Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

 

L. R. Palmer

 

1. Ελληνικά και Ινδοευρωπαϊκά

Η ελληνική γλώσσα, που ομιλείται σήμερα από εννέα έως δέκα εκατομμύρια ανθρώπους στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, είναι μια από τις καλύτερα τεκμηριωμένες γλώσσες του κόσμου, γιατί έχουμε άμεση γνώση της σε ένα χρονικό διάστημα περίπου 3.000 ετών. Εμφανίζεται για πρώτη φορά στις συλλαβικές επιγραφές της Γραμμικής Γραφής Β της μυκηναϊκής Ελλάδας και της Κρήτης, που χρονολογούνται όχι αργότερα από τον δέκατο τρίτο αιώνα π.Χ. Στη συνέχεια, μετά από μια Σκοτεινή Εποχή μετά την καταστροφή του μυκηναϊκού πολιτισμού, η γλώσσα επανεμφανίζεται με μια νέα, γραπτή μορφή, μια αλφαβητική γραφή (βασισμένη σε μια βορειοσημιτική γραφή), με το παλαιότερο κείμενο να χρονολογείται περίπου στο τελευταίο τέταρτο του όγδοου αιώνα π.Χ. Από αυτή τη στιγμή και μετά υπάρχει μια αδιάσπαστη αλυσίδα γραπτών μαρτυριών για την ιστορία της ελληνικής γλώσσας μέχρι σήμερα.

 

Η χρήση της συγκριτικής μεθόδου μας δίνει τη δυνατότητα να φτάσουμε πιο πίσω στο χρόνο από τη χρονολογία των παλαιότερων κειμένων. Καταρχάς, τα Αρχαία Ελληνικά παρουσιάζονται με τη μορφή πολλών διαλέκτων, και αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να επινοήσουμε μια υποθετική προγονική μορφή, την «Πρωτοελληνική». Η χρονολόγηση αυτής και η είσοδος των «Πρωτοελλήνων» στη γη που κατέχουν σήμερα οι απόγονοί τους απαιτούν την αξιολόγηση αρχαιολογικών και άλλων δεδομένων που θα εξεταστούν παρακάτω.

 

Προς το παρόν αρκεί να πούμε ότι κατά πάσα πιθανότητα ο εξελληνισμός της βαλκανικής χερσονήσου έλαβε χώρα στο πρώτο μισό της δεύτερης χιλιετίας π.Χ., και ότι οι εισβολείς επιβλήθηκαν ως κατακτητές σε έναν αυτόχθονα πληθυσμό του οποίου η γλώσσα εξαφανίστηκε, αλλά έχει αφήσει ίχνη στα τοπωνύμια και στο λεξιλόγιο της ελληνικής γλώσσας.

 

Η ιστορία της ελληνικής γλώσσας μπορεί να μεταφερθεί ένα βήμα πιο πίσω χάρη στο γεγονός ότι είναι μέλος της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας, η οποία περιλαμβάνει γλώσσες που εκτείνονται από την κελτική γλώσσα στη δυτική Ευρώπη έως τις ινδοάριες γλώσσες της σημερινής Ινδίας. Η σύγκριση αυτών των γλωσσών μάς δίνει τη δυνατότητα όχι μόνο να ανακατασκευάσουμε μια πρότυπη γραμματική της μητρικής ινδοευρωπαϊκής (ΙΕ) γλώσσας, αλλά και να ομαδοποιήσουμε τις επιμέρους ΙΕ γλώσσες σε μεγάλες υποοικογένειες. Η θέση της ελληνικής γλώσσας σε αυτό το δίκτυο σχέσεων προκύπτει από την αξιολόγηση των ιδιαιτεροτήτων που μοιράζεται με ορισμένες άλλες γλώσσες της οικογένειας. Με αυτόν τον τρόπο μπορούν να γίνουν κάποιες εικασίες για την ιστορία των Ελλήνων στην ενδιάμεση περίοδο μεταξύ της πρωτοϊνδοευρωπαϊκής (ΠΙΕ) γλώσσας και της εισόδου τους στο ιστορικό τους περιβάλλον.

 

Είπαμε «σύγκριση γλωσσών», αλλά στην πραγματικότητα αυτό που κάνει ο συγκριτικός γλωσσολόγος είναι να συγκρίνει γλωσσικές περιγραφές που περιλαμβάνουν καταλόγους λέξεων (λεξικά), και τους κανόνες με τους οποίους αυτές οι λέξεις σχηματίζουν προτάσεις (γραμματικές). Ως εκ τούτου, το πρώτο βήμα είναι να επιχειρήσουμε τουλάχιστον μια συνοπτική περιγραφή της ελληνικής γλώσσας με βάση τα παλαιότερα διαθέσιμα κείμενα. Η περιγραφή αυτή θα αποτελέσει την απαραίτητη βάση για την αξιολόγηση των ινδοευρωπαϊκών σχέσεών της. Επιτελώντας αυτό το έργο, θα είναι στη συνέχεια δυνατό να εντοπιστεί η ιστορία της Ελλάδας, ξεκινώντας από τις πρώτες εισβολές που πιστεύεται ότι επέφεραν τον εξινδοευρωπαϊσμό της.

 

Υπάρχει, ωστόσο, η πιθανότητα να είχε προηγηθεί ένας άλλος ινδοευρωπαϊκός λαός πριν από τους Έλληνες, όπως ακριβώς οι αγγλοσαξονικοί λαοί επιβλήθηκαν σε μια Βρετανία που είχε καταληφθεί ίσως χίλια χρόνια νωρίτερα από τους Κέλτες, ενώ τόσο η κελτική όσο και η γερμανική γλώσσα αποτελούν ΙΕ γλώσσες. Πρόκειται για ένα λεπτό πρόβλημα που αφορά την αξιολόγηση όχι μόνο των ασαφών στοιχείων που αφορούν τις γλώσσες των προελληνικών πληθυσμών και τη συμβολή τους στο λεξιλόγιο της ελληνικής γλώσσας, αλλά και των αρχαιολογικών στοιχείων, τα οποία αποκαλύπτουν σε πρώτη φάση πρότυπα και μετακινήσεις πολιτισμών, αλλά όχι απαραίτητα λαών.

 

2. Η «ελληνικότητα» των Ελληνικών

Στρεφόμαστε πρώτα στην ταυτότητα της ελληνικής γλώσσας, δηλαδή στη σκιαγράφηση της γλωσσικής της φυσιογνωμίας, που, ενώ επιβεβαιώνει τις οικογενειακές της σχέσεις, την ίδια στιγμή διαχωρίζει τη γλώσσα από όλα τα άλλα μέλη της ινδοευρωπαϊκής ομάδας. Αυτή η φυσιογνωμία είναι ένα σύνολο χαρακτηριστικών που, γενικά, παρέχουν στον ερευνητή ένα κριτήριο που του επιτρέπει να αποφασίσει ότι ένα δεδομένο κείμενο είναι γραμμένο στα Ελληνικά, και σε καμία άλλη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά που συνθέτουν αυτή την αλάνθαστη ταυτότητα μπορούν να δηλωθούν ως εξισώσεις μεταξύ της ανακατασκευασμένης ΙΕ γλώσσας και των αντίστοιχων χαρακτηριστικών της ελληνικής γλώσσας. Περιλαμβάνουν σημεία φωνολογίας και μορφολογίας.

 

Ένα παράδειγμα είναι η λέξη για το «επτά», IE *septem, η οποία αποτελεί παράδειγμα δύο ηχητικών αλλαγών χαρακτηριστικών της ελληνικής γλώσσας: τη δάσυνση του αρχικού προφωνητικού *s, και η απώλεια του ηχητικού ρινικού *m. Άλλα φωνολογικά χαρακτηριστικά είναι οι αλλαγές του αρχικού *j σε δασυνόμενο (*jos > ὅς), ή σε ζ (*jugom > ζυγόν), η αποφώνηση των δασυνόμενων εκρηκτικών (*bhero > φέρω), η απώλεια όλων των εκρηκτικών στην τελική θέση της λέξης (*galakt > γάλα), και η αλλαγή του τελικού *m σε n.

 

Σε αυτήν την ανακατασκευασμένη πρωτοελληνική γλώσσα πρέπει να αποδώσουμε χαρακτηριστικά που δεν εμφανίζονται πλέον στα κείμενα των μεταμυκηναϊκών διαλέκτων. Το φωνηεντικό χάσμα ήταν διαδεδομένο, και η ενδοφωνηεντική δάσυνση εξακολουθούσε να επιβιώνει. Είναι επίσης πιθανό ότι τα συμπλέγματα -sm-, -sn- παρέμεναν αμετάβλητα (π.χ. *selasna, *usme, κ.λπ.). Σύμφωνα με τη μυκηναϊκή διάλεκτο, η πρωτοελληνική γλώσσα μπορεί κάλλιστα να περιείχε ακόμα το φώνημα *-j (π.χ. kjawetes, aljos, phulakjo, κ.λπ.).

 

Η τοποθεσία των λίκνων των πρωτοβαλτικών και των πρωτοσλαβικών λαών είναι ακόμη υπό συζήτηση, αλλά είναι ένας σημαντικός δείκτης ότι τα στοιχεία της βαλτικής γλώσσας εμφανίζονται στα τοπωνύμια και υδρωνύμια στην περιοχή μεταξύ Βίλνιους και Μόσχας. Η μελέτη των υδρωνυμίων της λεκάνης του Άνω Δνείπερου δείχνει μεγάλη πυκνότητα στοιχείων της βαλτικής γλώσσας βόρεια του ποταμού Πρίπιατ, ενώ νότια του ποταμού είναι πολύ πιο αραιά και διανθισμένα με ιρανικά και φινλανδικά ονόματα. Τα τελευταία δείχνουν τις γλωσσικές συνδέσεις της ινδοϊρανικής με τη φιννο-ουγγρική γλώσσα, μια γειτονική αλλά μη ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια, που περιλαμβάνει τα Φινλανδικά, τα Εσθονικά, τα Ουγγρικά, και μια σειρά από δευτερεύουσες γλώσσες. Αυτό θεωρείται ως «οριστική απόδειξη» της πρώιμης επαφής, και είναι ένας άλλος σημαντικός δείκτης για τη θέση των Πρωτοϊνδοϊρανών στη νότια Ρωσία, με τους Πρωτοβαλτικούς στα βορειοδυτικά, και τους Φιννο-Ούγγρους στα βορειοανατολικά. Δεδομένων αυτών των δεικτών, μπορούμε να τακτοποιήσουμε τις IE γλώσσες σε ένα σχηματικό γεωγραφικό μοτίβο.

 

Το εντυπωσιακό γεγονός που προκύπτει από τη μελέτη αυτού του δικτύου αλληλεπιδράσεων είναι ότι τα Ελληνικά, αν και είναι μια centum γλώσσα, δεν έχουν ιδιαίτερη σχέση με τη δυτική ομάδα. Ειδικότερα, παρά τη στενή πολιτιστική συμβίωση της Ρώμης και της Ελλάδας κατά την ιστορική περίοδο, τα Λατινικά και τα Ελληνικά ανήκουν γλωσσικά, εντός της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας, σε διαφορετικούς κόσμους. Ο Burrow, σημειώνοντας ότι οι συνδέσεις μεταξύ των Σανσκριτικών και των Ελληνικών υπερτερούν κατά πολύ εκείνων με άλλες ΙΕ γλώσσες (εκτός από τα Ινδοϊρανικά), προσθέτει ότι ορισμένα από τα κοινά χαρακτηριστικά που εμπλέκονται είναι ύστερης ΙΕ προέλευσης. Ωστόσο, τα Ελληνικά, παρά τις συγγένειές τους με την ομάδα satem, δεν συμμετείχαν σε ορισμένες από τις κοινές γλωσσικές καινοτομίες αυτής της ομάδας. Αυτό υποδηλώνει ότι οι Πρωτοέλληνες, έχοντας συμμετάσχει σε ορισμένες από τις κοινές γλωσσικές καινοτομίες της κεντρικής ομάδας, διαχωρίστηκαν πριν από την εμφάνιση των χαρακτηριστικών ηχητικών αλλαγών satem. Δεδομένης της παραπάνω υποστηριζόμενης θέσης της  ομάδας satem στη Νότια Ρωσία, μπορούμε εύλογα να τοποθετήσουμε τους Έλληνες αυτής της περιόδου στην περιοχή δυτικά της Μαύρης Θάλασσας, από την οποία περιοχή τελικά μετανάστευσαν στον ιστορικό τους οικότοπο.

 

3. Έλληνες και Προέλληνες

Η Ελλάδα είχε κατοικηθεί από καιρό πριν από τον ερχομό των νέων εισβολέων από το βορρά. Τα αρχαιολογικά στοιχεία δείχνουν μια μακραίωνη πολιτιστική μετατόπιση από τη Μικρά Ασία, και ίσως πραγματική διείσδυση νέων πληθυσμιακών στοιχείων από την ίδια περιοχή. Τα γλωσσολογικά στοιχεία δείχνουν επίσης μια συγγένεια μεταξύ των προελληνικών γλωσσών και των γλωσσών της Μικράς Ασίας.

 

Σε αυτό το θέμα οι μελετητές αναφέρονται σχεδόν ομόφωνα στο θεμελιώδες έργο του Paul Kretschmer (Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache), που δημοσιεύθηκε το 1896. Ο Kretschmer επικεντρώθηκε σε μια παρατήρηση που έγινε πάνω από σαράντα χρόνια νωρίτερα: Ορισμένα τοπωνύμια της Ελλάδας, που χαρακτηρίζονται από το σύμπλεγμα -νθ- (Σύρινθος, Κόρινθος, Πύρανθος, Αμάρυνθος, Τϊρυνθα, κ.λπ.), το οποίο εμφανίζεται επίσης σε κοινές λέξεις, όπως ασάμινθος (μπανιέρα), μήρινθος (νήμα), ερέβινθος (μπιζέλι), όλυνθος (άγουρο σύκο) κ.λπ., και στο θεϊκό όνομα *Υάκινθος, πρέπει να αποδοθούν στον προελληνικό πληθυσμό. Ένας άλλος τέτοιος δείκτης είναι το σύμπλεγμα -σσ-/-ττ-, το οποίο ομοίως παρατηρείται σε τοπωνύμια και κοινές λέξεις (Καρνησσόπολις, Υμηττός, Μυκαλησσός, Παρνασσός κ.λπ.). Αναλύοντας τα τοπωνύμια και τα προσωπικά ονόματα της Μικράς Ασίας, ο Kretschmer υποστήριξε τις ακόλουθες θέσεις:

 

α) Μια γλώσσα που χαρακτηριζόταν από τα συμπλέγματα -σσ- και -νδ- υπήρχε ειδικά στο νότιο μισό της Μικράς Ασίας- Λυδία, Καρία, Λυκία, Πισιδία και Κιλικία.

β) Λαοί με παρόμοια γλώσσα χρησιμοποιούσαν τα συμπλέγματα -σσ-/-ττ- και -νθ- για λέξεις και τοπωνύμια στα ελληνικά νησιά και στην ενδοχώρα.

γ) Το κλειδί αυτής της γλώσσας βρίσκεται στις επιγραφές από τη Λυκία, όπου ένα επίθημα -s μαρτυρείται.

 

Για όσους αποδέχονται τις αναλύσεις και τις συγκρίσεις του Kretschmer προκύπτει ότι μια άλλη ομάδα ομιλούντων ΙΕ γλώσσα κατέλαβε την Ελλάδα πριν από την άφιξη των Ελλήνων, όπως ακριβώς οι Κέλτες προηγήθηκαν των Αγγλοσαξόνων στις Βρετανικές Νήσους. Μπορούμε να τους ονομάσουμε «λαό του Παρνασσού».

 

4. Οι γλώσσες της Ανατολίας

Η ανακάλυψη και αποσαφήνιση αυτής της ομάδας γλωσσών αποτέλεσε την πιο σημαντική πρόοδο αυτόν τον αιώνα στον τομέα των ΙΕ γλωσσών. Το 1906 Γερμανοί αρχαιολόγοι ανέσκαψαν μια τοποθεσία περίπου 200 χιλιόμετρα ανατολικά της Άγκυρας, η οποία αναγνωρίστηκε ως η πρωτεύουσα των Χετταίων (ή Χιττιτών), Χαττούσα. Τα αρχεία απέδωσαν χιλιάδες πινακίδες γραμμένες σε σφηνοειδή γραφή σε διάφορες γλώσσες. Η πιο γνωστή είναι η Χιττιτική, η οποία μιλιόταν σε μια περιοχή που διέρρεε ο ποταμός Άλυς.

 

Τώρα, δεδομένου ότι τα ονόματα των Χετταίων (και μερικοί τεχνικοί όροι), τα οποία έχουν σαφώς ΙΕ χαρακτήρα, εμφανίζονται σε παλαιά ασσυριακά κείμενα που χρονολογούνται από τον 19^ο αιώνα π.Χ., φαίνεται ότι η παρουσία των Χετταίων στην κεντρική Ανατολία μπορεί κάλλιστα να ανάγεται στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.. Έχουν εντοπιστεί δύο κύρια γλωσσικά στάδια: α) τα προ-αυτοκρατορικά Παλαιά Χιττιτικά (17ος- 15ος αιώνας π.Χ.) και β) τα αυτοκρατορικά Χιττιτικά (14ος - 13ος αιώνας π.Χ.). Το τελευταίο στάδιο υποδιαιρείται (i) στα κλασικά Χιττιτικά (14ος αιώνας π.Χ.), και (ii) στα ύστερα Χιττιτικά (13ος αιώνας π.Χ.), τα οποία ήταν σημαντικά αλλοιωμένα, περιέχοντας άφθονα λουβικά στοιχεία (βλ. παρακάτω).

 

Βορειοδυτικά της περιοχής των Χετταίων, στην περιοχή που έγινε γνωστή ως Παφλαγονία, μιλιόταν η συγγενής παλαϊκή γλώσσα. Αυτές οι δύο γλώσσες, οι οποίες αποτελούν τον κλάδο της Βόρειας Ανατολίας, επιβλήθηκαν σε μια υποκείμενη γλώσσα, τα Χαττικά, από τα οποία σώζονται πολλά κείμενα.

 

Στην επέκτασή τους νοτιοδυτικά οι Χετταίοι εισήλθαν σε εδάφη που κατείχαν γλωσσικοί συγγενείς, οι Λούβιοι. Η γλώσσα των Λουβίων μαρτυρείται για πρώτη φορά σε σφηνοειδείς πινακίδες του δέκατου τρίτου αιώνα π.Χ. Παρά την πολύ λιγότερο αρχαϊκή εμφάνισή της, αυτή η γλώσσα είναι πανομοιότυπη σε όλες τις βασικές αρχές με τα Χιττιτικά. Είναι αδελφές γλώσσες, όπως τα Ιταλικά και τα Γαλλικά. Οι ύστερες χιττιτικές πινακίδες του δέκατου τρίτου αιώνα π.Χ. μαρτυρούν ένα σημαντικό βαθμό διγλωσσίας, τόσο πολύ που οι μελετητές μιλούν για μία «λουβική κατάκτηση» της χώρας των Χετταίων.

 

Ήταν σε αυτή την τελευταία περίοδο που η λουβική γραφή άρχισε να χρησιμοποιείται και σε καθαρά χιττιτική επικράτεια. Η γραφή αυτή είναι γνωστή στους μελετητές από το 1870, και οι επιγραφές βρίσκονται διάσπαρτες σε μια περιοχή από τη βόρεια Συρία μέχρι τις νότιες επαρχίες της Ανατολίας. Η αποκρυπτογράφηση, βοηθούμενη από την ανακάλυψη μιας δίγλωσσης επιγραφής σε Φοινικικά και ιερογλυφικά Χιττιτικά από το Καράτεπε κοντά στα Άδανα, έδωσε μια μορφή της Λουβικής κάπως διαφορετική από τη σφηνοειδή Λουβική, αν και οι διαφορές έχουν μειωθεί από τις πρόσφατες προόδους στην αποκρυπτογράφηση.

 

Η στενή σχέση της γλώσσας των Λυκίων (που ομιλείται στη νοτιοδυτική Μικρά Ασία) με τη λουβική γλώσσα έχει πλέον αποδειχθεί πέρα από κάθε εύλογη αμφιβολία παρά το χρονικό διάστημα από τον 13ο έως τον 4ο αιώνα π.Χ. Ως παράδειγμα της πολύπλοκης διαμόρφωσης των γλωσσών στην ομάδα της Ανατολίας, μπορούμε να επιλέξουμε την ΙΕ λέξη για το «χέρι»: *ghesr- > Παλαιά Χιττ. kes(a)r, Κλασσ. Χιττ. kesera-, εκλουβιανισμένα kisari- > kisri-˙ πρωτο-Λουβικά *kesar(i)- (ke- > ye-) > Σφην. Λουβ. isari-, Ιερ. Λουβ. istri-, Λυκιακά izri-. Η μελέτη των τοπωνυμίων της νότιας Ανατολίας δείχνει ότι οι Λούβιοι ομιλητές ζούσαν κατά μήκος της ακτής της Μεσογείου, από την Καρία έως την Κιλικία, μέχρι τους ελληνορωμαϊκούς χρόνους.

 

Συνοψίζοντας, μπορούμε να παραθέσουμε την πιο πρόσφατη δήλωση σχετικά με αυτό το βασικό θέμα: Ενώ οι Χετταίοι, οι Παλαϊκοί και οι Λυδοί βρίσκονται κάπως στη μία πλευρά, τα σφηνοειδή/ιερογλυφικά Λουβικά και τα Λυκιακά μοιράζονται μια ιδιαίτερη σχέση που μας επιτρέπει να μιλάμε για μια Λουβική υποομάδα της Ανατολίας.

