Ναρκισσισμός και το Διπλό

 

Είναι το φάντασμα του ίδιου μας του Εαυτού, του οποίου η στενή σχέση και η βαθιά επίδραση στο πνεύμα μας ρίχνει στην κόλαση ή μας μεταφέρει στον Παράδεισο.

Ε.Τ.Α. ΧΟΦΜΑΝ

 

Σε καμία περίπτωση η ψυχανάλυση δεν μπορεί να θεωρήσει ως απλό ατύχημα το γεγονός ότι η σημασία του θανάτου του διπλού φαίνεται στενά συνδεδεμένη με τη ναρκισσιστική σημασία του- όπως σημειώνεται και αλλού στον ελληνικό μύθο. Ο λόγος για τον οποίο δεν είμαστε ικανοποιημένοι με την αφήγηση του Τζέιμς Φρέιζερ (The belief in immortality and the worship of the dead), έγκειται στο γεγονός ότι η εξήγησή του για τον μύθο του Νάρκισσου μετατοπίζει μόνο το πρόβλημα στο ζήτημα της προέλευσης και της σημασίας των υποκείμενων δεισιδαιμονικών ιδεών. Αν δεχτούμε τη βάση της υπόθεσης του Φρέιζερ, και κοιτάξουμε πρώτα για μια εξήγηση γιατί η ιδέα του θανάτου στο μύθο του Νάρκισσου, που συνδέεται με τη θέα του διπλού, θα έπρεπε να έχει καλυφθεί ειδικά από το θέμα της αγάπης για τον εαυτό μας, τότε είμαστε υποχρεωμένοι στη συνέχεια να σκεφτούμε τη γενικά αποτελεσματική τάση να αποκλείουμε με ιδιαίτερο πείσμα την ιδέα του θανάτου, κάτι που είναι εξαιρετικά οδυνηρό για την αυτοεκτίμησή μας.

 

Σε αυτή την τάση αντιστοιχούν οι συχνές ευφημιστικές υποκατάστατες ιδέες, οι οποίες με δεισιδαιμονία σταδιακά έρχονται να επικαλύψουν το αρχικό νόημα του θανάτου. Στο μύθο των Μοιρών, στις αλλαγμένες μορφές των οποίων η θεά του έρωτα παίρνει τη θέση της θεάς του θανάτου, ο Φρόιντ έχει δείξει ότι αυτή η τάση στοχεύει στην καθιέρωση ενός ισοδύναμου όσο το δυνατόν πιο μακρινού και ευχάριστου- ο λόγος είναι μια κατανοητή προσπάθεια αντιστάθμισης. Αυτή η εξέλιξη του μοτίβου, ωστόσο, δεν είναι ιδιότροπη. Αναφέρεται μόνο σε μια παλιά, πρωτότυπη ταυτότητα αυτών των δύο μορφών. Αυτή η ταυτότητα βασίζεται συνειδητά στην κατάκτηση του θανάτου μέσω μιας νέας δημιουργίας, και βρίσκει το βαθύτερο θεμέλιό της στη σχέση με τη μητέρα.

 

Το ότι η έννοια του θανάτου του διπλού τείνει ομοίως να αντικατασταθεί από την έννοια της αγάπης, μπορεί να φανεί από εμφανώς όψιμες, δευτερεύουσες και απομονωμένες παραδόσεις. Σύμφωνα με αυτές τις παραδόσεις, τα κορίτσια είναι σε θέση να δουν τους αγαπημένους τους στον καθρέφτη κάτω από τις ίδιες συνθήκες στις οποίες αποκαλύπτεται επίσης ο θάνατος ή η ατυχία. Και με την εξαίρεση ότι αυτό δεν ισχύει για τα μάταια κορίτσια, μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια αναφορά στον ναρκισσισμό, ο οποίος παρεμβαίνει στην επιλογή ενός ερωτικού αντικειμένου. Ομοίως, στο μύθο του Νάρκισσου υπάρχει μια καθυστερημένη αλλά ψυχολογικά έγκυρη εκδοχή, που αναφέρει ότι ο όμορφος νεαρός νόμιζε ότι είδε την αγαπημένη του δίδυμη αδελφή στο νερό. Εκτός από αυτό το ξεκάθαρα ναρκισσιστικό πάθος, το νόημα του θανάτου έχει επίσης τόσο μεγάλη εγκυρότητα, ώστε δεν μένει καμία αμφιβολία για τη στενή σύνδεση και τη βαθιά σχέση των δύο συμπλεγμάτων.

