει όταν ο ακρωτηριασμός, η απουσία ενός οργάνου, δεν μεταβιβάζεται στους απογόνους ως έλλειψη του ίδιου˙ αλλά αντίστροφα ένα υπεραναπτυγμένο αναγεννημένο όργανο αναπτύσσεται ως αντίδραση στον τραυματισμό.

 

Ο Franz von Hoefft εξέφρασε μια σχετική, βαθιά σκέψη: την εναλλαγή μεταξύ πολιτιστικών εποχών και αντιτιθέμενων κοσμοθεωριών. Οι ορθολογιστικές εποχές πρέπει να ακολουθούνται από ιδεαλιστικές: αυτή η εναλλαγή, που μοιάζει με εκκρεμές, κυμαίνεται από την ψυχική κατάσταση της εποχής, που είναι μια αποκλειστική αξιολόγηση του ρεαλιστικού- υλικού τρόπου σκέψης και δράσης, έως την υπερεκτίμηση του θεϊστικού- πνευματικού τρόπου σκέψης και δράσης. «Αφού αναμασήσουμε επαρκώς τις κοινοτοπίες της «τεχνικής εποχής» μας ή του «αιώνα των φυσικών επιστημών», λέει ο V. Hoefft σχετικά με τη σημερινή εποχή μας, «συνειδητοποιούμε τελικά ότι βρισκόμαστε σε μια περιοδική εναλλαγή- μεταξύ μιας κουλτούρας κατανόησης και λογικής, με χαρακτηριστική κλίση προς τις θετικές επιστήμες από τη μία πλευρά, και μιας κουλτούρας πνευματικότητας, με τάση προς τη δεισιδαιμονία και το μυστικισμό (προσευχή, αποκρυφισμός, αστρολογία) από την άλλη- όπου βρισκόμαστε πραγματικά στη δεύτερη περίοδο εδώ και αρκετό καιρό. Δυστυχώς, μια ισορροπία μεταξύ των δύο περιόδων- λογική και συναίσθημα συμφιλιωμένα- φαίνεται αδύνατη. Το εκκρεμές πάντα ταλαντεύεται πέρα από το σημείο ισορροπίας του προς τα αντίθετα άκρα».

 

Εδώ, ολόκληρες γενιές αντιπροσωπεύουν την γενεαλογική ενότητα και την ατομική γενεαλογική δυαδικότητα της σχέσης γονέα- παιδιού. Η μελλοντική έρευνα στον τομέα της κληρονομικότητας θα πρέπει αναμφίβολα να διακρίνει χαρακτηριστικά μεταξύ μεμονωμένων γενεών και των απογόνων τους, τα οποία παραμένουν αμετάβλητα σε σταθερή ισορροπία, και των γενεαλογικών ορίων που παραμένουν αμετάβλητα χωρίς εξωτερικά ερεθίσματα. Σε αυτό προστίθενται και άλλα χαρακτηριστικά που εναλλάσσονται, έτσι ώστε να μπορούν να εμφανίζονται στην επόμενη γενιά ή σειρά γενεών με μια έννοια και χαρακτήρα που είναι το ακριβώς αντίθετο της προηγούμενης γενιάς ή γενεαλογικής σειράς. Οι σύγχρονες γενετικές θεωρίες θα έσπευδαν να ανακαλύψουν μόνο τη μη κληρονομικότητα έναντι τέτοιων εναλλασσόμενων χαρακτηριστικών.

 

Τέλος, θα ήθελα να ασχοληθώ με τον ισχυρισμό του Semon ότι τα επιτεύγματα που σχετίζονται με τη μνήμη ανήκουν σε ζωντανούς οργανισμούς: οι επαναλήψεις στην άψυχη φύση- όπως οι παλίρροιες, οι εποχές, η έκρηξη θερμών πηγών- δεν υπακούουν στο δεύτερο μνημικό θεώρημα, σύμφωνα με το οποίο μια μερική επιστροφή του συμπλέγματος δυνάμεων που είναι υπεύθυνες για την αρχική παραγωγή ενός γεγονότος είναι αρκετή για να προκαλέσει την επανάληψή του. Σε αντίθεση με την οργανική επανάληψη, η ανόργανη επανάληψη απαιτεί πάντα μια συνολική επιστροφή της αιτιώδους ενεργειακής κατάστασης.