 

Για να επιστρέψουμε τώρα στις καταλήξεις -ss- και -nd-, έχει αποδειχθεί ότι οι τελευταίες περιλαμβάνουν και τις καταλήξεις -anda και -wanda: «Οι γλώσσες της Ανατολίας παρέχουν μια συνολική εξήγηση αυτών των τριών καταλήξεων. Οι περιοχές στις οποίες εμφανίζονται τα τοπωνύμια σε -anda, -assa και -wanda περιλαμβάνουν τη νότια, τη νοτιοδυτική και την κεντρική Ανατολία, αλλά όχι τη βόρεια, τη βορειοδυτική και την ανατολική πέρα από τον Ευφράτη. Αυτό αντιστοιχεί κυρίως στην περιοχή των Λουβίων».

 

Ένας πρωτοπόρος ερευνητής στον τομέα, ο E. Laroche, τα σχόλια του οποίου μόλις παρατέθηκαν, συμπεραίνει σε μια άλλη εργασία ότι λαοί που μιλούσαν έναν ανατόλιο τύπο ΙΕ γλωσσών εισέβαλαν στην Ελλάδα, φέρνοντας μαζί τους ονόματα του τύπου Παρνασσός και Ερύμανθος. Οι Έλληνες αποτέλεσαν ένα μεταγενέστερο κύμα εισβολέων.

 

Προήλθε άραγε η εισβολή του «λαού του Παρνασσού» από τη Μικρά Ασία, ή μήπως ομάδες συγγενών γλωσσικά φυλών εισέβαλαν χωριστά στην Ελλάδα από την «ανατόλια» κοιτίδα, πιθανώς βόρεια της Μαύρης Θάλασσας; Μια άλλη εργασία του Laroche μας δίνει μια ιδέα. Τα κληρονομημένα IE επιθήματα (όπως -assa) χρησιμοποιήθηκαν επίσης για τη δημιουργία παραγώγων από αυτόχθονες λέξεις που οι εισβολείς πήραν στη νέα τους πατρίδα. Το ουσιαστικό per/parna («σπίτι») είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Παρέχει παράγωγα όπως το Χιττ. parn-alli- («σπιτικός»), και το παράγωγο Ιερ. Χιττ. ρήμα parnawali «υπηρετώ;». Η Λυκία προσφέρει ένα άλλο επίθετο prinezi (οικείος, «του σπιτιού»). Αυτό το επίθημα z-, ιδιαίτερα παραγωγικό στη Λυκία, εμφανίζεται επίσης τόσο στη σφηνοειδή όσο και στην ιερογλυφική Λουβική, και είναι κατανοητό ότι τα τοπωνύμια του Αιγαίου σε σσ/ττ κατανέμονται μεταξύ των  επιθημάτων z- και ss-.

 

Ωστόσο, η λέξη parna εμφανίζεται στο αιγυπτιακό pr- και στο χουρριτικό purli/purni, έτσι ώστε είναι πιθανό να είναι μια αυτόχθονη λέξη της Μικράς Ασίας. Ο Laroche θέτει ως αρχική έννοια την «κατοικία σε σπηλιές», και σε ένα απόσπασμα από τα ιερογλυφικά Χιττιτικά μεταφράζει το parna- ως «ναός». Αν, λοιπόν, ο Παρνασσός, που είναι τοπωνύμιο και της Ανατολίας (μαρτυρείται στην Καππαδοκία), συνδυάζει μια χιττιτική-λουβική κατάληξη με μια γηγενή λέξη της Ανατολίας, και η λέξη επανέρχεται ως τοπωνύμιο βουνού στην Ελλάδα, αυτό μας λέει για μια εισβολή στην Ελλάδα από την εξινδοευρωπαϊσμένη Μικρά Ασία, αντί μιας εισβολής γλωσσικών ξαδέλφων από τη βόρεια «ανατόλια» κοιτίδα.

 

Ενώ τα επιθήματα που μόλις συζητήθηκαν είναι ανατόλια γενικά, και όχι ειδικά λουβικά, η γεωγραφική κατανομή των γλωσσών ευνοεί τους Λουβίους ως φορείς αυτών των ονομάτων στην περιοχή που αργότερα θα γινόταν ελληνικό έδαφος. Μια άλλη παρατήρηση δείχνει την παρουσία Λουβίων στην Κρήτη και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Προκαταρκτικά, θα ήταν καλό να επανεξεταστεί η μεθοδολογία. Μια γλώσσα διαγιγνώσκεται πιο αποτελεσματικά από τη μορφολογία της, γιατί τα στοιχεία του λεξιλογίου περνούν εύκολα ως δανεικές λέξεις από τη μια γλώσσα στην άλλη. Αυτό που ήταν αξιόπιστο στη μέθοδο του Kretschmer ήταν η επικέντρωσή του σε ορισμένα επιθήματα, αλλά από τις λιγοστές πληροφορίες που είχε τότε στη διάθεσή του κατέληξε λανθασμένα στο συμπέρασμα ότι η γλώσσα των Λυκίων ήταν μη ινδοευρωπαϊκή.

 

Αλλά παρόλο που ένα τοπωνύμιο όπως Παρνασσός, που απαντάται στη Μικρά Ασία, έχει αποδοθεί με ασφάλεια ως όνομα της Ανατολίας, η μεταφορά του στην Ελλάδα μπορεί να οφείλεται σε δευτερογενή εκτόπιση. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι οι Έλληνες εγκαταστάθηκαν για κάποιο διάστημα στην Ανατολία, έμαθαν τα ονόματα των βουνών εκεί, και κατά την κατάληψη της Ελλάδας έδωσαν ένα τέτοιο όνομα σε ένα βουνό της νέας τους επικράτειας. Για να υποστηρίξουμε την παρουσία Λουβίων ομιλητών στην Ελλάδα πρέπει να θέσουμε το ερώτημα εάν οι μορφολογικές διαδικασίες της λουβικής γλώσσας ήταν παραγωγικές στην ελληνική επικράτεια.

 

Εδώ και πολύ καιρό έχει προταθεί ότι το όνομα της κρητικής θεάς Δίκτυννα είναι παράγωγο του ονόματος του βουνού Δίκτα. Οι μελετητές που έκαναν αυτή την πρόταση δήλωναν σιωπηρά ότι ένα επίθημα -unna είχε χρησιμοποιηθεί για να γίνει ένα παράγωγο από ένα τοπωνύμιο. Αν τώρα ρωτήσουμε πού είναι γνωστό ένα τέτοιο επίθημα, η απάντηση είναι η λουβική γλώσσα. Και εδώ, ο Laroche έχει κάνει μια διαφωτιστική συμβολή. Η κοινή ανατόλια γλώσσα είχε ένα επίθημα *-uwan που χρησιμοποιήθηκε για να σχηματίσει εθνικά ονόματα. Αυτό εμφανίζεται στα Χιττιτικά με τις μορφές -uman-, -umna-, -umana-, -umma- (π.χ. Luiumna, Luiumana = «Λουβικός»). Στα Λουβικά το αντίστοιχο επίθημα είναι -wanni-, το οποίο αργότερα συρρικνώθηκε σε -unni-. Με αυτή τη διαδικασία οι κάτοικοι των Αδάνων έγιναν γνωστοί ως Danuna. Έτσι, αυτή η μελέτη της κατάληξης της Ανατολίας εξηγεί ικανοποιητικά τη σχέση μεταξύ των Dikta και Diktynna: η θεά θα είχε ονομαστεί έτσι από τους ομιλητές της λουβικής γλώσσας. Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι ότι στην ηπειρωτική Ελλάδα συναντάμε έναν παρόμοιο σχηματισμό:  το Δέλφυνα από  το Δελφοί, το θρησκευτικό κέντρο των Ελλήνων, που βρίσκεται στις πλαγιές του Παρνασσού. Εδώ συνδυάζονται δύο λουβικά επιθήματα.

 

Ενδιαφέρον για τους μελετητές της προϊστορίας είναι το εύρημα του Laroche ότι τα επιθήματα της μορφής -umna- ανήκουν στον βόρειο κλάδο των ανατόλιων γλωσσών, ενώ ο τύπος -unna- ανήκει στον νότιο κλάδο. Αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να προσθέσουμε ονόματα όπως Λάρυμνα (Βοιωτική Λοκρίδα και Καρία), Μήθυμνα (Λέσβος, όπου έχουμε και το βουνό Λεπέτυμνος) και Κάλυμνα ως πιθανά στοιχεία της ανατόλιας γλώσσας στην ελληνική τοπωνυμία. Φέρουν μαζί τους τον υπαινιγμό ότι ομιλητές διαφορετικών διαλέκτων της Ανατολίας συμμετείχαν στην κατοχή της Ελλάδας, όπως οι Άγγλοι, οι Σάξονες και οι Γιούτες κατέλαβαν τη Βρετανία.

 

Η λουβική σχέση με το όνομα Delphyna ενισχύθηκε πρόσφατα από συγκλίνουσες φιλολογικές και μυθολογικές έρευνες. Επανέρχεται ως το όνομα ενός δράκου σε ένα μυθικό πλαίσιο που αποκαλύπτει ξεκάθαρα το ανατόλιο υπόβαθρό του. Ο Τυφώνας ήταν ένα τέρας, που γεννήθηκε από τη Γαία, και πολέμησε με τον Δία για την κυριαρχία στον κόσμο. Σε αυτήν την αναμέτρηση, ο Τυφώνας έκοψε τα νεύρα των χεριών και των ποδιών του Δία, και τα μετέφερε στον Κώρυκο της Κιλικίας. Εκεί έκρυψε τα νεύρα στη σπηλιά του, κάτω από τη φρουρά του δράκου Delphyna. Η σύνδεση αυτής της παράξενης ιστορίας με την Κιλικία υποδήλωνε από καιρό στους μελετητές μια ανατόλια προέλευση, και αυτό επιβεβαιώθηκε με την εμφάνιση χιττιτικών κειμένων σχετικά με τον δράκο Illujankas και την αναμέτρησή του με τον Θεό του Καιρού. Ο δεσμός με την Κιλικία ενισχύεται από την ιστορία του Ησίοδου ότι ο Τυφώνας παντρεύτηκε τον δράκοντα Έχιδνα, μισή γυναίκα, μισό φίδι.

 

Ο Κώρυκος, που εμφανίζεται στο μύθο, ήταν η τοποθεσία ενός διάσημου ιερού του Θεού του Καιρού, και είμαστε τυχεροί που διαθέτουμε επιγραφικά στοιχεία που δείχνουν ξεκάθαρα το λουβικό υπόβαθρο. Βρίσκονται σε έναν κατάλογο των ιερέων του Κωρύκου, που καλύπτει μια περίοδο άνω των διακοσίων ετών, ξεκινώντας περίπου από τα μέσα του τρίτου αιώνα π.Χ. Η μελέτη των ονομάτων έχει δείξει μεγάλο αριθμό αυτόχθονων λουβικών ονομάτων που βασίζονται σε θεϊκά ονόματα. Αυτά τα στοιχεία αποκαλύπτουν ότι οι πιο εξέχοντες θεοί που λατρεύονταν στο ιερό ήταν ο Θεός του Καιρού Tarhunt- και ένας προστάτης θεός Runt-, ο οποίος ήταν προστάτης των άγριων ζώων.

 

Γενικά, γίνεται όλο και πιο εμφανές ότι μεγάλες ομάδες Λουβίων ζούσαν στα νότια παράλια της Μικράς Ασίας μέχρι και την ελληνιστική περίοδο. Για τη θέση μας, η εμφάνιση του ονόματος Delphyna, α) για ένα φίδι που κατακτήθηκε από τον Απόλλωνα στο πλαίσιο των Δελφών/Παρνασσού, και β) για ένα τέρας- δράκο σε ένα σαφές λουβικό πλαίσιο, πρέπει σίγουρα να έχει βαρύτητα, ιδιαίτερα όταν προστίθεται στη μαρτυρία της Δίκτυννας.

 

Η εμφάνιση ενός ονόματος λουβικής προέλευσης σε έναν ελληνικό μύθο που εντοπίζεται από τους μελετητές στη λουβική Μικρά Ασία έχει ένα ενδιαφέρον που υπερβαίνει το άμεσο ερώτημα που συζητείται εδώ. Μπορεί να σημειωθεί εν συντομία λόγω της συνάφειάς του με το επιχείρημά μας, γιατί για άλλη μια φορά βρισκόμαστε μπροστά σε σημαντικές ανατόλιες συνεισφορές στον μυκηναϊκό κόσμο, που μας οδηγούν κατευθείαν στους Δελφούς και στον Παρνασσό.

 

5. Ο ερχομός των Ελλήνων

Χρειάζεται μια προειδοποίηση πριν προσεγγίσουμε το πολυσυζητημένο πρόβλημα της εισόδου των Ελλήνων στην ιστορική τους πατρίδα. Η αιγαιακή προϊστορία είναι το μέλημα τόσο της φιλολογίας όσο και της αρχαιολογίας. Όταν δύο διαφορετικές επιστήμες αναγκάζονται να συνεργαστούν, η σύνεση προτείνει ότι κάθε κλάδος θα πρέπει καταρχάς να λειτουργεί ανεξάρτητα, με τις δικές του τεχνικές στο δικό του υλικό. Για τον γλωσσολόγο αυτό είναι ακόμη πιο επιτακτικό στην παρούσα περίπτωση, επειδή η Αρχαία Ιστορία του Cambridge τού προσφέρει δύο αμοιβαία αποκλειόμενες ιστορικές ανακατασκευές βασισμένες στο ίδιο αρχαιολογικό υλικό. Φυσικά θα επιλέξει την εκδοχή που συμβιβάζεται ευκολότερα με τις δικές του αναλύσεις και συμπεράσματα, γιατί μια ικανοποιητική απάντηση πρέπει να ταιριάζει με τα γλωσσολογικά και τα αρχαιολογικά στοιχεία. Αυτό δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια εφαρμογή του νόμου της οικονομίας των υποθέσεων.

 

Τώρα τα «Ελληνικά» και το «Λουβικά» είναι κυρίως γλωσσικές έννοιες, και οι δύο πλευρές συμφωνούν ότι η προελληνική σημασία αποδίδεται στα προελληνικά στοιχεία που μόλις εξετάστηκαν. Αυτό τονίζει ο αρχαιολόγος του Αιγαίου J. L. Caskey, ο συγγραφέας μιας από τις δύο αφηγήσεις μεταξύ των οποίων πρέπει να επιλέξουμε: «το τελικό κριτήριο [είναι] αυτό της γλώσσας».

 

Το πρώτο καθήκον πέφτει επομένως στη γλωσσολογία της Ανατολίας. Αυτή έχει αποδείξει σταθερά ότι α) τα επιθήματα -anda, -wanda και -assa είναι κοινά τόσο στα Λουβικά όσο και στα Χιττιτικά, και β) μπορούν να προστεθούν σε θέματα που είναι Λουβικά, ή Χιττιτικά, ή Κοινά Ανατόλια. Έτσι, οι γλώσσες της Ανατολίας παρέχουν μια πλήρη εξήγηση αυτών των τριών επιθημάτων.

 

Προκειμένου να «δέσει» με επιτυχία με τον συνεργάτη του στον τομέα της Ανατολίας, ο γλωσσολόγος θα επιδιώξει στη συνέχεια να βρει μια απάντηση στα βασικά ερωτήματα της γεωγραφικής κατανομής και της χρονολόγησης. Η καθοριστική σημασία της τελευταίας είναι προφανής: ένας χρονολογικός προσδιορισμός της διαδικασίας ονοματοδοσίας στην τοπωνυμία της Ανατολίας θα προσφέρει ένα άνω όριο για τη μεταφορά αυτών των τοπωνυμίων στην Ελλάδα. Ο γεωγραφικός προσδιορισμός έχει ήδη δοθεί, και η συγκέντρωση των βασικών τοπωνυμίων στο νότιο μισό της Μικράς Ασίας υποδηλώνει ένα πυκνό μοτίβο εποικισμού. Αυτό προφανώς αποκλείει μια περίοδο κατά την οποία ο αρχαιολόγος της Ανατολίας συμπεραίνει από τα στοιχεία του έναν αραιό πληθυσμό και νομαδικές συνθήκες στην εν λόγω περιοχή.

 

Μπορούμε στη συνέχεια να στραφούμε στον χρονολογικό προσδιορισμό του λουβικού εποικισμού της Μικράς Ασίας. Για γεωγραφικούς λόγους, όπως είδαμε, οι Λούβιοι είναι οι πιο προφανείς υποψήφιοι για τη μεταφορά των τοπωνυμίων στην Ελλάδα παρά οι Χιττίτες, των οποίων η πατρίδα βρισκόταν στα βορειοανατολικά της καμπής του ποταμού Άλυος. Έχει, ωστόσο, υποστηριχθεί ότι οι Λούβιοι προηγήθηκαν των Χιττιτών κατά πολλούς αιώνες, έτσι ώστε να μπορεί να υποστηριχθεί η 3η χιλιετία π.Χ. για την εισβολή τους.

 

Ο Laroche απορρίπτει αυτή τη θέση. Το πρώτο του σημείο αφορά την ενότητα της ομάδας της Ανατολίας: όλες οι γλώσσες έχουν μια αλάνθαστη «ανατόλια» σφραγίδα, και δίνουν την εντύπωση ότι έχουν διαφοροποιηθεί μέσα σε ένα γλωσσικό συνεχές. Δεν υπάρχουν γλωσσικές ενδείξεις ότι υπήρξε κάποια «κλιμάκωση» των εισβολών από τους λαούς που μιλούσαν τις ανατόλιες γλώσσες.

 

Αντίθετα, από γλωσσολογική άποψη, οι Λούβιοι της ιστορίας είναι για εμάς οι πιο «πρόσφατοι» από τους Ανατόλιους: η γλώσσα τους εξελίχθηκε περισσότερο από τα Χιττιτικά σε σχέση με την πρωτοανατόλια γλώσσα. Ωστόσο, το ζήτημα της «νεωτερικότητας» μιας γλώσσας έχει μικρή σχέση με τη σχετική χρονολογία: είναι κοινός τόπος της γλωσσολογίας ότι οι στενά συγγενείς γλώσσες παρουσιάζουν διαφορετικούς ρυθμούς αλλαγής.

 

Θα είναι πιο ωφέλιμο να ασχοληθούμε με τα γλωσσολογικά στοιχεία για την παλαιότερη εμφάνιση των Λουβίων και των Χετταίων στην Ανατολία. Εδώ έχουμε την τύχη να έχουμε μαρτυρίες ήδη από τον 20ο αιώνα π.Χ. Η Ασσυρία, στη διάρκεια της εμπορικής επέκτασης, ίδρυσε εμπορικές αποικίες στη Μικρά Ασία, και οι ντόπιοι πρίγκιπες έγιναν υποτελείς των Ασσυρίων βασιλιάδων. Ένας από αυτούς βρισκόταν στην πόλη Kanesh (σημερινό Kültepe), και εδώ βρέθηκαν χιλιάδες πήλινες πινακίδες, που καλύπτουν την περίοδο περίπου 1910-1780 π.Χ. Αυτές καθιστούν σαφές ότι ορισμένοι από τους πρίγκιπες ήταν είτε Χετταίοι είτε Λούβιοι, και το ίδιο ισχύει και για τα αυτόχθονα ονόματα που αναφέρονται στα έγγραφα.

 

Εξαιρετικής ιστορικής σημασίας είναι κείμενα που περιέχουν αναφορές για τον πρίγκιπα Pithana και τον Anitta, τον διοικητή του φρουρίου, γιατί ταυτίζονται με τον Pithana και τον γιο του Anitta, που αναφέρονται σε μια επιγραφή των Χετταίων, καθώς ο τελευταίος έκανε μεγάλες κατακτήσεις και κατέστρεψε τη Χαττούσα, η οποία στη συνέχεια έγινε η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας των Χετταίων. Αυτή η δυναστική οικογένεια άλλαξε την έδρα της από την Kussara στο Kanesh (ή Nesha). Η σημασία του Kanesh ως βάσης εξουσίας στην πρώιμη ιστορία των Χιττιτών υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι ο προσδιορισμός των ίδιων για τη γλώσσα τους είναι παράγωγο του τοπωνυμίου Kanesh: kanesumnili, nesumnili (επίσης nasili, nisili).

 

Τα παλαιά ασσυριακά κείμενα μας δίνουν έτσι μια γεύση για τις απαρχές της παρουσίας των Χιττιτών στη Μικρά Ασία πριν εγκαταστήσουν την πρωτεύουσά τους στη Χαττούσα. Έχουμε επίσης μια αρκετά ακριβή ημερομηνία: ο Pithana ήταν σύγχρονος με την πρώτη γενιά Ασσυρίων εμπόρων στο Kanesh, ενώ ο γιος του Anitta και οι κατακτήσεις του ανήκαν στη δεύτερη γενιά. Σε αυτή την πρώιμη περίοδο οι Λούβιοι ήταν επίσης παρόντες, πιθανώς ως έμποροι στη δική τους περιοχή. Οι δυτικές συνδέσεις του Kanesh υπογραμμίζονται από το γεγονός ότι ο προστάτης θεός της πόλης ήταν η δυτικοσημιτική θεότητα, Anna. Με την πάροδο του χρόνου «η σημαία ακολούθησε το εμπόριο», και οι περιοχές της Λουβίας ενσωματώθηκαν στην αυτοκρατορία των Χετταίων.