 

Η έννοια του Νάρκισσου από τη φύση της δεν είναι ξένη προς το μοτίβο του διπλού, το οποίο παρουσιάζει έννοιες του πνεύματος και του θανάτου στο λαογραφικό υλικό. Αυτή η παρατήρηση φαίνεται όχι μόνο από τις αναφερόμενες μυθολογικές παραδόσεις της δημιουργίας μέσω αυτοστοχασμού, αλλά κυρίως από τις λογοτεχνικές επεξεργασίες, που προκαλούν το θέμα του Νάρκισσου να εμφανιστεί στο προσκήνιο μαζί με το πρόβλημα του θανάτου, είτε άμεσα είτε με παθολογική διαστρέβλωση.

 

Μαζί με τον φόβο και το μίσος για τον σωσία, ο ναρκισσιστικός έρωτας για την εικόνα και τον εαυτό κάποιου είναι πιο έντονος στον Ντόριαν Γκρέυ του Όσκαρ Ουάιλντ. «Η αίσθηση της δικής του ομορφιάς ήρθε σε αυτόν σαν αποκάλυψη» στην πρώτη όψη του πορτρέτου του, όταν «στάθηκε κοιτάζοντας τη σκιά της δικής του ομορφιάς». Ταυτόχρονα, τον κυριεύει ο φόβος ότι θα μπορούσε να γεράσει και να γίνει διαφορετικός, ένας φόβος στενά συνδεδεμένος με την ιδέα του θανάτου: «Όταν διαπιστώσω ότι γερνάω, θα αυτοκτονήσω». Ο Ντόριαν, ο οποίος χαρακτηρίζεται ευθέως ως Νάρκισσος, αγαπά τη δική του εικόνα, και επομένως το ίδιο του το σώμα: «Κάποτε, κοροϊδεύοντας παιδιάστικα το Νάρκισσο, είχε φιλήσει... εκείνα τα βαμμένα χείλη που τώρα του χαμογελούσαν τόσο σκληρά. Κάθε πρωί καθόταν μπροστά στο πορτρέτο, αναρωτώμενος για την ομορφιά του, σχεδόν ερωτευμένος με αυτό, όπως του φαινόταν μερικές φορές». «Συχνά... ο ίδιος ανέβαινε τις σκάλες στο κλειδωμένο δωμάτιο... και στεκόταν με έναν καθρέφτη μπροστά από το πορτρέτο... κοιτάζοντας τώρα το κακό και γερασμένο πρόσωπο στον καμβά, και έπειτα το ωραίο νεαρό πρόσωπο που του γελούσε πίσω από το γυαλισμένο γυαλί... Ερωτευόταν όλο και περισσότερο την ομορφιά του...».

 

Συνδεδεμένος με αυτή τη ναρκισσιστική στάση είναι ο επιβλητικός εγωισμός, η ανικανότητα κάποιου να αγαπήσει, και η ανώμαλη σεξουαλική ζωή. Οι στενές φιλίες με νεαρούς άνδρες, για τις οποίες ο Ντόριαν κατηγορείται, είναι προσπάθειες να συνειδητοποιήσει το ερωτικό πάθος με τη δική του νεανική εικόνα. Από τις γυναίκες είναι σε θέση να αποκτήσει μόνο τις πιο ωμές αισθησιακές απολαύσεις, χωρίς να είναι ικανός για μια πνευματική σχέση. Ο Ντόριαν μοιράζεται αυτή την ελαττωματική ικανότητα για αγάπη με σχεδόν όλους τους διπλούς ήρωες. Ο ίδιος λέει σε ένα σημαντικό απόσπασμα, ότι αυτή η ανεπάρκεια προκύπτει από τη ναρκισσιστική εμμονή στο δικό του εγώ: «Μακάρι να μπορούσα να αγαπήσω», φώναξε ο Ντόριαν Γκρέυ, με μια βαθιά νότα πάθους στη φωνή του. «Αλλά φαίνεται ότι έχασα το πάθος και ξέχασα την επιθυμία. Είμαι πάρα πολύ αφοσιωμένος στον εαυτό μου. Η ίδια μου η προσωπικότητα μου έχει γίνει βάρος. Θέλω να δραπετεύσω, να φύγω, να ξεχάσω». Σε μια ιδιαίτερα σαφή αμυντική στάση, ο Ντόριαν δείχνει πώς ο φοβισμένος εαυτός του εμποδίζει την αγάπη για μια γυναίκα· και στο μυθιστόρημα του Ουάιλντ γίνεται σαφές ότι ο φόβος και το μίσος σε σχέση με τον διπλό εαυτό συνδέονται στενά με τη ναρκισσιστική αγάπη για αυτόν, και με την αντίσταση αυτής της αγάπης. Όσο περισσότερο ο Ντόριαν περιφρονεί την εικόνα του, η οποία γίνεται παλιά και άσχημη, τόσο πιο έντονη γίνεται η αγάπη για τον εαυτό του: «Η ίδια η οξύτητα της αντίθεσης συνήθιζε να επιταχύνει την αίσθηση της ηδονής του. Ερωτευόταν όλο και περισσότερο την ομορφιά του...».