 

Ο Semon, ο οποίος συχνά και αρκετά εμφατικά χρειάζεται να υπερασπίσει τον εαυτό του από παρερμηνείες, και έχοντας δημιουργήσει μια βιταλιστική υπόθεση, είναι απολύτως πρόθυμος να παραδεχτεί ότι η υπόθεσή του δεν ισχύει πάντοτε. Έχουμε ήδη δει αρκετά παραδείγματα στα οποία η ικανότητα των ανόργανων σωμάτων να αντιδρούν αλλάζει συνεχώς από επαναλήψεις: υπολειμματικός μαγνητισμός (σιδηρομαγνητισμός)˙ κόλλα με μνήμη για πειραματικά μεταβαλλόμενη θερμοκρασία τήξης˙ και, τέλος, οι πλάκες μολύβδου που αναφέρει ο Ostwald, οι οποίες «εξασκούν» ηλεκτρικό φορτίο και εκφόρτιση, κάνοντας αυτές τις διαδικασίες να προχωρούν πιο εύκολα. Αλλά, φυσικά, εκείνοι που διαβάζουν και κατανοούν τις έννοιες των κεφαλαίων V και VI δεν χρειάζονται πλέον καμία ειδική ορθολογική εξήγηση από αυτή την άποψη. Κάθε διαδικασία αδράνειας είναι ανάλογη με μια μνημική διαδικασία, αφού διατηρεί ολόκληρο τον χαρακτήρα της χωρίς η αρχική ώθηση να έχει αντίκτυπο, αν οι αντίθετες δυνάμεις δεν την υπερνικήσουν. Και ακόμη ακριβέστερα, κάθε μνημική διαδικασία με τη σειρά της είναι όχι μόνο ένα ανάλογο, αλλά ένα ομόλογο, απλά μια ειδική περίπτωση γενικής αδράνειας.

 

===============

Σημ. Η θεωρία της μνήμης προτάθηκε από τον Richard Semon, σύμφωνα με τον οποίο η μνήμη αντιπροσωπεύει την αποτύπωση μιας εμπειρίας. Όταν υπάρξει ένα στοιχείο που μοιάζει με ένα συστατικό του αρχικού συμπλέγματος ερεθισμάτων, το προκύπτον «μνημονικό ίχνος» (ή «έγγραμμα») ενεργοποιείται («εκφορία»). Έτσι τα ερεθίσματα παράγουν ένα «μόνιμο αρχείο εγγεγραμμένο στην ευερέθιστη ουσία», δηλαδή στο κυτταρικό υλικό που είναι προδιατεθειμένο για μια τέτοια εγγραφή.

[https://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Semon]

 

Από την άλλη μεριά, Ο Paul Kammerer περιέγραψε το νόμο της σειριακότητας ως εξής: «Μια σειρά εκδηλώνεται ως η κανονική επανάληψη του ίδιου ή παρόμοιων πραγμάτων και γεγονότων- μια επανάληψη, ή ομαδοποίηση, στο χρόνο ή στο χώρο όπου τα μεμονωμένα μέλη της ακολουθίας- όσο αυτό μπορεί να διαπιστωθεί με προσεκτική ανάλυση- δεν συνδέονται με την ίδια ενεργή αιτία».

[https://collegiateteachinginartanddesign.com/wp-content/uploads/2019/02/seriality-and-synchronicity-by-elena-nechita1.pdf] 

 

Απόσπασμα από το XII κεφάλαιο του βιβλίου «The law of seriality», του Paul Kammerer:

[https://www.amazon.com/Law-Seriality-Theory-Recurrences-Events/dp/B0CTHLBPWD]

Μετάφραση του αποσπάσματος για τα Ελληνικά, Χρήστος Κ. Τσελέντης, 2025.