 

Η γενική γεωγραφική, χρονολογική και ιστορική εικόνα έχει πλέον καθοριστεί όσο το δυνατόν περισσότερο από τα γλωσσικά στοιχεία, και μπορούμε να στραφούμε στα στοιχεία που παρέχει η αρχαιολογία της Ανατολίας. Εδώ μπορούν να γίνουν δύο κρίσιμες παρατηρήσεις. Η πρώτη είναι ότι ο επικεφαλής σύμβουλός μας, ο James Mellaart, γνωρίζει και αποδέχεται πλήρως τα γλωσσικά στοιχεία: «Οι Χιττιτολόγοι συμφωνούν τώρα ότι τόσο οι Λούβιοι όσο και οι Χιττίτες ήταν ήδη παρόντες στο Kültepe II [δηλαδή στο Kanesh] τον 20ο αιώνα π.Χ.». Η δεύτερη παρατήρηση είναι ότι υπήρξε μια συνεχής πολιτιστική ανάπτυξη χωρίς διακοπές μεταξύ της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού και της επόμενης Μέσης Εποχής του Χαλκού, όπως δεν υπάρχει καμία διακοπή μεταξύ της Μέσης και της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Όλη η περίοδος από το 2300/2200 έως το 1200/1100 π.Χ. είναι μια πολιτιστική οντότητα.

 

Για το πρόβλημά μας πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή στην περιοχή συγκέντρωσης των διακριτικών τοπωνυμίων, στο νότιο και νοτιοδυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας. Εδώ, στο τέλος της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού ΙΙ (2400 π.Χ.), ο Mellaart εντόπισε μια εκτεταμένη εισβολή, συνοδευόμενη από καταστροφές που είχαν ως αποτέλεσμα την ουσιαστική εγκατάλειψη της οικιστικής ζώνης σε ολόκληρη την πεδιάδα του Ικονίου και στο νοτιότερο τμήμα της νοτιοδυτικής Ανατολίας. Οικιστική αποκατάσταση δεν παρατηρείται στην πεδιάδα του Ικονίου μέχρι το 2000 π.Χ., αλλά η ακτή του Αιγαίου νότια της Τρωάδας αποτελεί ένα αρχαιολογικό κενό μέχρι την εμφάνιση πολιτισμού κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού, γύρω στο 1900 π.Χ.

 

Ο Mellaart αποδίδει αυτή την καταστροφική εισβολή στους Ινδοευρωπαίους, και ιδιαίτερα στους Λουβίους. Η πολιτιστική ανάκαμψη στην περιοχή της Λουβίας, π.χ. στην πεδιάδα του Ικονίου, είναι συνεπής με την εμφάνιση Λουβίων εμπόρων στο Kanesh στα τέλη του 20ου αιώνα π.Χ.. Μεγάλης σημασίας, όπως θα δούμε, είναι τα στοιχεία που παρέχονται από την ανασκαφή στο Beycesultan, το οποίο ο Mellaart προσδιορίζει ως πρωτεύουσα του λουβικού κράτους Arzawa. Αυτή η τοποθεσία καταστράφηκε ολοσχερώς γύρω στο 1750 π.Χ., μια ημερομηνία κοντά στην αρχή του Παλαιού Βασιλείου των Χετταίων.

 

Σε αυτή τη γενική αφήγηση ξεχωρίζουμε «την ουσιαστική εγκατάλειψη των οικισμών σε ολόκληρη την πεδιάδα του Ικονίου», γιατί αυτό προσφέρει μια κρίσιμη φάση στη σύγκριση της γλωσσικής εικόνας. Παραθέτουμε και πάλι την κατάληξη -wanna˙ το Ικόνιο βρίσκεται στην επαρχία της Λυκαονίας. Αυτό το όνομα προφανώς ανάγεται στο *Lukkawanna- ένα εθνοτικό επίθετο που βασίζεται στο Lukka. Τα εδάφη των Lukka είναι γνωστά από κείμενα των Χιττιτών, και παρόλο που η ακριβής θέση τους αμφισβητείται, βρίσκονταν σίγουρα στο νοτιοδυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας, και ορισμένοι ερευνητές θα περιλάμβαναν τη Λυκαονία. Το ότι όμως η επικράτειά τους εκτεινόταν μέχρι τη θάλασσα φαίνεται από αναφορές για πειρατικές επιδρομές στην Κύπρο και θαλάσσιο εμπόριο με την Ugarit.

 

Όποια και αν είναι η αλήθεια σχετικά με αυτό, το γεγονός που είναι ουσιώδες για την επιχειρηματολογία μας είναι σαφές: η περιοχή στην οποία βρίσκεται το Ικόνιο έφερε ένα λουβικό όνομα, και αποτελούσε μέρος των εδαφών όπου τα ονόματα σε -assa και -anda ήταν πιο συγκεντρωμένα: (από τα ανατολικά προς τα δυτικά) κεντρική Καππαδοκία, Λυκαονία, Ισαυρία, Πισιδία και Λυκία. Εάν δοθεί η δέουσα προσοχή και βαρύτητα σε αυτά τα σταθερά εδραιωμένα γλωσσικά και γεωγραφικά δεδομένα, δεν υπάρχει μεγάλη δυσκολία να καταλήξουμε σε μια ιστορική σύνθεση που να εναρμονίζει τα ευρήματα της γλωσσολογίας της Ανατολίας με εκείνα της αρχαιολογίας της.

 

Μια εισβολή στα τέλη της τρίτης χιλιετίας π.Χ., συνοδευόμενη από εκτεταμένες καταστροφές, ακολουθείται από μια επανακατοίκηση και αναβίωση της περιοχής των χαρακτηριστικών τοπωνυμίων μας. Αυτά τα ονόματα υπονοούν, φυσικά, πυκνό οικισμό. Όπως σημειώθηκε παραπάνω, δεν μπορούν να αποδοθούν σε μια φάση που περιγράφεται από τον Mellaart ως «υποτροπή σε νομαδικές συνθήκες». Με άλλα λόγια, οι θέσεις αυτές ιδρύθηκαν και ονομάστηκαν όχι νωρίτερα από την ανάκαμψη κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού, ύστερα από τις καταστροφές της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Αυτό μας δίνει την πρωιμότερη δυνατή χρονολογία για την εισβολή στην Ελλάδα από τους «λαούς του Παρνασσού».

 

Μπορούμε τώρα να στραφούμε στην αρχαιολογική ιστορία της Τροίας, γιατί αυτή θα είναι το σκαλοπάτι για τον κόσμο της Μεσοελλαδικής περιόδου στην Ελλάδα. Η τοποθεσία της Τροίας καταλήφθηκε από μια σειρά οικισμών που ξεκίνησαν περίπου το 3000 π.Χ. Η περίοδος που σχετίζεται με την παρούσα συζήτηση είναι αυτή που είναι γνωστή στους αρχαιολόγους ως Τροία VI, όταν χτίστηκε η ισχυρότερη από τις διαδοχικές ακροπόλεις. Υπάρχουν πολλά σημάδια ότι αυτή η φάση οφειλόταν σε νεοφερμένους, και είναι σημαντικό ότι το άλογο κάνει τώρα την πρώτη του εμφάνιση. Η περίοδος αυτή είναι μεγάλη, 1900-1300 π.Χ., και έχουν διακριθεί περίπου οκτώ στρώματα.

 

Στα πρώτα στρώματα αυτής της περιόδου, η επικρατέστερη κεραμική είναι η λεγόμενη γκρίζα μινυακή κεραμική. Πρόκειται για ένα είδος κεραμικής που συναντάται και στη Μεσοελλαδική Ελλάδα, και ονομάστηκε έτσι από τον Ερρίκο Σλήμαν, επειδή πρωτοανακαλύφθηκε στον βοιωτικό Ορχομενό, ο θρυλικός ιδρυτής του οποίου ήταν ο Μινύας. Εξαιτίας αυτού του κοινού κεραμικού στοιχείου, οι αρχαιολόγοι του Αιγαίου πιστεύουν ότι «και οι δύο περιοχές [δηλαδή η Τρωάδα και η Μεσοελλαδική Ελλάδα] κατακλύστηκαν περίπου την ίδια εποχή από εισβολείς του ίδιου φύλου, και πιθανώς ελληνικής καταγωγής». Θα ήταν, ωστόσο, πιο σοφό να δούμε πρώτα τη γκρίζα μινυακή κεραμική στο δεδομένο πλαίσιο της Ανατολίας.

 

Ο James Mellaart σχολιάζει ότι αυτός ο τύπος κεραμικής «είναι πλέον γνωστό ότι χρησιμοποιήθηκε πολύ πριν σε γειτονικές περιοχές», γεγονός που «υποδηλώνει μάλλον μια ειρηνική απόκτηση παρά μια ξένη εισβολή». Μαζί με άλλους μελετητές της Ανατολίας, τονίζει τον «επίμονα ανατολικό χαρακτήρα του πολιτισμού της Τροίας VI», και απορρίπτει τα συμπεράσματα που «βασίζονται σε μια εκτίμηση των ευρημάτων που περιορίζεται στην ίδια την τοποθεσία της Τροίας ή, το πολύ, στην Τρωάδα». Αν κάποιος δει το φαινόμενο της γκρίζας μινυακής κεραμικής στο σωστό του πλαίσιο, τότε αυτό που φαίνεται να είναι καινοτομίες της Τροίας VI «αποδεικνύεται ότι ήταν για πολύ καιρό οικείο χαρακτηριστικό του τότε πολιτισμού της περιοχής». Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «είναι κατανοητό, επομένως, ότι οι μελετητές που δεν γνώριζαν ακόμη τις πρόσφατες ανακαλύψεις στο εσωτερικό της δυτικής Ανατολίας, όταν αντιμετώπισαν την ταυτόχρονη εμφάνιση της γκρίζας μινυακής κεραμικής στην ηπειρωτική Ελλάδα και στην Τροία, εντόπισαν λανθασμένα την κοινή πηγή της, ή ακόμη υπέθεσαν την άφιξή της στην Τροία από την Ελλάδα. Αυτή η άποψη τώρα πρέπει σίγουρα να διορθωθεί».

 

Η γενική ιστορική ερμηνεία του Mellaart είναι ότι υπήρξε μια γενική μετακίνηση λαών ή ομάδων στην Ανατολία από την ανατολή προς τη δύση, η οποία κορυφώθηκε με την άφιξη των Μεσοελλαδικών λαών που έφεραν στην Ελλάδα τη γκρίζα «μινυακή» κεραμική. Όποια και αν ήταν η αρχική ώθηση αυτής της μεγάλης μετακίνησης του πληθυσμού (ο Mellaart αμφισβητεί τον επεκτατισμό των Χετταίων), το αβίαστο συμπέρασμα είναι ότι υπήρξε μια εισβολή από την Ανατολία στην Ελλάδα, λίγο μετά το 2000 π.Χ.

 

Για να στραφούμε τώρα στην εναλλακτική ιστορική ανακατασκευή: το κεφάλαιο της Αρχαίας Ιστορίας του Cambridge που ασχολείται με το πρόβλημα της «μινυακής» κεραμικής από ελληνική σκοπιά (γραμμένο από τον ειδικό σε θέματα Αιγαίου J. L. Caskey) εξακολουθεί να διατηρεί το ορθόδοξο «τοπικιστικό» συμπέρασμα. Απαιτεί προσεκτική εξέταση, πολύ περισσότερο τη στιγμή που ακόμη και οι ιστορικοί της ελληνικής γλώσσας αναφέρονται στη «Μεσοελλαδική ελληνική γλώσσα». Βλέποντας ότι μια αποδεκτή λύση πρέπει να εναρμονίζει τα γλωσσικά και τα αρχαιολογικά στοιχεία, και ότι ο Caskey ευνοεί την προέλευση των τοπωνυμίων σε -inthos και -assos  στην Ανατολία, προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η συζήτηση δεν δείχνει καμία επίγνωση των πρόσφατων εξελίξεων στη γνώση μας για τα Λουβικά, και συγκεκριμένα δεν υπάρχει καμία αναφορά στα θεμελιώδη άρθρα του Laroche σχετικά με τα επιθήματα,  που είναι το κλειδί του προβλήματος.

 

Το επιχείρημά του είναι στην πραγματικότητα καθαρά αρχαιολογικό και αξιοσημείωτης απλότητας. Οι πολιτισμοί της Εποχής του Χαλκού της ηπειρωτικής Ελλάδας εμπίπτουν σε τρεις κύριες περιόδους, με υποδιαιρέσεις που χαρακτηρίζονται από χαρακτηριστική κεραμική: Πρώιμη, Μέση και Ύστερη Ελλαδική. Οι ανασκαφές στη Λέρνα της Αργολίδας έδειξαν ότι μια σημαντική ρήξη συνέβη στο τέλος της Πρωτοελλαδικής ΙΙ (περίπου 2200 π.Χ.), και ότι αμέσως μετά υπήρξε μια εισβολή εποίκων που εγκαινίασαν την Μεσοελλαδική, η οποία διήρκεσε από το 1900 π.Χ. περίπου μέχρι την έναρξη της Υστεροελλαδικής, με τους λακκοειδείς τάφους στις Μυκήνες, στις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα π.Χ. Η Υστεροελλαδική περίοδος είναι η Μυκηναϊκή περίοδος, η οποία διαρκεί μέχρι περίπου το 1100 π.Χ.

 

Τώρα, η πρώτη αναμφισβήτητη απόδειξη για την παρουσία Ελλήνων είναι η εμφάνιση των πινακίδων της Γραμμικής Γραφής Β στα ερειπωμένα ανάκτορα της ΥΕ ΙΙΙ Β περιόδου, περίπου το 1200 π.Χ. Αν πάμε πίσω από αυτό το σημείο, δεν υπάρχει αισθητή πολιτιστική ρήξη μέχρι να φτάσουμε στην αρχή της Μέσης Ελλαδικής (1900 π.Χ.), ή μάλλον, στην  καταστροφή της Λέρνας, κατά την Πρώιμη Ελλαδική III (2200 π.Χ.). Επομένως, λέγεται ότι η ΥΕ III/ΜΕ περίοδος είναι ελληνική.

 

Μια τόσο πρώιμη είσοδος των Ελλήνων, ωστόσο, δύσκολα συμβιβάζεται με τα γλωσσολογικά και αρχαιολογικά στοιχεία από την Ανατολία, αφού, όπως συμφωνούν όλες οι πλευρές, πρέπει να βρούμε χρόνο για μια προηγούμενη κατάληψη της Ελλάδας από τον «λαό του Παρνασσού», που προερχόταν από τη Μικρά Ασία, πριν από την έλευση των Ελλήνων. Η αναγωγή αυτού του γεγονότος στην Πρώιμη Ελλαδική III θα συνεπαγόταν μια απίστευτα υψηλή ημερομηνία (πολύ πίσω στην τρίτη χιλιετία π.Χ.) για την εισβολή των λαών που μιλούσαν τις Ανατόλιες γλώσσες στη Μικρά Ασία. Η οικιστική ιστορία της νότιας Μικράς Ασίας στην περιοχή συγκέντρωσης των βασικών τοπωνυμίων, όπως είδαμε, παρουσιάζει επίσης δυσκολίες.

 

Σε αυτό το σημείο θα είναι σκόπιμο να εξετάσουμε ένα άλλο αρχαιολογικό επιχείρημα που επιδιώκει να δείξει ότι τα επιθήματα -inthos και -assos δημιουργήθηκαν κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στην Ελλάδα. Οι G. W. Blegen και ο J. B. Haley σημείωσαν ότι η κατανομή αυτών των τοπωνυμίων συμπίπτει με εκείνη των ελλαδικών θέσεων της Πρώιμης Ελλαδικής, πολλές από τις οποίες στη συνέχεια εγκαταλείφθηκαν. Αυτή τη σύμπτωση τη θεώρησαν σημαντική, και το συμπέρασμά τους τονίστηκε με κατηγορηματικούς όρους από τον Caskey: «τα τοπωνύμια πρέπει να ανήκουν στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και όχι σε οποιαδήποτε άλλη».

 

Η πλάνη σε αυτό το επιχείρημα έχει ήδη επισημανθεί: Τα ονόματα, όπως όλα τα γλωσσικά στοιχεία, μεταδίδονται από γενιά σε γενιά, από στόμα σε στόμα. Αν λοιπόν αυτά τα ονόματα δόθηκαν κατά  την Πρώιμη Ελλαδική και επιβίωσαν μέχρι τους κλασσικούς ελληνικούς χρόνους, αυτό σημαίνει ότι πρέπει να διατηρήθηκαν και στους Μεσοελλαδικούς χρόνους που μεσολάβησαν. Τι σημασία μπορεί να έχει, λοιπόν, η φαινομενική σύμπτωση της κατανομής με τις Πρωτοελλαδικές θέσεις; Από τη στιγμή που τέτοιες τοποθεσίες είχαν εγκαταλειφθεί, πώς θα μπορούσαν οι Μεσοελλαδικοί κάτοικοι της Ελλάδας να αναφέρονται σε αυτές, και να διαιωνίζουν τα ονόματά τους για τις επόμενες γενιές;

 

Με άλλα λόγια, ακόμη και αν τα ονόματα είχαν δοθεί από τους Πρωτοελλαδικούς κατοίκους, τα μόνα που θα μπορούσαν να έχουν διασωθεί θα αναφέρονταν σε τοποθεσίες που παρέμειναν σε κατοίκηση αργότερα. Έτσι, θα έπρεπε να παρατηρήσουμε μια όχι λιγότερο σημαντική συσχέτιση με τα Μεσοελλαδικά τοπωνύμια, και, φυσικά, με τα Υστεροελλαδικά τοπωνύμια, γιατί με τη σειρά τους οι Μυκηναίοι μετέφεραν αυτά τα αρχαία τοπωνύμια και τα μετέδωσαν, για να καταγραφούν τελικά στα έγγραφα των ελληνικών, ακόμη και των βυζαντινών χρόνων. Πρέπει, επομένως, να απορρίψουμε το επιχείρημα της κατανομής των τοπωνυμίων, καθώς δεν έχει καμία σχέση με την απόδοση των ονομάτων.

 

Για να στραφούμε τώρα στα καθαρά αρχαιολογικά επιχειρήματα υπέρ μιας τόσο πρώιμης χρονολόγησης της ελληνικής μετανάστευσης, ο αδύναμος κρίκος στην αλυσίδα των συμπερασμάτων που συνδέει την ελληνικότητα των πινακίδων της Γραμμικής Γραφής Β με μια αρχαιολογική φάση περίπου επτακόσια ή οκτακόσια χρόνια νωρίτερα, έγκειται στο ρητό δόγμα «καμία πολιτιστική ρήξη- καμία εισβολή νέων ανθρώπων». Υπάρχουν, αντίθετα, πολλές περιπτώσεις όπου οι εισβολείς εισήγαγαν μια νέα γλώσσα ή μια νέα διάλεκτο χωρίς καμία αισθητή ρήξη στον υλικό πολιτισμό (βλ., λόγου χάρη, την «εισβολή των Δωριέων»).

 

Είναι όμως αλήθεια ότι δεν υπάρχει αξιοσημείωτη αλλαγή μεταξύ της Μεσοελλαδικής και της έναρξης της Υστεροελλαδικής περιόδου στις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα π.Χ., η πιο εντυπωσιακή μαρτυρία της οποίας είναι οι λακκοειδείς τάφοι στις Μυκήνες; Η Emily Vermeule γράφει: «Μιλώντας ειλικρινά, δεν υπάρχει τίποτα στον Μεσοελλαδικό κόσμο που να μας προετοιμάζει για το φοβερό μεγαλείο των λακκοειδών τάφων». Συγκεκριμένα, «δεν υπήρχαν ακόμη άλογα, άρματα, ούτε ξίφη και πολύτιμα μέταλλα», έτσι ώστε «είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι οι λακκοειδείς τάφοι αντιπροσωπεύουν απλώς μια ήπια πρόοδο από τους Μεσοελλαδικούς κιβωτιόσχημους τάφους». Ένα άλλο σημαντικό πολιτιστικό χαρακτηριστικό δείχνει προς τη Μικρά Ασία. Στη Μεσοελλαδική Λέρνα Va (1900 - 1550 π.Χ.) «βρίσκει κανείς νέα είδη τοπικής κεραμικής και εργαλείων, νέα εισαχθέντα αγαθά, και τις πιο αξιόλογες ενδοτοιχιακές ταφές σε μεγάλους αριθμούς». Η Vermeule σημειώνει επίσης ότι αυτή η ενδοτοιχιακή ταφή είναι ένα ασυνήθιστο χαρακτηριστικό, «μια συνήθεια νέα στην Ελλάδα, αν και παλιά στην Ανατολή».

 

Συνοψίζοντας, μεταξύ των δύο αντίθετων επιλογών που παρουσιάζονται στην Αρχαία Ιστορία του Cambridge από τους υποστηρικτές της Ανατολίας και εκείνους του Αιγαίου, η δεύτερη επιλογή δεν μπορεί να προτιμηθεί για τους ακόλουθους λόγους: Αν και αποδέχεται την προέλευση των τοπωνυμίων «Παρνασσός» από την Ανατολία, δεν δείχνει καμία επίγνωση των στοιχείων που έχουν τεκμηριωθεί από ειδικούς στη γλωσσολογία της Ανατολίας. Επιπλέον, δεν επιχειρεί να κάνει το προφανές βήμα να συνδέσει τα ομολογουμένως ανατόλια ονόματα με τα ευρήματα της αρχαιολογίας της Ανατολίας. Συγκεκριμένα, παραμελεί την οικιστική ιστορία της περιοχής συγκέντρωσης των εν λόγω τοπωνυμίων, και διαχωρίζει την Τροία VI από το ανατόλιο υπόβαθρό της. Τέλος, η βασική αρχή του λογικού συμπεράσματος «καμία πολιτιστική ρήξη- καμία εισβολή νέων ανθρώπων» είναι επίσης αμφισβητήσιμη.