 

Αυτή η ερωτική στάση απέναντι στον εαυτό μας, ωστόσο, είναι δυνατή μόνο επειδή, μαζί με αυτήν, τα αμυντικά συναισθήματα μπορούν να αποφορτιστούν μέσω του μισητού και φοβισμένου διπλού. Ο Νάρκισσος είναι αμφίθυμος απέναντι στο εγώ του, γιατί κάτι μέσα του φαίνεται να αντιστέκεται στην αποκλειστική αγάπη. Η μορφή άμυνας κατά του ναρκισσισμού εκφράζεται κυρίως με δύο τρόπους: με φόβο και αποστροφή μπροστά στη δική του εικόνα, όπως φαίνεται στον Ντόριαν, ή, όπως στην πλειονότητα των περιπτώσεων, απέναντι στην απώλεια της σκιάς-εικόνας ή του καθρέπτη-εικόνας. Αυτή η απώλεια, ωστόσο, δεν είναι καθόλου απώλεια, όπως δείχνουν οι καταδιώξεις. Αντίθετα, ενισχύεται, γίνεται ανεξάρτητη και ανώτερα ισχυρή, το οποίο με τη σειρά του δείχνει μόνο το εξαιρετικά ισχυρό ενδιαφέρον για τον ίδιο τον εαυτό. Έτσι, η φαινομενική αντίφαση- η απώλεια της σκιάς-εικόνας ή του καθρέπτη-εικόνας που αναπαρίσταται ως καταδίωξη- νοείται ως μια αναπαράσταση του αντίθετου, μια επαναφορά αυτού που καταπιέζεται σε εκείνο που καταπιέζει.

 

Ο ίδιος μηχανισμός φαίνεται από την κατάληξη της τρέλας, που τακτικά οδηγεί στην αυτοκτονία, η οποία τόσο συχνά συνδέεται με την επιδίωξη του διπλού, του εαυτού. Ακόμη και όταν η απεικόνιση δεν ανταποκρίνεται στην αξεπέραστη κλινική ακρίβεια του Ντοστογιέφσκι, γίνεται σαφές ότι πρόκειται για παρανοϊκές ιδέες καταδίωξης και επιρροής, στις οποίες ο ήρωας είναι θύμα λόγω του σωσία του. Από την ψυχαναλυτική αποσαφήνιση του Φρόιντ για την παράνοια, γνωρίζουμε ότι αυτή η ασθένεια έχει ως βάση «μια εμμονή στον ναρκισσισμό», στην οποία εμμονή αντιστοιχεί η τυπική μεγαλομανία, η σεξουαλική υπερεκτίμηση του εαυτού μας. Το στάδιο ανάπτυξης από το οποίο οι παρανοϊκοί οπισθοδρομούν στον αρχικό ναρκισσισμό τους είναι η μετουσίωση της ομοφυλοφιλίας, ενάντια στην απροκάλυπτη εκδήλωση της οποίας υπερασπίζονται τον εαυτό τους με τον χαρακτηριστικό μηχανισμό προβολής. Με βάση αυτή τη γνώση, μπορεί εύκολα να αποδειχθεί ότι η μανία καταδίωξης του άρρωστου ατόμου ξεκινά τακτικά από τα πρώτα αγαπημένα πρόσωπα.

 

Οι λογοτεχνικές αναπαραστάσεις του διπλού που περιγράφουν το σύμπλεγμα καταδίωξης επιβεβαιώνουν όχι μόνο την αντίληψη του Φρόιντ για τη ναρκισσιστική προδιάθεση προς την παράνοια, αλλά επίσης, με μια διαίσθηση που σπάνια επιτυγχάνεται από τους ψυχικά ασθενείς, ανάγουν την κύρια καταδίωξη στο ίδιο το εγώ, το πρόσωπο που προηγουμένως ήταν το πιο αγαπημένο, και τώρα κατευθύνουν την άμυνά τους εναντίον του. Αυτή η άποψη δεν έρχεται σε αντίθεση με την ομοφυλοφιλική αιτιολογία της παράνοιας. Γνωρίζουμε, όπως ήδη αναφέρθηκε, ότι το ομοφυλοφιλικό αντικείμενο αγάπης επιλέγεται αρχικά με μια ναρκισσιστική στάση απέναντι στη δική του εικόνα.