 

Από την άλλη μεριά, τα γλωσσολογικά και τα αρχαιολογικά στοιχεία μπορούν να συμφιλιωθούν με την απόδοση του Μεσοελλαδικού πολιτισμού στον «λαό του Παρνασσού» της Ανατολίας, και την απόδοση στους Έλληνες της «φοβερής λαμπρότητας» των λακκοειδών τάφων. Αλλά ούτε αυτό είναι απολύτως ικανοποιητικό. Μια γενική μελέτη των «αιγαιοπελαγίτικων» δανείων στο ελληνικό λεξιλόγιο υποδηλώνει ότι οι Έλληνες συνάντησαν έναν προηγμένο και περίτεχνο πολιτισμό, και αυτό δεν ταιριάζει με μια αρχαιολογική εικόνα του Μεσοελλαδικού κόσμου που αναφέρεται στην «έσχατη φτώχεια και την αίσθηση της περιθωριακής ύπαρξης». Η Vermeule γράφει επίσης για τους Μεσοελλαδικούς ανθρώπους: «Αισθάνεται κανείς ότι μόλις πρόσφατα είχαν βγει από ένα πραγματικό νεολιθικό στάδιο».

 

Η δυσκολία είναι εμφανής σε έναν πολιτιστικό τοπίο όπου η αντιστοίχιση φιλολογικών και αρχαιολογικών ευρημάτων θα έπρεπε να είναι ευκολότερη. Αυτό είναι αρχιτεκτονική. Η Vermeule γράφει ότι οι «Μινύες», αν και ικανοί στην κεραμική, ήταν ακόμα πίσω από τους προκατόχους τους σε άλλους τεχνικούς τομείς του πολιτισμού. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα για την αρχιτεκτονική: «Δεν υπήρχαν ακόμη παλάτια, ούτε καν ευρύχωρα σπίτια, αν και οι ανασκαφείς είναι πάντα αισιόδοξοι». Ωστόσο, έχει επισημανθεί εδώ και καιρό από τους γλωσσολόγους ότι οι Έλληνες πρέπει να έμαθαν την τέχνη της οικοδόμησης με πέτρα από τον υποταγμένο πληθυσμό, καθώς το τεχνικό λεξιλόγιο είναι σε μεγάλο βαθμό μη ινδοευρωπαϊκό (π.χ. «γείσο», «θριγκός», «θάλαμος», κ.λπ.).

 

Φαίνεται δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι οι Έλληνες πήραν ένα πλήρες λεξιλόγιο της λιθοδομικής από τους Πρωτοελλαδικούς προκατόχους τους στα τέλη της τρίτης χιλιετίας και, αφού πέρασαν από ένα μακρύ νεολιθικό στάδιο, το διατήρησαν για περίπου μισή χιλιετία μέχρι τη στιγμή που η Μεσοελλαδική περίοδος «τελειώνει ως μια ευρέως πολιτισμένη εποχή, αν και αρχίζει από μια σκοτεινή εποχή μέσα στο μυστήριο».

 

Το απλό μάθημα των αρχιτεκτονικών όρων που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες είναι ότι οι άμεσοι προκάτοχοί τους ήταν δάσκαλοι μιας πολύπλοκης τεχνολογίας πέτρινης δόμησης, έτσι ώστε το αρχαιολογικό όριο μετά την υιοθέτηση των όρων δεν μπορεί να είναι νωρίτερα από την επανεμφάνιση της περίτεχνης αρχιτεκτονικής, μετά τη θλιβερή παρακμή στις αρχές της Μεσοελλαδικής περιόδου.

 

Έτσι, αρκετοί μελετητές έχουν υποστηρίξει μια ακόμη μεταγενέστερη ημερομηνία για την έλευση των Ελλήνων, και μερικοί την τοποθετούν μέχρι και την ΥΕ ΙΙΙ Β (1300-1200 π.Χ.). Αυτό θα ήταν αρκετά συμβατό με μια συντηρητική αξιολόγηση των γλωσσικών στοιχείων από τις πινακίδες της Γραμμικής Γραφής Β. Αυτό θα σήμαινε την ταύτιση των «Μυκηναίων» Ελλήνων με την «Ανακτορική Εποχή»: τα μεγάλα ανάκτορα δεν χτίστηκαν μέχρι την εποχή των τελευταίων «θόλων» (δηλαδή των «κυψελοειδών» τάφων, όπως εκείνοι του «Ατρέα» και της «Κλυταιμνήστρας» στις Μυκήνες) τον δέκατο τρίτο αιώνα π.Χ.

 

Οι αβεβαιότητες στην απόλυτη χρονολογία δεν επηρεάζουν τη συνολική εικόνα μας για τον εξινδοευρωπαϊσμό της Ελλάδας. Οι ομιλητές μιας ινδοευρωπαϊκής διαλέκτου, οι οποίοι είχαν παραμείνει σε επαφή με την κεντρική ομάδα των διαλέκτων, και ιδιαίτερα με την ινδοϊρανική διάλεκτο, κατά τη διάρκεια της δεύτερης χιλιετίας μετακινήθηκαν νότια στην ιστορική τους πατρίδα (πιθανώς ως εξαιρετικά κινητικές ομάδες πολεμιστών), και απέσπασαν τη χώρα από τους γλωσσικούς ξαδέλφους τους της Ανατολίας, οι οποίοι είχαν εγκαταλείψει την ινδοευρωπαϊκή κοιτίδα σε πολύ προγενέστερη ημερομηνία,  και είχαν περάσει στην Ελλάδα και την Κρήτη αφού είχαν εγκατασταθεί στη Μικρά Ασία.

 

 

Απόσπασμα από το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου The Greek language, του Leonard R. Palmer

[https://ia902306.us.archive.org/18/items/the-greek-language/The%20Greek%20Language.pdf]

Μετάφραση για τα Ελληνικά, 2025, Χρήστος Κ. Τσελέντης

Η «Μεγάλη Σιωπή»: η διαμάχη σχετικά με την εξωγήινη νοήμονη ζωή

Glen David Brin

 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Πρόσφατες συζητήσεις σχετικά με την πιθανότητα επαφής με εξωγήινους τεχνολογικούς πολιτισμούς έχουν συναντήσει ένα φαινομενικό παράδοξο. Εάν, όπως πολλοί υποστηρίζουν τώρα, η διαστρική εξερεύνηση και εγκατάσταση είναι δυνατή με μη σχετικιστικές ταχύτητες, τότε λογικοί υπολογισμοί υποδηλώνουν ότι τα διαστημικά είδη, ή τα μηχανικά κατασκευάσματά τους, θα πρέπει να έχουν ήδη εξαπλωθεί στον Γαλαξία. Η προφανής απουσία στοιχείων για εξωγήινους πολιτισμούς, «η Μεγάλη Σιωπή», θέτει σοβαρά προβλήματα στα σημερινά μοντέλα. Πολλές από τις τρέχουσες δυσκολίες οφείλονται στην ανεπαρκή διερεύνηση των παραμέτρων του προβλήματος. Μια ανασκόπηση του θέματος δείχνει ότι οι σημερινές προσεγγίσεις μπορεί να είναι απλοϊκές.

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η πιθανότητα ευφυούς ζωής πέρα από τη Γη έχει φύγει από τη σφαίρα των αφηρημένων εικασιών, και έχει εισέλθει στην αρένα της δημόσιας πολιτικής συζήτησης. Στα τέλη του 1981, τα μέτρια ομοσπονδιακά κονδύλια που διατέθηκαν για το SETI (Search for Extra-Terrestrial Intelligence), περίπου 2 εκατομμύρια δολάρια, καταργήθηκαν από το Κογκρέσο των ΗΠΑ. Ο κύριος ανταγωνιστής, ο γερουσιαστής William Proxmire, ανέφερε ένα άρθρο στο Physics Today εκφράζοντας την πεποίθηση ορισμένων επιστημόνων ότι προηγμένα εξωγήινα τεχνολογικά είδη δεν μπορούν να υπάρχουν.

 

Λίγα σημαντικά θέματα είναι τόσο φτωχά σε δεδομένα, τόσο εκτεθειμένα σε αδικαιολόγητες και προκατειλημμένες αντιδράσεις- και τόσο συνδεδεμένα με το τελικό πεπρωμένο της ανθρωπότητας- όσο αυτό που εξετάζουμε. Οι Ornstein, Crick & Orgel, Sagan και πολλοί άλλοι εξέχοντες επιστήμονες, ενεπλάκησαν σε μια συζήτηση, η οποία, με λίγες εξαιρέσεις, έχει πέσει σε μια σύγχυση αταίριαστων επιχειρημάτων και ανακολουθιών.

 

Φιλοσοφικές γραμμές μάχης έχουν χαραχθεί μεταξύ εκείνων που θα μπορούσαν να ονομαστούν «αισιόδοξοι για την επαφή»- οι οποίοι υποστηρίζουν ότι ένας απλός συλλογισμός υποδεικνύει ένα Σύμπαν στο οποίο η ζωή και η νοημοσύνη πρέπει να είναι σχετικά κοινές- και των υποστηρικτών της «υπόθεσης της μοναδικότητας», οι οποίοι προτείνουν ότι η Γη είναι πιθανώς η πρώτη και μοναδική κατοικία τεχνικού πολιτισμού στον γαλαξία μας.

 

Οι περισσότεροι από αυτούς που αρνούνται την ύπαρξη ETI (Extra-Terrestrial Intelligence) βασίζουν τα επιχειρήματά τους στην ολοένα και πιο αποδεκτή ιδέα ότι οι διαστημικοί βιότοποι και οι διαστρικές πτήσεις είναι τουλάχιστον εννοιολογικά δυνατές, και θα μπορούσαν να επιτευχθούν από την ανθρωπότητα μέσα σε λίγους αιώνες. Υπολογίζουν ότι και ένα μόνο τεχνολογικό είδος που θα διέθετε τόσο τα μέσα όσο και την επιθυμία, θα μπορούσε να αποικίσει ολόκληρο τον Γαλαξία μέσα σε περίπου 10⁸ χρόνια. Ο Tipler, ως πρωτοστάτης της υπόθεσης της μοναδικότητας, προώθησε μια έκδοση των αυτοαναπαραγόμενων ρομπότ του John von Neuman, για να προτείνει ότι τα αυτόματα αναπαραγόμενα μηχανικά υποκατάστατα θα μπορούσαν να καταλάβουν τον γαλαξία μας μέσα σε περίπου 10⁶ χρόνια, χωρίς να υπόκεινται σε κανέναν από τους βιολογικούς περιορισμούς των ζωντανών ταξιδιωτών.

 

Αυτή η αλυσίδα λογικής, καθώς και η προφανής απουσία αποδεικτικών στοιχείων για εξωγήινους στην περιοχή της Γης οποιαδήποτε στιγμή στο πρόσφατο παρελθόν, οδήγησε ανθρώπους όπως οι Hart, Tipler, Jones και Bond, στο συμπέρασμα ότι τέτοιο προηγούμενο επεκτατικό ETI δεν υπήρξε ποτέ. Επιτίθενται στην φαιδρή υπόθεση ότι έχουμε γείτονες στο διάστημα.

 

Σε απάντηση, οι «αισιόδοξοι για την επαφή», όπως ο Carl Sagan, γενικά προσπαθούν να αποδώσουν κίνητρα για να εξηγήσουν γιατί οι εξωγήινοι μπορεί να αποφεύγουν τον αποικισμό ή ακόμα και την εξερεύνηση ή την επικοινωνία με τους γείτονές τους.

 

Η «ξενολογία» (xenology) δεν είναι ένα πεδίο που ευνοεί τη φιλοσοφική αυστηρότητα. Οι διάφορες θέσεις έχουν ληφθεί με βάση την ειλικρινά αποδεκτή προσωπική προκατάληψη. Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω να χωρίσω το ζήτημα της εξωγήινης νοημοσύνης σε λογικά μέρη, τα οποία μπορούν να θεωρηθούν το καθένα ξεχωριστά.

 

ΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ ΤΗΣ «ΜΕΓΑΛΗΣ ΣΙΩΠΗΣ»

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1970, οι περισσότερες συζητήσεις για το ζήτημα των ETI περιστρέφονταν γύρω από μια ενιαία υπόθεση- ότι η ευφυής ζωή εξελίσσεται σε απομονωμένες τοποθεσίες που διανέμονται ευρέως και τυχαία μέσα στον Γαλαξία, και οι οποίες παραμένουν απομονωμένες για πάντα. Τα διαστρικά ταξίδια θεωρήθηκαν σχεδόν αδύνατα. Αυτά τα «νησιά» νοημοσύνης θα έρχονταν σε επαφή μεταξύ τους μόνο μέσω ηλεκτρομαγνητικών σημάτων. Αυτή η αλυσίδα λογικής οδήγησε στα προγράμματα OZMA, CYCLOPS, SETI και CETI, πρωτοβουλίες για την ανακάλυψη ραδιοφωνικής κίνησης σε κοντινά κατοικημένα αστρικά συστήματα.

 

Αν και οι προσπάθειες της Δύσης και της Σοβιετικής Ένωσης δεν κατέληξαν πουθενά εδώ και σχεδόν 20 χρόνια, οι υποστηρικτές του SETI μέχρι πρόσφατα δεν έβλεπαν κανένα λόγο να αποθαρρύνονται. Θεώρησαν ότι είχε δαπανηθεί λίγος χρόνος ή χρήμα, και, σύμφωνα με τη λογική των «νησιών νοημοσύνης», υπήρχε κάθε λόγος να περιμένουμε ότι η έρευνα θα διαρκούσε δεκαετίες, ούτως ή άλλως. Σήμερα, ωστόσο, με το συγκεκριμένο μοντέλο να μην είναι πλέον ιδιαίτερα αποδεκτό, αυτή η προσδοκία έχει αρχίσει να εξασθενεί. Τη θέση της έχει πάρει ένα δίλημμα που θα μπορούσε να ονομαστεί «μυστήριο της Μεγάλης Σιωπής».

 

Το επίκεντρο της ξενολογικής συζήτησης ήταν, και παραμένει σήμερα, η «εξίσωση του Drake», που προτάθηκε για πρώτη φορά από τον Frank Drake του Πανεπιστημίου Cornell. Παρότι ήταν κάποτε ένα χρήσιμο εργαλείο, τώρα είναι σαφώς ανεπαρκής για να καλύψει το ζήτημα.

 

Η εξίσωση του Drake είναι,

 

 

όπου E = ο αναμενόμενος αριθμός τοποθεσιών στον Γαλαξία, ανά πάσα στιγμή, στις οποίες ο τεχνολογικός πολιτισμός έχει εξελιχθεί και υπάρχει επί του παρόντος˙ R = ο μέσος γαλαξιακός ρυθμός παραγωγής άστρων˙ f_g = το κλάσμα των άστρων που είναι «καλοί» σταθεροί νάνοι αστέρες που συνοδεύονται από πλανήτες˙ n_e = ο αριθμός των «υποψήφιων» πλανητών ανά αστρικό σύστημα (στους οποίους εμφανίζονται οι απαιτούμενες συνθήκες για ζωή)˙ f_l = το κλάσμα των εν λόγω πλανητών πάνω στους οποίους προκύπτει ζωή˙ f_i = το κλάσμα των προηγούμενων πλανητών πάνω στους οποίους εξελίσσεται η νοημοσύνη˙ f_c = το κλάσμα των ευφυών ειδών που αναπτύσσουν ανιχνεύσιμες τεχνολογίες˙ και L = η μέση διάρκεια ζωής ενός τέτοιου τεχνολογικού πολιτισμού.

 

Και οι δύο πλευρές της παρούσας συζήτησης αποδέχονται αυτή την εξίσωση ως το κύριο εργαλείο εργασίας για τη συγκεκριμένη έρευνα. Η διαφωνία τους αφορά κυρίως τις τιμές που πρέπει να αποδοθούν στους παράγοντες που ορίζονται παραπάνω. Για παράδειγμα, οι αισιόδοξοι επαφής, όπως ο Sagan, προτείνουν ότι τα αποτελέσματα της εξίσωσης (1) επηρεάζονται μόνο μέτρια από τις διακυμάνσεις της τάξης μεγέθους στους κλασματικούς παράγοντες. Χρησιμοποιώντας μια λογική που επικράτησε χωρίς σχεδόν καμία αμφισβήτηση κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, επέλεξαν να εκχωρήσουν τιμές μεταξύ 0,001 και 1 σε κάθε κλάσμα. Ο παράγοντας ελέγχου θα ήταν τότε το L, η μέση διάρκεια ζωής των εξωγήινων ευφυών ειδών. Εάν το L είναι μεγάλο, θα πρέπει να υπάρχουν πολλές θέσεις αυθόρμητης εμφάνισης ETI. Εάν το L είναι πολύ μικρό, τότε  το E είναι μικρό, και η απόσταση μεταξύ των τοποθεσιών όπου υπάρχουν ETI είναι τεράστιος.

 

Οι υποστηρικτές της μοναδικότητας, όπως ο Jones, χρησιμοποιούν επίσης την εξίσωση Drake. Ξεκινώντας με την υπόθεση ότι η φαινομενική απουσία ETI συνεπάγεται ότι το E είναι πολύ μικρό, συνεχίζουν να προτείνουν ότι ορισμένοι από τους κλασματικούς παράγοντες είναι στην πραγματικότητα μικροσκοπικοί. Αριθμοί τόσο μικροί όσο 10^-18 έχουν προταθεί για  το f_l και  το f_i, υποδεικνύοντας την πεποίθηση του Leonard Ornstein και άλλων ότι είτε η ζωή, είτε η νοημοσύνη, είτε και τα δύο, είναι εξαιρετικά απίθανα περιστατικά.

 

Μέρος του προβλήματος σήμερα έγκειται στην ατέλεια της εξίσωσης του Drake. Όπως διατυπώνεται σήμερα, η εξίσωση (1) μιλά απλώς για τον αριθμό των τοποθεσιών στις οποίες εμφανίζεται αυθόρμητα ETI. Δεν λέει τίποτα άμεσα για την αποκατάσταση επαφής μεταξύ ενός ETI και της σύγχρονης ανθρώπινης κοινωνίας. Δεν προβλέπει κανένα παρατηρήσιμο γεγονός. Ούτε εξετάζει τις δραματικές συνέπειες της μη σχετικιστικής διαστρικής διαστημικής πτήσης.

 

Μια τροποποιημένη διατύπωση θα έλυνε αυτά τα προβλήματα. Έστω C = η πιθανότητα επαληθεύσιμης επαφής μεταξύ της ανθρωπότητας του εικοστού αιώνα και των εξωγήινων τεχνολογικών ειδών.

 

Τότε έχουμε την εξίσωση,

 

 

όπου E είναι ο συνολικός αριθμός των τόπων αυθόρμητης εξέλιξης του τεχνολογικού πολιτισμού, όπως περιγράφεται από την εξίσωση του Drake. Εδώ το E χρησιμοποιείται ως όριο σε μια άθροιση. Κάθε πυρήνας n_j του εξελιγμένου τεχνολογικού πολιτισμού θα έχει εγκατασταθεί ή θα έχει στείλει υποκατάστατα ρομπότ τύπου von Neuman[1] σε  γειτονικά συστήματα κατά τη στιγμή της δειγματοληψίας. (Όταν n_j = 0 καταλαμβάνεται μόνο ο πλανήτης προέλευσης). Το άθροισμα όλων των κατοικημένων τοποθεσιών στο χώρο δειγματοληψίας, διαιρούμενο με τον συνολικό αριθμό των αστεριών N* της δειγματοληψίας, είναι ένα πρόχειρο αλλά χρήσιμο μέτρο της πιθανότητας επαφής.

 

Το A_j αντιπροσωπεύει τη «διατομή επαφής» της ανθρωπότητας με κάθε επεκτεινόμενο πολιτισμό, και περιλαμβάνει παράγοντες όπως κίνητρα για έναρξη/αποφυγή επαφής, παραλλαγές στον τρόπο ζωής, εγκατάλειψη των ραδιοκυμάτων για υποθετικές «προηγμένες τεχνολογίες», και οτιδήποτε άλλο θα μπορούσε να κάνει μια κοντινή τοποθεσία με ETI να είναι περισσότερο ή λιγότερο παρατηρήσιμη. Για παράδειγμα, ένα ETI του οποίου η επέκταση γίνεται αποκλειστικά μέσω υποκατάστατων ρομπότ, μπορεί να έχει μικρότερη διατομή A_j για επαφή/ανιχνευσιμότητα, από ό,τι ένα ETI που εγκαθίσταται σε γειτονικές τοποθεσίες αυτοπροσώπως. Όταν n_j = 0 και A_j = 1 για όλα τα j, αυτή η εξίσωση απλώς ανάγεται στην εξίσωση του Drake.

 

Το E προέρχεται από μια τροποποιημένη εξίσωση του Drake. Το A_j επηρεάζεται από διάφορες υποθέσεις που θα συζητηθούν αργότερα. Αυτό που έχει σημασία είναι το n_j, ο αριθμός των τοποθεσιών που εγκαταστάθηκαν ή εξερευνήθηκαν από ένα συγκεκριμένο ETI. Ορίζουμε,

 

 

όπου B είναι η αριθμητική πυκνότητα των αστεριών, ενώ R_j είναι η ακτίνα (υποθέτοντας σφαιρική συμμετρία) του όγκου στον οποίο έχει επεκταθεί το είδος «j».

 

Η αποτελεσματική ταχύτητα διαστολής, v, συζητείται από τους von Hoerner, Jones, Hart, Kuiper & Morris, και Newman & Sagan. Αντιπροσωπεύει έναν συνδυασμό της ταχύτητας του αστρόπλοιου- που γενικά θεωρείται ότι περιορίζεται κάτω από 0,1c- και του χρόνου ανάκαμψης που απαιτείται για την ανάπτυξη του πληθυσμού και της βιομηχανίας σε κάθε τοποθεσία εγκατάστασης, πριν ξεκινήσει η επόμενη φάση επέκτασης. Η ίδια λογική ισχύει, είτε πρόκειται για πληθυσμούς ETI σε έναν αποικισμένο πλανήτη, είτε για ανιχνευτές ρομπότ που εξορύσσουν αστεροειδείς, για να αναπαράγουν αντίγραφα του εαυτού τους, που με τη σειρά τους θα εκτοξευθούν σε γειτονικά αστέρια.

 

Το L' αντιπροσωπεύει τον χαρακτηριστικό χρόνο επιβίωσης των ETI σε κάθε αποικισμένη τοποθεσία. Προφανώς σχετίζεται, αλλά δεν είναι απαραίτητα το ίδιο με το L στην εξίσωση (1). Το L' απεικονίζει πόσο καιρό μια μέση τοποθεσία παραμένει κατειλημμένη μετά την εγκατάστασή της. Η ολοκλήρωση της εξίσωσης (3) δίνει τον αριθμό των ενεργών τοποθεσιών σε κάθε σφαίρα οικισμού/εξερεύνησης.

 

Δεδομένου ότι αυτό που αναζητούμε είναι το άνω όριο στην εξίσωση (2) (δηλαδή το ανώτερο όριο στον αριθμό ανιχνεύσιμων ETI) θα υποθέσουμε, για λόγους απλότητας, ότι οι ξεχωριστές σφαίρες κατοίκησης που αθροίζονται δεν επικαλύπτονται. Υποθέτουμε έμμεσα μια στατική δειγματοληψία σε μια χρονική στιγμή όπου έχει επιτευχθεί κάποια κατάσταση ημιστατικής ισορροπίας.[2]

 

Λαμβάνοντας υπόψη μόνο την εξίσωση (1), αντιμετωπίζουμε έξι αγνώστους (υποθέτοντας ότι η σύγχρονη αστρονομική θεωρία δίνει έναν αξιόπιστο ρυθμό σχηματισμού άστρων εντός δύο τάξεων μεγέθους). Συμπεριλαμβάνοντας τις εξισώσεις (2) και (3), επεκτείνουμε τον αριθμό των μεταβλητών σε εννέα- συν κάποιους επιπλέον πιθανούς παράγοντες φάσης αν εγκαταλειφθεί η υπόθεση της ημιστατικής ισορροπίας.

 

Η πρόσθετη πολυπλοκότητα υπερκαλύπτεται από δύο χαρακτηριστικά του νέου μοντέλου. Πρώτον, όπως θα δούμε, οι παράγοντες στις εξισώσεις (1) - (3) περιλαμβάνουν όλες τις έννοιες που συζητούνται επί του παρόντος στη διεθνή βιβλιογραφία, ενώ η εξίσωση (1) δεν το έκανε αυτό από μόνη της. Δεύτερον, η εξίσωση (2) κάνει ελέγξιμες προβλέψεις.

 

Οι παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη είναι: l_g, n_e, f_l, f_i, f_c, L, A, v και L'. Έχοντας δημιουργήσει έτσι μια λίστα μορφολογικών κομματιών στο παζλ, μπορούμε να αρχίσουμε να καταγράφουμε τις πιθανότητες.

 

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ

Η συζήτηση για το SETI είναι μοναδική. Σε κανένα άλλο θέμα οι σύγχρονοι επιστήμονες δεν φέρνουν μια πιο εκλεκτική σειρά εικασιών, συνδυάζοντας τη βιολογία, τη χημεία, την κοινωνιολογία και την αστροφυσική. Σε κανέναν άλλο τομέα τα φιλοσοφικά ζητήματα δεν συγκρούονται τόσο δραματικά.

 

Για παράδειγμα, η κοσμολογική αρχή, ή «υπόθεση της μετριότητας»,[3] διδάσκεται ως σχεδόν θρησκευτικός κανόνας στους σπουδαστές της αστρονομίας. Από τότε που ο Κοπέρνικος αφαίρεσε τη Γη από το κέντρο του Σύμπαντος, οι αστρονόμοι έχουν καταλήξει να υποψιάζονται κάθε θεωρία που προτείνει ότι ο χρόνος και ο τόπος μας είναι κάθε άλλο παρά παγκόσμιοι και συνηθισμένοι. Ξανά και ξανά, καθώς η αντίληψή μας για το Σύμπαν έχει επεκταθεί, αυτή η αρχή έχει αποδειχθεί ικανοποιητική.

 

Φαινόταν φυσικό στους εξωβιολόγους της δεκαετίας του 1960 να επεκτείνουν την έννοια της μετριότητας από καθαρά φυσικές καταστάσεις στην εξέλιξη της ζωής εδώ στη Γη. Το συμπέρασμα είναι ότι η τοπική εμφάνιση της ζωής, ακόμη και της νοημοσύνης, πρέπει να είναι απλώς μια τυπική περίπτωση ενός κοινού φαινομένου.

 

Το φιλοσοφικό αντίθετο στην αρχή της μετριότητας είναι η «ανθρωπική αρχή», η οποία προτείνει ότι είναι δυνατό, ακόμη και σε ένα μεγάλο και ποικιλόμορφο Σύμπαν, για έναν παρατηρητή να γίνει μάρτυρας ενός ιδιαίτερου τόπου και χρόνου, ειδικά εάν το ειδικό χαρακτηριστικό απαιτείται για να υπάρχει ένας παρατηρητής εξαρχής. Για να καταδείξει αυτό το σημείο, ο Brandon Carter λέει, παραφράζοντας τον Καρτέσιο: «Cogito ergo mundas talis est» («Σκέφτομαι, άρα τέτοιος είναι ο κόσμος»). Οι υποστηρικτές της μοναδικότητας δεν βλέπουν τίποτα κακό στην πρόταση ότι η ευφυής ζωή που έχουμε στη Γη είναι σπάνια.

 

Η ισορροπία είναι μια άλλη έννοια που διαπερνά τις νέες συζητήσεις στο SETI σχεδόν χωρίς αναγνώριση. Γενικά θεωρείται ορθή επιστημονική πρακτική να υποθέτουμε μια κατάσταση ημιστατικής ισορροπίας όταν αρχίζουμε να εξερευνούμε ένα προηγουμένως υπανάπτυκτο πεδίο γνώσης, καθώς τα περισσότερα φυσικά φαινόμενα με μεγάλες χρονικές κλίμακες μπορούν να μοντελοποιηθούν ως διαταραχές μιας κατάστασης ισορροπίας. Οι κοσμικές αλλαγές είναι γενικά αργές, και το Σύμπαν τείνει να φαίνεται σχεδόν το ίδιο στο βάθος του χρόνου.

 

Ωστόσο, όταν ο Sagan και άλλοι προσπαθούν να εξηγήσουν την απουσία ETI, υπονοώντας ότι απλώς «δεν έχουν έρθει ακόμα», υπονοούν μια κατάσταση βαθιάς ανισορροπίας. Ο Tipler, ο Jones και άλλοι προτείνουν ότι ο Γαλαξίας πρόκειται να αναχωρήσει από μια κατάσταση ισορροπίας- όπου απουσιάζει η νοήμονη ζωή- σε μια άλλη κατάσταση, στην οποία η ανθρωπότητα θα επεκταθεί για να γεμίσει τα αστέρια.

 

Σε αυτά που αναφέρθηκαν παραπάνω, μπαίνουμε στον πειρασμό να προσθέσουμε μια ακόμη, μάλλον δοκιμαστική, «αρχή»- την «αρχή της μη αποκλειστικότητας», η οποία δηλώνει ότι η ποικιλομορφία θα τείνει να επικρατήσει, εκτός εάν υπάρχει ένας μηχανισμός για την επιβολή της ομοιογένειας. Αυτή η ιδέα θα συζητηθεί λεπτομερέστερα αργότερα. Θα δούμε ότι στη συζήτηση για τα ETI και τη Μεγάλη Σιωπή θα είναι η εξαίρεση που θα καθορίσει τον κανόνα.

 

Ωστόσο, καμία από αυτές τις «αρχές» δεν είναι τόσο πειστική όσο μια συγκεκριμένη μεταβλητή. Σκεφτείτε  το C, την πιθανότητα επαφής ενός ETI με τον σύγχρονο ανθρώπινο πολιτισμό. Είναι σαφές ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων δεν γνωρίζει καμία τέτοια επαφή αυτή τη στιγμή. Αυτό είναι το μοναδικό μας γεγονός. Εάν ορίσουμε  το N* ως τον συνολικό αριθμό των σταθερών νάνων αστέρων φασματικής κατηγορίας F, G ή K που δειγματολήφθηκαν, και ορίσουμε τα ETI ως είδη που χρησιμοποιούν τεχνολογίες που μπορούν να ανιχνευθούν σε ένα εύρος πολλαπλών παρσέκ, τότε μπορούμε να ξεκινήσουμε θέτοντας ένα ανώτατο όριο στο C.

 

Αν και οι προσπάθειες του SETI ήταν εξαιρετικά μέτριες μέχρι στιγμής, το έργο έχει εξαλείψει τουλάχιστον τα πλησιέστερα δώδεκα υποψήφια αστέρια, συμπεριλαμβανομένων των ταυ Κήτους, έψιλον Ηριδανού και άλφα Κενταύρου. Επομένως, θέτουμε ένα ανώτατο όριο C μικρότερο από 0,1 ή 0,01.

 

Οι αρχικές προτάσεις του SETI δεν ισχυρίστηκαν ποτέ ότι κάποιο ETI θα ήταν τόσο κοντά. Η παραδοσιακή εκτιμώμενη απόσταση από τον πλησιέστερο εξωγήινο πολιτισμό ήταν 200 έτη φωτός, 10 φορές μεγαλύτερη από την ακτίνα της σφαίρας που έχει μελετηθεί μέχρι στιγμής. Χωρίς τις πολυάριθμες ιδέες για νέου τύπου αστρόπλοια- που προτείνουν διάφορες μεθόδους προώθησης, όπως προώθηση με αντιύλη ή ηλιακά πανιά που προωθούνται με λέιζερ- δεν θα υπήρχε κανένα δίλημμα. Ωστόσο, με την αυξανόμενη αποδοχή ότι τα υποκατάστατα ρομπότ θα μπορούσαν να φτάσουν στα αστέρια, προγραμματισμένα να επικοινωνούν με την τοπική νοήμονη ζωή, μια χαμηλή τιμή για το C θέτει σοβαρά προβλήματα στη βασική υπόθεση του SETI- ότι η ζωή πρέπει να είναι κοινή, και η νοημοσύνη δεν πρέπει να είναι σπάνια.

 

Η προφανής απουσία ισχυρών στοιχείων για προηγούμενες εξωγήινες αποικίες στη Γη, υποδηλώνει ότι  το C ήταν μικρό για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, τουλάχιστον τα τελευταία 50 περίπου εκατομμύρια χρόνια. Επιπλέον, πρόσφατες μελέτες των φασμάτων ανάκλασης των αστεροειδών δείχνουν ότι οι περισσότεροι φαίνεται να καταλαμβάνουν τροχιές που είναι αρχέγονες. Κατά συνέπεια, αυτοί οι αστεροειδείς προφανώς δεν έχουν υποβληθεί ποτέ στο είδος των σημαντικών τροποποιήσεων που θα μπορούσαν να γίνουν από τα ETI που κατοικούν στο διάστημα, και τις οποίες τροποποιήσεις μπορεί σύντομα να ξεκινήσουμε μόνοι μας.

 

Η προφανής αποτυχία της Αφροδίτης και του Άρη να έχουν γαιοπλαστεί οποιαδήποτε στιγμή τα τελευταία 2-4 δισεκατομμύρια χρόνια, ειδικά όταν και οι δύο πλανήτες πιστεύεται ότι είχαν πολύ περισσότερο νερό στο παρελθόν, κάνει το βάρος να φαίνεται συντριπτικό για τους αισιόδοξους της επαφής. Το πιο ισχυρό κατηγορητήριο ενάντια στην παλιά λογική του SETI βρίσκεται στα ιζηματογενή στρώματα των πετρωμάτων της Γης, όπως θα δούμε.

 

ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΑΦΗ

Μπορούμε να εξαλείψουμε δύο παράγοντες στην εξίσωση (1) από αυτή τη συζήτηση αρκετά γρήγορα. Ενώ είναι πιθανό κάτι να αλλάξει στο μέλλον, υπάρχει γενική συμφωνία σήμερα ότι  το f_g και το n_e είναι αρκετά μεγάλοι αριθμοί. Ακόμη και οι περισσότεροι υποστηρικτές της μοναδικότητας είναι πρόθυμοι να το δεχτούν αυτό.

 

Σχεδόν όλη η γωνιακή ορμή του Ηλιακού Συστήματος περιέχεται στους πλανήτες, ιδιαίτερα στον Δία. Ο Ήλιος διατηρεί λιγότερο από το 1%, αν και αποτελεί το 99,9% της μάζας του Ηλιακού Συστήματος. Δεδομένου ότι σχεδόν όλα τα σταθερά μοναχικά αστέρια νάνοι φαίνεται να περιστρέφονται τόσο αργά όσο ο Ήλιος μας, οι περισσότεροι αστρονόμοι σήμερα πιστεύουν ότι οι πλανήτες είναι ο κανόνας για τα μικρά αστέρια. Φαίνεται αρκετά συντηρητικό, σε κάθε περίπτωση, να αποδοθεί  στο f_g μια τιμή 0,1.

 

Ο μέσος αριθμός «κατάλληλων» πλανητών σε ένα τέτοιο σύστημα- βραχώδεις κόσμοι με δευτερογενείς (ηφαιστειακές) ατμόσφαιρες πλούσιες σε νερό, αντί για πρωτογενείς ατμόσφαιρες (από υδρογόνο), και οι οποίοι πλανήτες έχουν επίσης αποδεκτό μέγεθος και τροχιακή απόσταση από τον ήλιο τους- αντιπροσωπεύεται από το n_e. Με λίγες αντιρρήσεις, οι υποστηρικτές της μοναδικότητας γενικά δεν αμφισβητούν την πρόταση του SETI να αποδοθεί τιμή για το n_e γύρω στο 0,1. Το μοντέλο του Stephen Dole για τη συμπύκνωση νεογέννητων αστρικών συστημάτων φαίνεται να υποδηλώνει ότι αυτός ο αριθμός είναι συντηρητικός.

 

Μας μένουν επτά εξαιρετικά αμφιλεγόμενοι παράγοντες. Θα δούμε ότι έχουν προταθεί υποθέσεις που οδηγούν στη μείωση κάθε παράγοντα διαδοχικά, ώστε να δίνεται μια πολύ χαμηλή τιμή για  το C- αρκετά μικρή για να δικαιολογεί την απουσία εξωγήινων στη Γη για εκατομμύρια χρόνια. Μέχρι τώρα αυτές οι υποθέσεις δεν έχουν κατηγοριοποιηθεί, αλλά έχουν παρουσιαστεί μεμονωμένα και ασύνδετα. Η διαφορά μεταξύ των στρατοπέδων της μοναδικότητας και της επαφής αποδεικνύεται ότι εξαρτάται από τους παράγοντες στους οποίους επικεντρώνεται η προσοχή. Κάθε μία από τις ιδέες που παρουσιάζονται παρακάτω έχει προωθηθεί ηχηρά και μεμονωμένα από κάποιον σεβαστό επιστήμονα ως ο μοναδικός λόγος για τη Μεγάλη Σιωπή.

 

Η περίπτωση της ζωής- ο παράγοντας f_l

Οι δύο πρώτοι αμφιλεγόμενοι παράγοντες, f_l και f_i, είναι οι πιο περίπλοκοι, και έχουν υποστεί τη μεγαλύτερη συζήτηση. Όλα τα επιχειρήματα που έχουν παρουσιαστεί δεν μπορούν να καλυφθούν σε μια σύντομη ανασκόπηση. Θα προσπαθήσουμε μόνο να θίξουμε τα κύρια σημεία.

 

Από τα περίφημα πειράματα των Miller & Urey,[4] έχει γίνει αποδεκτό ότι οι πρόδρομοι της ζωής μπορεί να παραχθούν κάτω από συνηθισμένες και μη βιοτικές συνθήκες. Υδατικά μείγματα απλών αναγωγικών αερίων έχουν υποβληθεί σε ηλεκτρικές εκκενώσεις και υπεριώδη ακτινοβολία, παράγοντας αλδεΰδες, καρβοξυλικά οξέα και αμινοξέα. Ο πολυμερισμός υδατικών μιγμάτων HCN, συνοδευόμενος από απλή φωτοχημεία, δημιούργησε αζωτούχες βάσεις όπως η αδενίνη.

 

Με την ανακάλυψη διαστρικών μοριακών νεφών απλών οργανικών ενώσεων, αμινοξέων στους μετεωρίτες, και της ατμόσφαιρας του Τιτάνα που μοιάζει με αιθαλομίχλη, λίγοι αμφισβητούν ότι το Σύμπαν μπορεί να είναι μια κοσμική «σούπα» προβιοτικών οργανικών χημικών ουσιών. (Μιλάμε μόνο για «ζωή» όπως εμφανίζεται στη Γη, σε κάθε περίπτωση.)

 

Πέρα από αυτό το σημείο, όμως, αρχίζουν οι διαφωνίες. Ο Tipler απαριθμεί πολλά από τα πρόσφατα στατιστικά επιχειρήματα που υποστηρίζουν ότι το άλμα από μια οργανική σούπα σε αυτοαναπαραγόμενες δομές, με λιπιδικές μεμβράνες, που βασίζονται στο DNA είναι μεγάλο.

 

Η «στατιστική διάψευση» έχει λάβει μεγάλη προβολή στον τύπο. Στην πρόσφατη διασκευή της «δίκης του Scopes»,[5] στο Little Rock του Αρκάνσας, στην οποία δοκιμάστηκε στα δικαστήρια ένας νόμος που απαιτούσε τη διδασκαλία δημιουργιστικών εναλλακτικών λύσεων στη θεωρία της εξέλιξης, ο Chandra Wickramasinghe του Πανεπιστημιακού Κολλεγίου της Ουαλίας πρότεινε ότι η πιθανότητα τυχαίας συναρμολόγησης γονιδίων των περίπου 2000 ενζύμων που χαρακτηρίζουν τη ζωή ήταν μία στις δέκα υψωμένο στις 40.000. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ζωή πρέπει να προέκυψε από την παρέμβαση ενός δημιουργού.[6]

 

Από την άλλη μεριά, ο Sir Fred Hoyle πρότεινε ότι η ζωή μπορεί να προκύψει αυθόρμητα σε προσωρινούς θαλάμους γεμάτους υγρό μέσα σε κομήτες νερού-πάγου, με αποτέλεσμα ιογενείς μορφές που θα μπορούσαν, από καιρό σε καιρό, να εισβάλουν στη Γη. Οι Hoyle & Wickramasinghe έχουν εξάλλου προτείνει την αμφιλεγόμενη θεωρία ότι οι υπέρυθρες υπογραφές στα 3-9 μm της διαστρικής σκόνης ταιριάζουν απόλυτα με τα φάσματα μετάδοσης των λυοφιλοποιημένων βακτηρίων E coli- υπονοώντας ότι ο διαστημικός χώρος μπορεί να γεμίσει με μονοκύτταρους οργανισμούς προσαρμοσμένους να ζουν στο απόλυτο κενό.

 

Τίποτα συγκεκριμένο δεν μπορεί να εξαχθεί από όλη τη διαμάχη για το f_l. Σίγουρα η συζήτηση θα συνεχιστεί, και με πολύ περισσότερες λεπτομέρειες από ό,τι μπορούμε να αναλύσουμε εδώ. Το SETI αποδίδει στο f_l- την πιθανότητα ότι ένας υποψήφιος πλανήτης θα αναπτύξει ζωή- μια τιμή 0,1-1. Οι υποστηρικτές της μοναδικότητας είναι διχασμένοι πάνω στο θέμα. Αλλά νέες ανακαλύψεις φαίνεται ότι υποστηρίζουν την ανεπιβεβαίωτη πεποίθηση ότι η ζωή- στην πραγματικότητα η ζωή όπως την ξέρουμε - θα πρέπει να είναι αρκετά κοινή στο Σύμπαν.

 

Οι πιθανότητες της ζωής να εξελίσσεται σε νοημοσύνη- ο παράγοντας f_i

Η πλειοψηφία των υποστηρικτών της μοναδικότητας φαίνεται πρόθυμη να δεχτεί μια αρκετά μεγάλη τιμή για  το f_i. Από τους παράγοντες στην εξίσωση (1), στρέφουν το μεγαλύτερο μέρος της προσοχής τους στο f_i, το κλάσμα των κόσμων με ζωή στους οποίους εξελίσσεται η νοημοσύνη.

 

Τι εννοούμε με τον όρο «νοημοσύνη»; Μπορούμε να συζητήσουμε μόνο ό,τι μπορούμε να προεκτείνουμε στη φαντασία από τη δική μας εμπειρία, οπότε θα περιορίσουμε τη συζήτησή μας σε σφαίρες συνείδησης που είναι κατανοητές από εμάς. Φανταστείτε δραστήρια, κινητικά πλάσματα, που κατέχουν αίσθηση του χρόνου, ικανότητα λόγου, περιέργεια και δυνάμεις σύγκρισης και αυτό-αξιολόγησης. Είναι η ύπαρξη τέτοιων πλασμάτων εδώ στη Γη μια εξελικτική σύμπτωση, ή απλώς η κάλυψη μιας οικολογικής θέσης που αργά ή γρήγορα έπρεπε να καλυφθεί; Για πολλούς, το ερώτημα περιστρέφεται γύρω από τη «σύγκλιση», όπου είδη από εντελώς διαφορετικές             ταξινομικές βαθμίδες μπορούν ανεξάρτητα να αναπτύξουν παρόμοιες μορφολογίες ή τρόπους συμπεριφοράς.

 

Είναι η «νοημοσύνη» επιλεκτικά πλεονεκτική; Είναι προσβάσιμη σταδιακά μέσω της επιλογής μεταλλαγμένων χαρακτηριστικών; Εάν ναι, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η ίδια προσαρμοστική λύση μπορεί να εμφανιστεί σε πολλά διαφορετικά μέρη; Σε πολλά διαφορετικά μονοπάτια; Οι αισιόδοξοι της επαφής υπέθεσαν απερίσκεπτα ότι η απάντηση και στις τρεις ερωτήσεις είναι «ναι». Δίνοντας τιμές στο f_i από 0,01 έως 1, θεώρησαν τη σύγκλιση ως δεδομένη. Ο Phillip Morrison πρότεινε ότι, εάν η ανθρωπότητα καταστρέψει τα άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά, και στη συνέχεια τον εαυτό της, τα ρακούν μπορεί να μας αντικαταστήσουν μέσα σε λίγα εκατομμύρια χρόνια.

 

Οι υποστηρικτές επισημαίνουν την ομοιομορφική ανάπτυξη του σχήματος των δελφινιών, του τόνου και των εξαφανισμένων ιχθυόσαυρων ως ένα παράδειγμα σύγκλισης. Η ανεξάρτητη ανάπτυξη πολύ παρόμοιων οπτικών φακών στα σπονδυλωτά και στα κεφαλόποδα μαλάκια είναι μια άλλη συχνά αναφερόμενη περίπτωση. Υπάρχουν όμως και ενστάσεις κατά της σύγκλισης. Έχουν γίνει προσπάθειες να εξηγηθεί τόσο το σχήμα των δελφινιών όσο και οι φακοί των ματιών ως αποτέλεσμα αναβίωσης, μέσω ανακεφαλαίωσης, χαρακτηριστικών μακρινών κοινών προγόνων.

 

Σύγκλιση, ωστόσο, δεν σημαίνει ταυτότητα. Ο Blum έχει προτείνει ότι κατά μέσο όρο 1000 διακριτές μεταλλάξεις διαχωρίζουν φυλογενετικά γειτονικά είδη. Με ένα εκατομμύριο είδη γνωστά στη Γη, ο Blum προτείνει ένα στο δισεκατομμύριο πιθανότητα για το σημερινό οικοσύστημά μας. Ο Ornstein δίνει πιθανότητα 10^-18 για την αντιγραφή της ανθρωπότητας με τυχαία μετάλλαξη. Αλλά τέτοιου είδους αντιγραφή δεν απαιτείται από το SETI. Η υπόθεση είναι ότι υπάρχουν πολλοί δρόμοι προς τον ίδιο σκοπό.

 

Μπορεί η νοημοσύνη της ανθρωπότητας να θεωρηθεί απλώς η πιο προηγμένη εκδοχή κάποιου πράγματος που είναι προσβάσιμο, σε μικρότερο βαθμό, σε άλλα ανώτερα θηλαστικά; Έχει προταθεί ότι το κύριο χαρακτηριστικό που διακρίνει τον άνθρωπο είναι η έμφαση που δίνει στην εξωγενετική μετάδοση και πρόσληψη πληροφοριών. Τα ανθρώπινα όντα έχουν σαφώς το λιγότερο «καλωδιωμένο» σύνολο προτύπων συμπεριφοράς, για να χρησιμοποιήσουμε αναλογίες υπολογιστών. Αντίθετα, κάθε γενιά προγραμματίζει μεγάλο μέρος του δικού της «λογισμικού» κατά τη διάρκεια μιας πολύ εκτεταμένης παιδικής ηλικίας.

 

Αλλά, σε κάποιο βαθμό, οι πίθηκοι και τα κητώδη ανατρέφουν επίσης τα μικρά τους για πολλά χρόνια. Οι χιμπατζήδες και τα στενόρυγχα δελφίνια έχουν πρόσφατα αποδειχθεί ότι διαθέτουν την ικανότητα να ανταποκρίνονται με ακρίβεια σε σύνθετες «προτάσεις» τεσσάρων ή πέντε στοιχείων. Η εργασία με τα δελφίνια, ειδικότερα, είναι ενδιαφέρουσα, περιορίζοντας για πρώτη φορά το ευρύ φάσμα των επιπέδων ικανότητας που πολλοί έχουν ισχυριστεί για τα κητώδη. Δεν υπάρχει πλέον αμφιβολία ότι τα ανώτερα κητώδη είναι τόσο έξυπνα όσο οι πίθηκοι, και πολύ περισσότερο όσο οι άνθρωποι στην αίσθηση της περιέργειας και της προθυμίας τους να επικοινωνήσουν. Το δελφίνι επίσης δεν είναι ομότιμό μας όσον αφορά την «ευφυΐα» όπως την ορίσαμε αυθαίρετα παραπάνω.

 

Μπορεί η φαινομενική σύγκλιση δύο διαφορετικών τάξεων- κητωδών και πρωτευόντων- σε παρόμοια επίπεδα «κατωφλίου» νοημοσύνης να χρησιμοποιηθεί για να υποστηρίξει ότι η αληθινή νοημοσύνη είναι ένα φυσικό στάδιο ανάπτυξης; Με βάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, οι ταξινομιστές έχουν τοποθετήσει  τον Homo sapiens μόνο του, όχι μόνο στο δικό του γένος αλλά και σε μια απομονωμένη οικογένεια (Hominidae) στην τάξη των πρωτευόντων. Ωστόσο, η ανάλυση της χημείας των ενζύμων του ανθρώπου και του χιμπατζή έχει δείξει ότι τα δύο είδη είναι τόσο κοντά βιοχημικά όσο και οποιαδήποτε δύο άλλα στενά συγγενικά αλλά ξεχωριστά είδη. Η συναινετική εξήγηση είναι ότι οι μεγάλες μορφολογικές διαφορές βρίσκονται στη λειτουργία ρύθμισης της έκφρασης αλληλόμορφων γονιδίων.

 

Ένας ακόμη λόγος για τον οποίο η εκκολαπτόμενη ευφυής ζωή μπορεί να είναι σπάνια, είναι η παρέμβαση εξωτερικών δυνάμεων. Οι προ-νοήμονες μορφές ζωής μπορεί να παρεμποδιστούν από νοήμονες φυλές που ταξιδεύουν στα αστέρια, είτε σκόπιμα είτε ως αθώα θύματα της κατάληψης της οικόσφαιρας από ανώτερα τεχνολογικά είδη. Ο Homo sapiens κόντεψε να κάνει το ίδιο στα μεγάλα κητώδη και τους μεγάλους πιθήκους. Αυτή η ιδέα θα συζητηθεί περαιτέρω αργότερα, αλλά η πιθανή επίδρασή της στο f_i είναι αδιαμφισβήτητη.

 

Έχει επίσης προταθεί το αντίθετο αποτέλεσμα. Πιο προηγμένες φυλές που ταξιδεύουν στο διάστημα θα μπορούσαν να παρέμβουν για να «ανυψώσουν» τους τοπικούς κατοίκους μέσω βιολογικής μηχανικής. Οι υπερβολές του Erich von Daniken και άλλων δεν πρέπει να αποθαρρύνουν τον στοχασμό μιας ουσιαστικά εύλογης ιδέας. Ωστόσο, κάθε αποτέλεσμα που τείνει να αυξήσει, αντί να μειώσει, έναν παράγοντα στην εξίσωση (2), έχει μικρό ενδιαφέρον σε αυτή τη συζήτηση.

 

Είμαι της άποψης ότι οι υποστηρικτές της μοναδικότητας που επιχειρηματολογούν για εξαιρετικά μικρές τιμές των f_l και f_i  έχουν παρουσιάσει μια κακή υπόθεση. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι υποστηρικτές της μοναδικότητας κάνουν λάθος στο βασικό τους συμπέρασμα- ότι είμαστε μόνοι στον Γαλαξία. Η χαμηλή τιμή του C στην εξίσωση (2) είναι γεγονός. Προχωράμε από εδώ στην εξέταση των άλλων παραγόντων, και συζητάμε άλλες πιθανές εξηγήσεις για την προφανή απουσία εξωγήινων πολιτισμών.

 

Η εμφάνιση ενός τεχνολογικού πολιτισμού- ο παράγοντας f_c

Έχουν προταθεί πολλά σενάρια που περιγράφουν πώς ένα «έξυπνο» είδος μπορεί να αποτύχει να αναπτύξει μια τεχνολογική κουλτούρα. Για παράδειγμα, ακόμα κι αν υπήρχαν επιλεκτικά πλεονεκτήματα στην ανάπτυξη του τρόπου ζωής ενός κυνηγού-τροφοσυλλέκτη-αγρότη, με τη γλώσσα και τη χρήση εργαλείων, δεν υπάρχει προφανής εξήγηση για την υπέρβαση στο επίπεδο που έχει φτάσει η ανθρωπότητα σε μόλις 5000 χρόνια- μια διαστημική φυλή, ικανή να κατοικεί στο διάστημα. Άλλα είδη μπορεί να επιτύχουν την ομιλία, τη γεωργία, ακόμη και την αναλυτική ικανότητα, επαρκή προσόντα για να κυριαρχήσουν στο περιβάλλον τους, αλλά ποτέ να μην χρειαστούν να αποκτήσουν τη ζωηρή φαντασία που παρακινεί εμάς ως είδος.

 

Το νερό καλύπτει πάνω από το 70 τοις εκατό της επιφάνειας της Γης. Ωστόσο, ίσως η Γη να είναι από τους πιο ξηρούς κατοικήσιμους κόσμους. Μια πολύ μικρότερη έκταση γης, ή η έλλειψη ξηράς, θα έδινε λίγες ευκαιρίες για την εξέλιξη ενός είδους που θα χρησιμοποιούσε εργαλεία. Τα περισσότερα ευφυή είδη στο Σύμπαν μπορεί να μοιάζουν με φάλαινες, και να μην ανακαλύψουν το ραδιόφωνο, ή να μην ταξιδέψουν ποτέ στα αστέρια. Και πάλι, η παρέμβαση από παροδικούς διαστημικούς ταξιδιώτες μπορεί να επηρεάσει το f_c, αρνητικά ή θετικά.

 

Δεν θα απαριθμήσουμε εδώ όλους τους πιθανούς κατασταλτικούς παράγοντες του f_c για δύο λόγους. Πρώτον, αυτές οι εξηγήσεις είναι υπερβολικά υποθετικές. Επιπλέον, κανείς δεν υποστηρίζει ότι το f_c θα μπορούσε να είναι τόσο μικρό ώστε να έχει καθοριστική επίδραση στην εξίσωση (1). Εάν μόνο 1 στα 1000 ευφυή είδη αναπτύσσει ραδιοφωνικά σήματα ή διαστημικά ταξίδια, αυτό είναι αρκετό για να ξετυλιχθεί το σενάριο της επαφής. Η αρχή του μη αποκλεισμού ισχύει εδώ. Είναι οι εξαιρέσεις που κάνουν τον κανόνα.

 

Η διάρκεια ζωής ενός τεχνολογικού είδους- ο παράγοντας L

Το SETI στα τέλη της δεκαετίας του 1960 ήταν αισιόδοξο όσον αφορά τους πρώτους έξι παράγοντες της εξίσωσης του Drake (1). Οι «ξενολόγοι» της σχολής του SETI- Sagan, Morrison, κ.λπ.- πίστευαν ότι ο τελευταίος παράγοντας, το L, ήταν ο πιο σημαντικός. Αν και ο von Hoerner προσέγγισε το θέμα διαφορετικά, κατέληξε στο ίδιο συμπέρασμα. Η μέση διάρκεια ζωής των τεχνολογικών ειδών είναι ζωτικής σημασίας για τον προσδιορισμό της διατομής της αλληλεπίδρασης με αυτά. Ο von Hoerner απέδειξε ότι αν μόνο ένα στα εκατό ETI επιβίωνε από μια αρχική «κρίση επιβίωσης», και πέρναγε σε μια μακρά περίοδο ωριμότητας, ο πληθυσμός του Γαλαξία σε μια κατάσταση ισορροπίας θα κυριαρχούνταν από τέτοιες παλαιότερες φυλές.

 

Θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε την προφανή έλλειψη εξωγήινων σοφών πολιτισμών υποθέτοντας ότι το L είναι καταστροφικά χαμηλό. Μια κοινή πρόταση είναι ότι τα τεχνολογικά είδη περνούν αναγκαστικά από μια κρίση επιβίωσης με την ανακάλυψη της πυρηνικής ενέργειας. Η αυτοκαταστροφή είναι μια πολύ πραγματική πιθανότητα για την ανθρωπότητα. Είναι αυτό ένα μοτίβο για όλους όσους περνούν από αυτόν τον δρόμο;

 

Αυτή είναι μια δύσκολη υπόθεση για να υποστηριχθεί. Δεν υπάρχει κανένας μηχανισμός- εκτός από ένα άμορφο «επιθετικό ένστικτο»- που να μπορεί να γενικευτεί πειστικά πέρα από τη Γη. Φαίνεται να έχουμε αρκετές πιθανότητες να επιβιώσουμε άλλα εκατό χρόνια ως τεχνολογικά εξελιγμένο είδος. Εάν οι πιθανότητες επιβίωσης είναι τόσο υψηλές για άλλα νεοσύστατα ETI, οι απώλειες δύσκολα θα ήταν αισθητές στην εξίσωση (2).

 

Διαστρικά ταξίδια- ο παράγοντας v

Οι εικασίες για τον διαστρικό αποικισμό ξεκινούν συνήθως με μια σειρά περιοριστικών υποθέσεων. Για παράδειγμα, ενώ θεωρείται ότι οι παλαιότεροι εξωγήινοι πολιτισμοί μπορεί να επιτύχουν τεχνολογικές δεξιότητες που θα μας φαίνονταν «μαγικές» (νόμος του Clarke), θεωρείται επίσης γενικά αποδεκτό ότι οι ταξιδιωτικοί περιορισμοί του Αϊνστάιν θα παραμείνουν σε ισχύ. Η παραδοχή ότι τα όρια της ειδικής σχετικότητας εξακολουθούν να ισχύουν για τα προηγμένα εξωγήινα είδη, δεν συνεπάγεται την απόρριψη της πιθανότητας του ταχύτερου από την ταχύτητα του φωτός ταξιδιού (FTLT- Faster Than Light Travel). Ο περιορισμός γίνεται επειδή υπάρχουν λίγα να μάθουμε από ένα πείραμα σκέψης στο οποίο το FTLT παίζει ρόλο. Οι ξενολογικές εικασίες είναι χρήσιμες μόνο για τη διερεύνηση των χαμηλών ανώτερων ορίων στη διάχυση εξωγήινων πολιτισμών, όχι για την προσέγγιση των υψηλών κατώτερων ορίων που υπονοεί το FTLT.

 

Άλλες υποθέσεις υποδηλώνουν γιατί ένα είδος που επιτυγχάνει την ικανότητα διαστρικής πτήσης μπορεί να επιλέξει να ασκήσει το προνόμιο. Η μετανάστευση από τεχνολογικά είδη που ταξιδεύουν στο διάστημα έχει μοντελοποιηθεί τόσο από μια προσέγγιση διάχυσης από τους Newman & Sagan, όσο και μέσω της Monte Carlo επανάληψης[7] από τον Jones. Αυτές οι συζητήσεις υποθέτουν ότι οι αποικισμένες περιοχές θα επεκταθούν υπό την πίεση του πληθυσμού, για να γεμίσουν τις διαθέσιμες τοποθεσίες διαβίωσης (πιθανώς συμπεριλαμβανομένων όχι μόνο κατοικήσιμων και «γήινων» κόσμων, αλλά και διαστημικών οικοτόπων που διαμορφώνονται από πλανητοειδή σε τροχιά κοντά σε πηγές ηλιακής ενέργειας και πτητικών αερίων).

 

Για μια αρχική περίοδο μετά τον αποικισμό ενός παρθένου κόσμου, μια διαστημική φυλή θεωρείται ότι εμπλέκεται στην εκμετάλλευση του κόσμου, και στην επέκταση του πληθυσμού. Αυτή η περίοδος θεωρείται ότι διαρκεί από μερικές δεκαετίες έως και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Όταν η βιομηχανική ικανότητα έχει αυξηθεί αρκετά, και όταν οι κατά κεφαλήν πόροι πέφτουν κάτω από το επιθυμητό επίπεδο, η προσπάθεια εξερεύνησης και μετανάστευσης αξίζει και πάλι το κόστος. Επιχειρηματίες άποικοι, αναζητώντας καλύτερη ζωή για τους ίδιους και τους απογόνους τους, αναχωρούν τότε για νέους ορίζοντες. Αυτός ο κύκλος αποικισμού, ανάπτυξης, κορεσμού και περαιτέρω εξερεύνησης, υποτίθεται ότι θα συνεχιστεί σε κάθε τοποθεσία κατά μήκος της επεκτεινόμενης ζώνης αποικισμού.

 

Οι αναλύσεις περιλαμβάνουν υποθέσεις σχετικά με την πιθανή κατανομή των κατάλληλων τοποθεσιών κοντά σε σταθερά αστέρια, τους ρυθμούς αύξησης του πληθυσμού, και τους ρυθμούς μετανάστευσης μόλις ξεκινήσει κάποια φάση αποικισμού. Αυτές οι μαθηματικές μελέτες, με λίγες εξαιρέσεις, υποδηλώνουν ότι, ακόμη και αν τα διαστημόπλοια περιορίζονται σε ταχύτητες πολύ κάτω από 0,1c και σε εύρος μικρότερο από 5 pc, μια φυλή που ταξιδεύει στα αστέρια θα πρέπει να είναι σε θέση να επεκταθεί και να γεμίσει έναν γαλαξία σαν τον δικό μας σε περίπου 60 Myr (εκατομμύρια χρόνια).

 

Συμπεριλαμβάνοντας παύσεις στον αποικισμό, οι Kuiper & Morris υπολόγισαν μια ταχύτητα επέκτασης v περίπου 0,016c, όχι πολύ διαφορετική από τα αποτελέσματα των Jones και von Hoerner. Αυτή η τιμή είναι ουσιαστικά ανεξάρτητη από την ταχύτητα του αστρόπλοιου, πράγμα που σημαίνει ότι σχεδόν κάθε σενάριο για διαστρικά ταξίδια (ηλιακά πανιά, αστεροειδείς κιβωτοί, βιόσταση, κ.λπ.) είναι σχετικό.

 

Όσοι επιμένουν ότι τα διαστρικά ταξίδια είναι αδύνατα, δεν θα πειστούν από τις πηγές που αναφέρονται εδώ. Εάν η υπόθεσή τους μπορεί να αποδειχθεί, το κεντρικό σημείο του Tipler και άλλων θα αποκηρυχθεί, και το SETI θα επιστρέψει στην κατάσταση που βρισκόταν στα τέλη της δεκαετίας του 1960. Ο παραπάνω συγγραφέας πιστεύει πάντως ότι η υπόθεση για κάποια εκδοχή αργού διαστρικού ταξιδιού ενισχύεται κάθε χρόνο.

 

Υποθέτοντας ότι το ταξίδι στα αστέρια είναι φυσικά δυνατό, υπάρχουν άλλοι τρόποι με τους οποίους το v θα μπορούσε συστηματικά να μειωθεί κάτω από τις τιμές που εκτιμήθηκαν παραπάνω; Οι Newman & Sagan έχουν προτείνει ότι η πληθυσμιακή πίεση δεν είναι η κινητήρια δύναμη πίσω από την επέκταση, και ότι η διασπορά μπορεί επομένως να είναι πιο αργή. Αλλά αυτό το συμπέρασμα είναι αδύναμο. Οι εξερευνήσεις που θα πραγματοποιούνταν από περιέργεια θα κάλυπταν πολύ μεγαλύτερες αποστάσεις από εκείνες που θα υποκινούνταν από απλή πρακτικότητα. Όταν δημιουργηθούν αποικίες ως αποτέλεσμα εξερευνητικών αποστολών, αυτές θα χρησιμεύσουν ως πυρήνες για περαιτέρω μετανάστευση. Αντί για μια αναπτυσσόμενη σφαίρα, θα βλέπαμε στη συνέχεια πολλαπλές «μολύνσεις» σε όλο τον Γαλαξία. Η υπόθεση της πληθυσμιακής πίεσης, αν και απλοϊκή, προτιμάται επειδή μπορεί να μοντελοποιηθεί σε πραγματικά παραδείγματα από τη Γη, και επίσης επειδή προσφέρει χαμηλά ανώτατα όρια στους ρυθμούς διάχυσης των οικισμών.

 

Οι Newman & Sagan έχουν επίσης προτείνει ότι τα ETI είναι εκεί έξω, αλλά απλά δεν έχουν φτάσει ακόμα εδώ- χρειάζεται πολύ μεγάλος χρόνος, ίσως 2 Gyr (δισεκατομμύρια χρόνια), σύμφωνα με τις παραμέτρους πληθυσμιακής αύξησης που προτείνουν, για να διαδοθεί ο πολιτισμός σε όλο τον Γαλαξία. Ο Jones έχει επισημάνει, ωστόσο, ότι ακόμη και οι εξαιρετικά συντηρητικοί ρυθμοί ανάπτυξης των Newman & Sagan θα μπορούσαν να γεμίσουν τον Γαλαξία μέσα σε μισό δισεκατομμύριο χρόνια, καθώς η διαφορική γαλαξιακή περιστροφή απλώνει σπειροειδώς τη ζώνη επέκτασης ενός τέτοιου πολιτισμού σε μια μεγάλη έκταση. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που προτείνουν οι Newman & Sagan είναι μια κατάσταση μη ισορροπίας, η οποία ξεκινά έτσι με σκοπό την αποκατάσταση της ισορροπίας.

 

Η καταστολή του παράγοντα v είναι μια αγαπημένη μέθοδος των αισιόδοξων της επαφής για να εξηγήσουν τη Μεγάλη Σιωπή, αλλά γενικά τα επιχειρήματά τους φαίνονται αδύναμα. Όσοι εξετάσουν τις παραπομπές που αναφέρονται εδώ μπορεί να καταλήξουν σε άλλο συμπέρασμα, αλλά φαίνεται ότι η εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί αλλού.

 

Προσέγγιση και αποφυγή- ο παράγοντας Α

Οι αισιόδοξοι της επαφής δεν έχουν ομοφωνία σχετικά με το ποιος παράγοντας στην εξίσωση (2) είναι υπεύθυνος για την φαινομενικά χαμηλή τιμή του C. Όπως είδαμε, κάποιοι αμφισβητούν τη λογική των διαστρικών ταξιδιών. Άλλοι προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί ένα ETI μπορεί να επιλέξει να μην επικοινωνήσει μαζί μας. Ο παράγοντας που αντιπροσωπεύει τις τελευταίες υποθέσεις είναι το Α, η διατομή «προσέγγισης/αποφυγής» στην εξίσωση (2). Εδώ θα παραθέσουμε σε συντομία μερικές από τις διάφορες ιδέες που προσφέρονται.

 

Αποφυγή

(α) Οι Kuiper & Morris έχουν προτείνει ότι τα μέλη μιας γαλαξιακής λέσχης που επικοινωνεί με ραδιοκύματα θα μπορούσαν να επιλέξουν να μην επικοινωνήσουν με «αρχάριους», επειδή αυτό θα μείωνε τη χρησιμότητα των αρχαρίων ως ενδεχόμενα μέλη του δικτύου. Αν γινόμασταν καταναλωτές πληροφοριών πρόωρα, αυτό θα μας εμπόδιζε να γίνουμε πάροχοι πληροφοριών, και θα χανόταν έτσι ο πλούτος του διαγαλαξιακού πολιτισμού.

 

(β) Εάν το σενάριο των «θανατηφόρων ανιχνευτών» περιέχει έστω και έναν κόκκο αλήθειας, τα γνωστικά ETI θα ήταν προσεκτικά σχετικά με τη διαρροή υπερβολικής ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας από τους ανιχνευτές τους στον ουρανό του πλανήτη που θα επισκέπτονταν. Θα ήταν επιλεκτικοί σχετικά με το ποιον θα διάλεγαν να επικοινωνήσουν, είτε αυτοπροσώπως είτε μέσω ραδιοκυμάτων. Και μπορεί επιπλέον να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί με τους υποκατάστατους ανιχνευτές. Ο Benford έχει προτείνει ότι οι αυτοαναπαραγόμενοι ανιχνευτές μπορούν να μεταλλαχθούν, όπως και οι οργανισμοί, και, μετά από πολλές γενιές, να γίνουν επικίνδυνοι για το δημιουργό τους είδος. Συνειδητοποιώντας αυτό, τα ETI μπορεί να είναι συντηρητικά στην αποστολή τέτοιων υποκατάστατων. Ο Saunders έχει απαριθμήσει περισσότερους λόγους για τους οποίους η έναρξη επαφής μπορεί να είναι επωφελής ή μειονεκτική για ένα τεχνολογικό είδος.

 

Κακές στρατηγικές αναζήτησης

«Αυτοί» μπορεί κάλλιστα να είναι παντού, αλλά κοιτάμε προς τη λάθος κατεύθυνση. Μεγάλο μέρος της συζήτησης στο SETI αφορούσε το ποιες ραδιοσυχνότητες θα χρησιμοποιούνταν στις τηλεπικοινωνίες ενός ETI. Ωστόσο, η συναίνεση σχετικά με τις συχνότητες της «νερότρυπας»[8] μπορεί να είναι λανθασμένη. Η κίνηση που μεταφέρεται από στενές συνεκτικές δέσμες ακτινοβολίας μπορεί να μην είναι ανιχνεύσιμη από τη Γη, για παράδειγμα.

 

Στην ανθρώπινη κοινωνία, κάθε φορά που άνοιξαν νέοι δίαυλοι επικοινωνίας, οι παλαιότεροι βασικοί δίαυλοι δεν εγκαταλείφθηκαν, αλλά χρησιμοποιήθηκαν εκτενέστερα από ποτέ. Τα ETI μπορεί να εκπέμπουν μόνο κατά διαστήματα ή σε μικρές γωνίες. Αν είναι έτσι, τα αστρονομικά γεγονότα μπορεί να χρησιμεύουν ως δείκτες για αυτούς, για παράδειγμα σουπερνόβα στο πεδίο του χρόνου, ή αστέρια εκλάμψεων σε χωρικό προσανατολισμό, υποδηλώνοντας ότι μπορεί να υπάρχει κάποια ειδική στρατηγική αναζήτησης για το SETI, αν ξέραμε ποια είναι αυτή.

 

Το επιχείρημα του Tipler κατά του SETI βασίζεται στην ιδέα ότι οι αυτοαναπαραγόμενοι υποκατάστατοι ανιχνευτές θα είχαν εγκατασταθεί στο Ηλιακό Σύστημα μέχρι τώρα, και θα είχαν έρθει σε επαφή με την ανίχνευση ραδιοκυμάτων από τον πολιτισμό μας. Με εξαίρεση κάποια περιστατικά περίεργης «ηχώς» που εντοπίστηκαν στις δεκαετίες του 1920 και του 1930 (το μυστήριο zeta Reticuli), δεν υπάρχουν ίχνη που να δείχνουν ότι τέτοιοι ανιχνευτές υπάρχουν. Ωστόσο, αυτοί οι ανιχνευτές μπορεί να μην προγραμματιστούν με τον τρόπο που περιμένει ο Tipler. Μόνο η λεπτομερής εξερεύνηση του Ηλιακού Συστήματος θα δείξει αν τέτοια ρομπότ βρίσκονται εκεί έξω, και μας περιμένουν αθόρυβα.

 

«Καραντίνα»- σκόπιμη απομόνωση της Γης

Ο Ball έχει προτείνει μια απλή εκδοχή μιας ιδέας που συζητείται εδώ και καιρό στην επιστημονική φαντασία. Εξηγεί τη Μεγάλη Σιωπή προτείνοντας ότι το Ηλιακό Σύστημα (α) διατηρείται ως «ζωολογικός κήπος». Εναλλακτικά (β), οι Kuiper & Morris προτείνουν ότι τα καλοπροαίρετα εξωγήινα νοήμονα είδη μπορεί να θέλουν να αφήσουν κόσμους όπως η Γη να παραμείνουν σε ηρεμία για μεγάλες περιόδους, με σκοπό η συνείδηση των πολιτισμών σε αυτούς τους κόσμους να αναπτυχθεί. Άλλες υποθέσεις θεωρούν ότι οι εξωγήινοι παρατηρητές (γ) περιμένουν την κοινωνική ωρίμανση της ανθρωπότητας, ή (δ) μας έχουν βάλει σε καραντίνα ως επικίνδυνους. Τα ETI μπορεί ακόμη και να βρίσκονται σε μυστική επαφή με κυβερνήσεις ή άτομα στη Γη (ε).

 

Ένα πρόβλημα με την υπόθεση της «καραντίνας» είναι η διαφορική περιστροφή του Γαλαξία.[9] Εάν οι εξωγήινοι γείτονές μας κατά τη διάρκεια μιας εποχής είναι περιβαλλοντολόγοι, 10 Myr αργότερα ο Ήλιος μας θα μπορούσε να εισέλθει στην περιοχή μιας λιγότερο σχολαστικής φυλής. Η υπόθεση της καραντίνας φαίνεται να απαιτεί ένα μεγάλο βαθμό πολιτισμικής ομοιογένειας στο Γαλαξία, κάτι που είναι δύσκολο κάποιος να φανταστεί.

 

«Μακροζωή»- η εγκατάλειψη της πλανητικής κατοίκησης ως τρόπου ζωής

Σκεφτείτε μια επεκτεινόμενη σφαίρα αποικισμένων αστρικών συστημάτων, όπως προτείνεται από τους Jones, Sagan και πολλούς άλλους. Η επέκταση θα προέλθει γενικά από εκείνες τις περιοχές που αποικίστηκαν πιο πρόσφατα. Θα υπήρχε μια τεράστια επιλεκτική διαδικασία σε αυτή την περίπτωση, ευνοώντας εκείνους που είναι πιο κατάλληλοι για να ζήσουν σε διαστημόπλοια. Μπορεί κανείς να φανταστεί μια πολύ γρήγορη κοινωνική (και ίσως φυσική) προσαρμογή, σε σημείο που η σύνδεση της ύπαρξης ενός πολιτισμού με κάποιον πλανήτη αντικαθίσταται υπέρ των διαστημικών οικοτόπων σε όλες τις περιοχές εκτός από το εσώτατο μέρος της σφαίρας εγκατάστασης.

 

Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε δύο διαφορετικές συμπεριφορές, καθεμία συμβατή με τη Μεγάλη Σιωπή: Οι γεννημένοι στο διάστημα εξωγήινοι πολιτισμοί θα μπορούσαν να κατακερματίσουν άπληστα γήινους πλανήτες για οικοδομικό υλικό και πτητικές ουσίες, οδηγώντας σε καταστροφική καταστολή των συχνοτήτων n_e, f_l και f_i. Ή μπορεί να αγαπούν τα «βρεφοκομεία» νέων πολιτισμών για αυτό που είναι, και να τους προστατεύουν σαν να βρίσκονται σε «καραντίνα», χωρίς καμία σύγκρουση συμφερόντων ή επιθυμία να χρησιμοποιήσουν αυτούς τους κόσμους για εκμετάλλευση.

 

«Ενήλικες μόνο»: περισσότερο εναλλακτικοί τρόποι ζωής

Συχνά προτείνεται ότι οι διαστημικοί νοήμονοι επισκέπτες μπορεί να μετατοπιστούν σε άλλα ενδιαφέροντα μετά από ένα εύλογο χρονικό διάστημα. Αυτό θα έθετε ένα όριο στην περίοδο επέκτασης, αν και όχι, ίσως, στην εξερεύνηση. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ένα τέτοιο σενάριο να επικρατεί για όλα τα παλαιότερα σοφά εξωγήινα είδη.

 

Η ανακάλυψη τεχνικών παράτασης της ζωής θα μπορούσε να τείνει να προάγει τον συντηρητισμό, την οικολογική ευαισθησία και την αποστροφή για τους κινδύνους των διαστημικών πτήσεων. Η χειρουργική επέμβαση για την καταστολή των ενστίκτων εδαφικότητας είναι μια άλλη επιλογή που προτείνει ο Sagan, αν και μπορεί να γίνει κάποια διάκριση μεταξύ της «εδαφικότητας» και μιας υγιούς παρόρμησης προς την «επέκταση». Η τελευταία παρόρμηση είναι ένα στοιχείο ειδογένεσης, και δεν ακυρώνεται από την εφεύρεση του πολιτισμού.

 

«Χαμηλό ενοίκιο»: η Γη είναι είτε απρόσιτη είτε ανεπιθύμητη

(α) Η μόνη τεχνική για το ταξίδι πιο γρήγορα από το φως (FTLT) που έχει κάποια υποστήριξη στην κοινότητα της φυσικής είναι μέσω της «γεωμετροδυναμικής». Οι λύσεις στις εξισώσεις πεδίου της γενικής σχετικότητας του Αϊνστάιν, περιλαμβάνουν εκείνες που σχετίζονται με μαύρες τρύπες που είτε έχουν καθαρό φορτίο, είτε περιστρέφονται. Αυτές οι λύσεις μπορούν να συνεχιστούν αναλυτικά διαμέσου του εσωτερικού της μαύρης τρύπας σε μια χρονοειδή κατεύθυνση, σε μια διαδοχή ασυμπτωτικά επίπεδων χωροχρονικών περιοχών που βρίσκονται σε πολύ μεγάλη απόσταση από την αρχική περιοχή.[10]

 

Εάν μια τέτοια έκδοση του ταξιδιού γρηγορότερα από το φως ήταν βολική και αποτελεσματική, θα περίμενε κανείς ότι οι γαλαξιακοί πολιτισμοί θα συγκεντρωνόταν γύρω από τα σημεία εισόδου και εξόδου της μαύρης τρύπας. Οι ακριβές και παλιές τεχνολογίες για ταξίδια με «αργά διαστημόπλοια» θα μαράζωναν. Το γεγονός ότι οι αστρονόμοι δεν έχουν παρατηρήσει κοντινές μαύρες τρύπες μπορεί κατά συνέπεια να είναι μια εκδήλωση της ανθρωπικής αρχής. Εάν μια «χρησιμοποιήσιμη» μαύρη τρύπα ήταν πιο κοντά, η Γη θα είχε ήδη αποικιστεί, πιθανότατα θα είχε ακολουθήσει ένα οικολογικό ολοκαύτωμα, και δεν θα υπήρχαμε ως είδος για να παρατηρήσουμε τη μαύρη τρύπα. Έτσι, το γεγονός ότι βρισκόμαστε εδώ είναι συνεπές με την αποτυχία παρατήρησης κοντινών μαύρων τρυπών.

 

(β) Ένα άλλο συστηματικό φαινόμενο που μπορεί να κάνει το Ηλιακό Σύστημα κατά περιόδους απρόσιτο είναι η μετακίνηση του Ήλιου γύρω από το κέντρο του Γαλαξία. Αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε στην πορεία για να βγούμε από έναν σπειροειδή βραχίονα του Γαλαξία, πλούσιο σε αέριο και σκόνη. Σε μερικά εκατομμύρια χρόνια ο Ήλιος θα βρίσκεται σε μια «ανοιχτή» περιοχή, όπου υπάρχουν λίγα φωτεινά, νεότερα αστέρια, ή πυκνά διαστρικά σύννεφα υδρογόνου. Αυτά τα σύννεφα μπορεί να απαιτούνται για τη λειτουργία των διαστημοπλοίων τύπου Bussard,[11] αλλά μπορεί επίσης να θεωρηθούν επικίνδυνα για άλλες μορφές ταξιδιού.

 

(γ) Οι μορφές ζωής της Γης βασίζονται σχεδόν εξ ολοκλήρου στα αριστερόστροφα ισομερή των αμινοξέων. Αυτό μπορεί να μην συμβαίνει αλλού. Εάν παντού αλλού κυριαρχεί «δεξιόστροφη» ζωή, η Γη μπορεί να αποφεύγεται συστηματικά, επειδή δεν θα υπήρχε τίποτα εδώ για να φάνε οι υποψήφιοι άποικοι.

 

Αποικισμένες σφαίρες- ο συντελεστής L

Πολλοί έχουν εκτιμήσει τον ρυθμό με τον οποίο ένα τεχνολογικό είδος μπορεί να επεκταθεί στο διάστημα, μόλις αποκτήσει αυτήν την ικανότητα. Η ταχύτητα του πλοίου θεωρείται γενικά αρκετά μεγάλη για να κάνει τη μετανάστευση πρακτική, αλλά αρκετά χαμηλή ώστε οι άποικοι να επιλέξουν να εγκατασταθούν στην πρώτη κατάλληλη τοποθεσία. Έτσι, η διάχυση ενός ETI θα ήταν πιθανότατα σφαιρική μέχρι να διασχίσει το πάχος του γαλαξιακού λεπτού δίσκου, και στη συνέχεια ο αποικισμός θα προχωρούσε με το σχήμα ενός διαστελλόμενου δίσκου. Σε αυτές τις μελέτες το κύριο ενδιαφέρον εντοπίζεται στο μέτωπο της αποικιζόμενης ζώνης, που καθορίζει πόσο μακριά μπορεί να εξαπλωθεί μια επεκτεινόμενη φυλή σε μια δεδομένη στιγμή.

 

Αν η πληθυσμιακή πίεση είναι ο πρωταρχικός παράγοντας, ωστόσο, κάποιος μπορεί να αναρωτηθεί για τη μοίρα των επί μακρόν κατειλημμένων κόσμων βαθιά στο εσωτερικό της κατοικημένης σφαίρας. Οι λέξεις «πληθυσμιακή πίεση» υποδηλώνουν την πιθανή μοίρα αυτών των κοινοτήτων.

 

Σκεφτείτε τον αποικισμό της Πολυνησίας, από περίπου το 1500 π.Χ. έως περίπου το 800 μ.Χ. Η αναλογία με τη διαστρική εξερεύνηση και αποικισμό είναι εύστοχη. Ο Jones χρησιμοποίησε αρχαιολογικά δημογραφικά στοιχεία της πολυνησιακής επέκτασης για να προτείνει ρυθμούς ανάπτυξης και μετανάστευσης για το μοντέλο του διαστρικού αποικισμού. Βλέπει τους ατρόμητους Πολυνήσιους ως πρότυπα της πιθανής επιτυχίας των εγχειρημάτων αποικισμού «από αστέρι σε αστέρι».

 

Η ιστορία της Πολυνησίας μπορεί να είναι ανάλογη με τον διαστρικό αποικισμό, αλλά ίσως με μια περισσότερο αιματηρή παρά αισιόδοξη έννοια. Η εικόνα του Χόλυγουντ για τη ζωή σε αυτά τα νησιά μπορεί να είναι παραδεισένια, αλλά οι πολυνησιακοί πολιτισμοί υπόκειντο σε τακτικούς κύκλους ακραίου υπερπληθυσμού που ελεγχόταν από αιματηρές σφαγές του ενήλικου ανδρικού πληθυσμού, στον πόλεμο ή μέσω τελετουργιών. Υπάρχουν πολλές ιστορίες νησιών των οποίων οι άνδρες εξαφανίστηκαν σχεδόν εξ ολοκλήρου- κάποιες φορές από εσωτερικές διαμάχες, και άλλες φορές από εισβολείς από άλλα νησιά.

 

Εάν η Πολυνησία πρόκειται να χρησιμοποιηθεί ως αναλογία της διαστρικής μετανάστευσης, ίσως είναι καλύτερο να ληφθούν υπόψη όχι μόνο τα μεγάλα κατορθώματα της ναυσιπλοΐας αλλά και η υπόλοιπη ιστορία, με προέκταση σε ένα τεχνολογικό περιβάλλον. Ας υποθέσουμε μια σταθερή σφαίρα επέκτασης ενός ETI. Τι γίνεται με τα εσωτερικά οικοσυστήματα; Το παράδειγμα της Πολυνησίας μας οδηγεί να φανταστούμε αυξανόμενο ανταγωνισμό για φθίνοντες πόρους, χωρίς τρόπο διαφυγής για τον πλεονάζοντα πληθυσμό, καθώς όλα τα γύρω οικοσυστήματα βρίσκονται σε παρόμοια κατάσταση.

 

Ο Stull έχει προτείνει ότι οι λεηλασίες από τα εσωτερικά συστήματα των περιφερειακών οικισμών, μπορεί να επιβραδύνουν τον ρυθμό εξερεύνησης και επέκτασης. Αλλά ο διαστρικός ιμπεριαλισμός χωρίς FTLT φαίνεται παράλογος. Οι συγκρούσεις που προκύπτουν από την πληθυσμιακή πίεση είναι πολύ πιο πιθανό να λάβουν τη μορφή αγώνων για πόρους μέσα σε κάθε πλανητικό σύστημα.

 

Σε ένα σύστημα που θα έχει αποικιστεί από καιρό, οι διαθέσιμοι αστεροειδείς θα έχουν μετατραπεί νωρίς σε ενδιαιτήματα. Οι ασφαλείς εσωτερικές τροχιές με ανεμπόδιστη πρόσβαση στην ηλιακή ενέργεια θα είναι ανάρπαστες. Κάτω από τέτοιες συνθήκες θα μπορούσε κανείς να δει ένα βαθύ πολιτισμικό χάσμα μεταξύ εκείνων που ζουν πάνω σε πλανήτες, και εκείνων που ζουν στο διάστημα. Ακόμη και οι πιο αποδοτικές διαστημικές κατασκευές θα απαιτούσαν συχνή αναπλήρωση πτητικών ουσιών, για παράδειγμα. Οι κομήτες θα μπορούσαν να παρέχουν μέρος αυτών, καθώς και οι αστεροειδείς που κάποτε ήταν πυρήνες κομητών, αλλά οι γήινοι πλανήτες θα βρίσκονται πιο κοντά, και θα είναι πλούσιοι σε επιθυμητά στοιχεία.

 

Από τη θέση τους στην κορυφή ενός βαρυτικού πεδίου, οι κάτοικοι του διαστήματος μπορεί να εκφοβίσουν τα ξαδέρφια τους που βρίσκονται εγκατεστημένα σε έναν πλανήτη, βομβαρδίζοντας τις πόλεις τους με ανακατευθυνόμενους αστεροειδείς, μέχρι να εξαλειφθεί ο πολιτισμός στον πλανήτη. Όσοι γεννήθηκαν στο διάστημα, μακριά από κάθε αίσθηση προσκόλλησης στην πλανητική ζωή, θα μπορούσαν ακόμη και να δουν έναν γήινο πλανήτη ως πιθανή πηγή δομικών υλικών. Δεν θα ήταν πέρα από τις ικανότητες μιας προηγμένης τεχνολογίας να κονιορτοποιήσει έναν κόσμο όπως η Γη, οργανώνοντας πλανητικές συγκρούσεις. Είναι μια ιδέα λιγότερο απομακρυσμένη από το ταξίδι με ταχύτητα μεγαλύτερη από το φως, ή τους τρόπους επικοινωνίας που παρακάμπτουν τον ηλεκτρομαγνητισμό. Η επίδραση που μπορεί να έχουν τέτοια επαναλαμβανόμενα γεγονότα στους όρους της εξίσωσης του Drake, ιδιαίτερα στο n_e, είναι σημαντική.

 

«Κόσμοι φυτώρια»

Υπάρχει ένας μεγάλος όγκος βιβλιογραφίας που υποδηλώνει ότι η σύγχρονη κοινωνία εξαντλεί ή υποβαθμίζει τους γήινους πόρους με μεγαλύτερο ρυθμό από ό,τι οι πόροι μπορούν να αναπληρωθούν φυσικά. Ας υποθέσουμε ότι ένα πλανητικό σύστημα μπορεί να υποστηρίξει έναν τεχνολογικό πολιτισμό υψηλής ανάπτυξης μόνο για μια συγκεκριμένη χαρακτηριστική περίοδο. Αυτή η διάρκεια ζωής θα ποικίλλει από τοποθεσία σε τοποθεσία, από πολιτισμό σε πολιτισμό, αλλά μέσα στη σφαίρα επέκτασης κάθε είδους μπορεί να της αποδοθεί μια χαρακτηριστική τιμή L'. Ένας συντελεστής επιβίωσης S(t) = exp(-t/L') μπορεί να αποδοθεί σε μια τοποθεσία που καταλαμβάνεται για χρόνο t.

 

Ας υποθέσουμε ότι ένα ETI επεκτείνεται από το σύστημα όπου εξελίχθηκε, με μέση ταχύτητα v (συνδυάζοντας την ταχύτητα του αστρόπλοιου με την καθυστέρηση για την εγκατάσταση νέων οικισμών σε μια σφαίρα συνολικής ακτίνας R). Στη συνέχεια, για μια τοποθεσία σε απόσταση r από το κέντρο, S(r) = exp( -(R-r)/vL'). Ο αριθμός των σωζόμενων τοποθεσιών εντός της κατοικημένης σφαίρας, όπως υπολογίζεται στην εξίσωση (3), είναι n_j. Έχουμε δει ότι πολλοί συγγραφείς πιστεύουν ότι  το n_j είναι σχετικά ανεξάρτητο από την ταχύτητα επέκτασης, v. Αλλά σίγουρα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το L'. Εάν οι εγκατεστημένες βιόσφαιρες μπορούν να διατηρήσουν τεχνολογικούς πολιτισμούς για μεγάλο χρονικό διάστημα,  το n_j αυξάνεται κατά τον κύβο της ακτίνας επέκτασης. Εάν το L' είναι πολύ μικρό, ωστόσο, οι τοποθεσίες στο εσωτερικό της σφαίρας χάνονται γρήγορα, το εξώτατο κέλυφος κυριαρχεί, και ο αριθμός των τοποθεσιών επεκτείνεται μόνο κατά το τετράγωνο της ακτίνας επέκτασης. Όταν κάποιος εισάγει στην εξίσωση (3) το πεπερασμένο σχήμα του δίσκου του Γαλαξία, το n_j πρέπει σύντομα να αυξηθεί γραμμικά, και τελικά να μειωθεί, καθώς η επέκταση επιβραδύνεται από έλλειψη πόρων.

 

Όπως το καμένο έδαφος όπου έχει σαρώσει μια πυρκαγιά, ο Γαλαξίας μπορεί τελικά να ανακάμψει με άλλα εγχειρήματα «έξυπνης» δραστηριότητας των πολιτισμών. Αλλά πόσο γρήγορη θα ήταν μια τέτοια ανάκαμψη; Σκεφτείτε τον κύκλο ζωής ενός «φυτωρίου», ενός πλανήτη με μια κατάλληλη βιόσφαιρα, όπου η μακρά, αργή εξέλιξη της νοημοσύνης μπορεί να λάβει χώρα.

 

Στη Γη, πολλά έχουν συμβεί από την Κρητιδική-Τριτογενή καταστροφή, πριν από περίπου 65 εκατομμύρια χρόνια- μια καταστροφή που εξαφάνισε, σε σύντομο χρονικό διάστημα, σχεδόν κάθε είδος ζώου ξηράς που ζύγιζε περισσότερα από 25 κιλά. Τα πλάσματα των οποίων οι απόγονοι κυριάρχησαν στον πλανήτη ήταν τα πρώιμα ισοδύναμα των ποντικών, των λεμούριων και των μυγαλών των δέντρων. Αυτά τα ταπεινά ζώα επεκτάθηκαν και διαφοροποιήθηκαν για να γεμίσουν τις οικολογικές θέσεις που έμειναν κενές μετά τον θάνατο των μεγάλων ερπετών. Είμαστε μεταξύ των απογόνων τους. Θα μπορούσε η ξαφνική εξαφάνιση του σημερινού τεχνολογικού πολιτισμού να αποκλείσει τη Γη ως φυτώριο; Ίσως όχι. Αν τα «ποντίκια» το έκαναν μια φορά, πιθανότατα θα μπορούσαν να το ξανακάνουν.

 

Προτείνεται ότι οι κατάλληλοι κόσμοι πρέπει να περάσουν από μεγάλες, αρχικές περιόδους λήθαργου πριν επιτύχουν τη βιολογική πολυπλοκότητα- μια πολυπλοκότητα του γονιδιώματος ίσως- ώριμη για νοημοσύνη. Στη συνέχεια αυτοί οι κόσμοι θα πρέπει να είναι σε θέση να παράγουν νοήμονα είδη σε αρκετά σύντομα χρονικά διαστήματα, ανάλογα με το χρόνο που απαιτείται ένα τέτοιο είδος να ανακάμψει από τις καταστροφές του αμέσως προηγούμενου είδους. Το διάστημα που πέρασε από την Κρητιδική καταστροφή μέχρι σήμερα είναι μια λογική εκτίμηση για το χρόνο που απαιτείται για μικρά πλάσματα να φτάσουν σε υψηλό επίπεδο πολυπλοκότητας.

 

Σκεφτείτε τώρα τα κυκλικά κύματα μετανάστευσης και αποικισμού από διαστημικούς ταξιδιώτες. Υποθέτουμε ότι οι πλανήτες εποικίζονται, εκμεταλλεύονται, και στη συνέχεια, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, εγκαταλείπονται. Εκτός αν οι αποικιστές αφήσουν μεγάλα τμήματα των αποικιών τους ανεκμετάλλευτα, ή αν ασχοληθούν με τη «εξυψωτική» βιολογική μηχανική των τοπικών ανώτερων ζώων, η απλή παρουσία τους είναι πιθανό να αποτρέψει την εμφάνιση αυτόχθονων νοήμονων ειδών. Ο κύκλος παραγωγής ευφυών ειδών σε έναν πλανήτη πιθανότατα ακυρώνεται επ’ αόριστον από μια ενεργή τεχνολογική αποικία.

 

Όταν οι άποικοι τελικά φύγουν (ή πεθάνουν), ο χρόνος ανάκαμψης που απαιτείται για να εξελιχθεί μια άλλη γενιά χρηστών εργαλείων θα εξαρτηθεί από τον τρόπο με τον οποίο οι πρώην άποικοι αντιμετώπισαν τον κόσμο που υιοθέτησαν. Όσο πιο εκτεταμένη ήταν η εκμετάλλευσή τους, τόσο πιο σοβαρό θα είναι το αντίκτυπο στην τοπική βιόσφαιρα. Ο δικός μας τεχνολογικός πολιτισμός έχει απλοποιήσει σημαντικά τα οικολογικά δίκτυα στη Γη, ακόμη και όπου έχουν γίνει προσπάθειες για τη διατήρηση της άγριας φύσης. Οι «ανώτερες» μορφές ζωής έχουν αποδειχθεί ιδιαίτερα ευαίσθητες, και εξαρτώνται από πολύπλοκα οικολογικά δίκτυα.

 

Αυτό είναι ένα σημαντικό ζήτημα, όσον αφορά τη διαστρική μετανάστευση, που έχει παραβλεφθεί σε μεγάλο βαθμό: Όταν οι άποικοι τελικά φύγουν, με κάποιο είδος φθοράς, καταστροφής ή διάλυσης, η οικολογική ανακύκλωση μπορεί να ξαναρχίσει, αλλά η ανάκτηση και η αναγέννηση της σοφίας θα καθυστερήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα αφότου μια τεχνολογική φυλή είχε καταλάβει τον πλανήτη. Επομένως, η πληθυσμιακή πίεση επηρεάζει όχι μόνο τον παράγοντα L', αλλά και τον παράγοντα f_i στην εξίσωση (1).

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Το δίλημμα της Μεγάλης Σιωπής δίνει στη προκαταρκτική μελέτη της ξενολογίας τον πρώτο δραματικό αγώνα της, μεταξύ εκείνων που αναζητούν αισιόδοξες δικαιολογίες για την προφανή απουσία νοήμονων εξωγήινων γειτόνων, και εκείνων που αποδέχονται με ενθουσιασμό τη Σιωπή ως απόδειξη για την απομόνωση της ανθρωπότητας απέναντι σε ένα ανοιχτό μέτωπο.

 

Και οι δύο προσεγγίσεις πάσχουν σε μεγάλο βαθμό από προσωπική προκατάληψη και από έλλειψη λεπτομερούς συγκριτικής μελέτης. Σε αυτό το άρθρο επιχειρήσαμε να ασχοληθούμε με ένα θέμα που, παρόλη τη μεγάλη του σημασία, είναι σχεδόν απόκοσμο στην απροσδιόριστη φύση του. Χωρίσαμε το θέμα στα λογικά του στοιχεία, και επιχειρήσαμε μια μορφολογική συζήτηση των πιθανοτήτων. Εναπόκειται στον ενδιαφερόμενο αναγνώστη να αναζητήσει τις παραπομπές που αναφέρονται, και να καταλήξει στα δικά του συμπεράσματα.

 

Ορισμένες από τις εναλλακτικές διαδρομές που συζητούνται εδώ εξυπηρετούν τους αισιόδοξους, ενώ άλλες φαίνονται απαισιόδοξες σε πρωτοφανή βαθμό. Έχουμε παρουσιάσει μόνο το περίγραμμα μιας πλήρους ανάλυσης του προβλήματος. Περαιτέρω εργασία θα πρέπει να εξετάσει κάθε πειραματική δοκιμή που θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε αυτό το θεμελιώδες ερώτημα της μοναδικότητας της ανθρωπότητας.

 

Αυτή η έρευνα δείχνει ότι το Σύμπαν έχει πολλούς περισσότερους τρόπους να είναι άσχημο από ό,τι συζητήθηκε προηγουμένως. Πράγματι, οι μόνες υποθέσεις που προτείνονται, και οι οποίες φαίνεται να είναι απολύτως συνεπείς με την παρατήρηση και με τη μη αποκλειστικότητα- «θανατηφόροι ανιχνευτές» και «οικολογικά ολοκαυτώματα»- είναι καταθλιπτικό να εξεταστούν.

 

Ωστόσο, ενώ ο συγγραφέας δεν δέχεται ότι τα γηραιότερα είδη θα είναι απαραίτητα σοφότερα από τη σύγχρονη ανθρωπότητα, τέτοιες ευγενείς φυλές θα μπορούσαν να έχουν εμφανιστεί. Εάν ένας τέτοιος πολιτισμός ζούσε πολύ, και διατηρούσε μεγάλο μέρος του σθένους της νεότητάς του, θα μπορούσε να είχε ενσταλάξει μια παράδοση σεβασμού για τις κρυμμένες δυνατότητες της ζωής στα επόμενα είδη που θα ταξίδευαν στο διάστημα.

 

===================

 

The 'Great Silence': the controversy concerning extraterrestrial intelligent life, Glen David Brin

[https://www.davidbrin.com/nonfiction/greatsilence.pdf]

Μετάφραση για τα Ελληνικά, 2025, Χρήστος Κ. Τσελέντης

 

---

[1] Ένας ανιχνευτής Von Neumann είναι μια αυτοαναπαραγόμενη έξυπνη συσκευή με διαστρικές δυνατότητες. Ένας διαστημικός πολιτισμός θα μπορούσε ενδεχομένως να χρησιμοποιήσει τέτοιες κατασκευές για να καταλάβει μεγάλο μέρος ή ολόκληρο τον Γαλαξία, και ίσως ολόκληρο το Σύμπαν.

[https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-astrobiology/article/abs/von-neumann-probes-rationale-propulsion-interstellar-transfer-timing/5202679D74645D3707248FE5D5FA0124]

[2] Η ημιστατική ισορροπία είναι μια θερμοδυναμική διαδικασία που συμβαίνει τόσο αργά που το σύστημα παραμένει σε κατάσταση εσωτερικής ισορροπίας καθόλη τη διάρκεια της αλλαγής, επιτρέποντάς το να αναλυθεί ως μια σειρά καταστάσεων ισορροπίας. Είναι μια προσέγγιση για διαδικασίες που δεν είναι τεχνικά σε ισορροπία επειδή αλλάζουν, αλλά συμβαίνουν με αρκετά αργό ρυθμό ώστε να αντιμετωπίζονται ως τέτοιες.

[https://askfilo.com/user-question-answers-physics/what-is-a-quasi-equilibrium-process-what-is-its-importance-36303235393533]

[3] Το επιχείρημα για την ύπαρξη εξωγήινης νοημοσύνης βασίζεται στη λεγόμενη αρχή της μετριότητας. Αυτή η αρχή, που πιστεύεται ευρέως από τους αστρονόμους από την εποχή του Νικόλαου Κοπέρνικου, δηλώνει ότι οι ιδιότητες και η εξέλιξη του Ηλιακού Συστήματος δεν είναι ασυνήθιστες με κανέναν σημαντικό τρόπο. Κατά συνέπεια, οι διεργασίες στη Γη που οδήγησαν στη ζωή, και τελικά σε σκεπτόμενα όντα, θα μπορούσαν να έχουν συμβεί σε όλο το Σύμπαν.

[https://www.britannica.com/science/extraterrestrial-intelligence#ref959787]

[4] Το πείραμα των Miller-Urey ήταν μια μελέτη του 1952 από τους Stanley Miller και Harold Urey που προσομοίωσε τις συνθήκες της πρώιμης Γης για να δοκιμάσει την υπόθεση της αβιογένεσης- ότι τα οργανικά μόρια θα μπορούσαν να σχηματιστούν από ανόργανες ενώσεις. Εφαρμόζοντας έναν ηλεκτρικό σπινθήρα σε μια φιάλη που περιείχε ένα μείγμα μεθανίου, αμμωνίας, υδρογόνου και νερού, απέδειξαν ότι αμινοξέα και άλλα οργανικά δομικά στοιχεία της ζωής μπορούσαν να συντεθούν αυθόρμητα.

[https://en.wikipedia.org/wiki/Miller%E2%80%93Urey_experiment]

[5] Πρόκειται για την υπόθεση του 1986 στο Αρκάνσας των ΗΠΑ, σχετικά με τη διδασκαλία της εξέλιξης. Η αρχική δίκη του Scopes του 1925 περιελάμβανε έναν δάσκαλο γυμνασίου, τον John Scopes, ο οποίος διώχτηκε για τη διδασκαλία της εξέλιξης, κατά παράβαση του νόμου του Τενεσί.

[https://www.npr.org/2005/07/05/4726786/scopes-2-arkansas-creationism-trial#:~:text=His%2038%2Dpage%20ruling%20%2D%2D%20reported%20on%20in,many%20publications%20worldwide%20%2D%2D%20said%20creation%2Dscience%20lacked]

[6] Ο Wickramasinghe (μαθητής και συνεργάτης του Hoyle) πρότεινε, ωστόσο, ότι αυτός ο Δημιουργός θα προέκυπτε αυθόρμητα και φυσικά μέσα σ’ ένα αέναο Σύμπαν.

[http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/Nave-html/Faithpathh/Wick.html#:~:text=%22Yet%20perhaps%20the%20most%20significant,one%20in%201040%2C000%20...]

[7] Οι επαναλήψεις Monte Carlo είναι οι επαναλαμβανόμενες δοκιμές σε μια στατιστική προσομοίωση Monte Carlo, όπου κάθε δοκιμή χρησιμοποιεί ένα νέο σύνολο τυχαίων αριθμών για να μοντελοποιήσει ένα αβέβαιο γεγονός, και να παράγει ένα μόνο πιθανό αποτέλεσμα.

[https://www.investopedia.com/terms/m/montecarlosimulation.asp#:~:text=A%20Monte%20Carlo%20simulation%20takes,to%20arrive%20at%20an%20estimate.]

[8] Η «νερότρυπα» αναφέρεται στη ζώνη συχνοτήτων μεταξύ 1400 και 1700 MHz, μια σχετικά ήσυχη περιοχή στο ηλεκτρομαγνητικό φάσμα, που θεωρείται ιδανική για την αναζήτηση εξωγήινης νοημοσύνης (SETI). Αυτή η ζώνη είναι σημαντική επειδή βρίσκεται ανάμεσα στις φασματικές γραμμές του υδρογόνου (στα 1420 MHz) και του υδροξυλίου (στα 1666 MHz), δύο θεμελιωδών συστατικών του νερού. Το όνομα προέρχεται από την ιδέα ότι οποιοσδήποτε τεχνολογικά προηγμένος πολιτισμός πιθανότατα θα χρησιμοποιούσε αυτή τη ζώνη, καθώς το νερό είναι απαραίτητο για τη ζωή όπως την ξέρουμε, και άλλες μορφές ζωής θα μπορούσαν παρομοίως να το αναγνωρίσουν ως καλό «τόπο συνάντησης» για διαστρική επικοινωνία.

[https://en.wikipedia.org/wiki/Water_hole_(radio)#:~:text=The%20waterhole%2C%20or%20water%20hole,radio%20telescopes%20in%20radio%20astronomy.]

[9] Η διαφορική περιστροφή του Γαλαξία είναι το φαινόμενο όπου διαφορετικά μέρη ενός γαλαξία περιστρέφονται με διαφορετικές ταχύτητες, με τις εσωτερικές περιοχές να περιστρέφονται ταχύτερα από τις εξωτερικές περιοχές. Αυτό συμβαίνει επειδή οι γαλαξίες δεν είναι άκαμπτα σώματα, αλλά είναι συστήματα που μοιάζουν με ρευστά, όπου τα αντικείμενα σε διάφορες αποστάσεις από το γαλαξιακό κέντρο έχουν διαφορετικές τροχιακές ταχύτητες.

[https://en.wikipedia.org/wiki/Differential_rotation#:~:text=Differential%20rotation%20is%20seen%20when,the%20Sun%2C%20Jupiter%20and%20Saturn.]

[10] Η πρόταση περιγράφει τις ιδιότητες των λύσεων στις εξισώσεις πεδίου του Αϊνστάιν για φορτισμένες ή περιστρεφόμενες μαύρες τρύπες, θεωρώντας ότι αυτές οι λύσεις μπορούν να συνεχίσουν να ισχύουν διαμέσου της μαύρης τρύπας, «βγάζοντας» σε άλλες περιοχές του χωροχρόνου. Ένα τέτοιο εξιδανικευμένο μοντέλο, όπως ο χωροχρόνος των Kerr-Newman, προτείνει μια πιθανή σύνδεση με «άλλα σύμπαντα», ή λευκές τρύπες.

[https://inspirehep.net/literature/139218#:~:text=Among%20the%20exact%20solutions%20to,the%20so%2Dcalled%20inner%20horizon.]

[11] Τα διαστρικά σκάφη τύπου ramjet είναι μια θεωρητική ιδέα του φυσικού Robert Bussard για διαστημόπλοια που χρησιμοποιούν μια ηλεκτρομαγνητική «σκούπα» για τη συλλογή υδρογόνου από το διαστρικό μέσο, για χρήση ως καύσιμο.

[https://engineering.fandom.com/wiki/Bussard_ramjet#:~:text=The%20Bussard%20ramjet%20method%20of,rocket%20to%20accelerate%20the%20ramjet.]