 

Το παρανοϊκό σύνδρομο καταδίωξης συνδέεται με ένα ακόμη θέμα στο οποίο αξίζει να δοθεί έμφαση. Γνωρίζουμε ότι το πρόσωπο του καταδιώκτη συχνά αντιπροσωπεύει τον πατέρα ή τον αναπληρωτή του (αδελφό, δάσκαλο, κ.λπ.), και βρίσκουμε επίσης στο υλικό μας ότι το διπλό συχνά ταυτίζεται με τον αδελφό. Είναι σαφέστερο στον Αλφρέ ντε Μυσσέ, αλλά εμφανίζεται επίσης στους Χόφμαν (The Devil's Elixirs, The Doubles), Έντγκαρ Άλλαν Πόε, Ντοστογιέφσκι και άλλους. Εμφανίζεται ως επί το πλείστον ως ένας δίδυμος αδελφός, και μας θυμίζει τον μύθο του γυναικοπρεπούς Νάρκισσου, γιατί ο Νάρκισσος νομίζει ότι βλέπει στην εικόνα του την αδελφή του, που του μοιάζει από κάθε άποψη. Το ότι εκείνοι οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν με το θέμα του διπλού έπρεπε επίσης να αντιμετωπίσουν το αρσενικό αδελφικό σύμπλεγμα, προκύπτει από την όχι σπάνια αντιμετώπιση της αδελφικής αντιπαλότητας στα άλλα έργα τους. Έτσι, ο Ζαν Πωλ, στο διάσημο μυθιστόρημά του The Twins, ασχολήθηκε με το θέμα των δίδυμων αδελφών που ανταγωνίζονται μεταξύ τους, ο Γκυ ντε Μωπασσάν στο Peter and John και στο ημιτελές μυθιστόρημα The foreign soul & the Angelus, ο Ντοστογιέφσκι στο Οι αδελφοί Καραμάσοφ, και ούτω καθεξής.

 

Στην πραγματικότητα, και θεωρούμενος εξωτερικά, ο σωσίας είναι ο αντίπαλος του πρωτοτύπου του σε οτιδήποτε, και κυρίως στην αγάπη για μια γυναίκα- ένα χαρακτηριστικό που μπορεί εν μέρει να οφείλει στην ταύτιση με τον αδελφό. Ένας συγγραφέας (J. B. Schneider, The sibling problem) εκφράζεται για αυτή τη σχέση σε μια άλλη σύνδεση: «Ο μικρότερος αδελφός είναι συνηθισμένος, ακόμη και στην καθημερινή ζωή, να είναι κάπως παρόμοιος με τον πρεσβύτερο, τουλάχιστον στην εξωτερική εμφάνιση. Είναι, τρόπον τινά, μια αντανάκλαση του αδελφικού εαυτού του που έχει ζωντανέψει. Και γι' αυτό είναι επίσης αντίπαλος σε όλα όσα βλέπει, αισθάνεται και σκέφτεται ο αδελφός του». Η σχέση που μπορεί να έχει αυτή η ταύτιση με τη ναρκισσιστική στάση, μπορεί να φανεί σε μια άλλη δήλωση του ίδιου συγγραφέα: «Η σχέση του μεγαλύτερου με τον μικρότερο αδελφό είναι ανάλογη με εκείνη του αυνανιστή με τον εαυτό του».

 

Από αυτή την αδελφική στάση αντιπαλότητας προς τον μισητό ανταγωνιστή για την αγάπη της μητέρας, η επιθυμία του θανάτου και η παρόρμηση για το φόνο του διπλού γίνεται λογικά κατανοητή, παρόλο που η σημασία του αδελφού σε αυτή την περίπτωση δεν εξαντλεί την κατανόησή μας. Το θέμα των αδελφών δεν είναι ακριβώς η ρίζα της πίστης στο διπλό, αλλά μάλλον μόνο μια ερμηνεία- καλά καθορισμένη, σίγουρα- της αναμφίβολα καθαρά υποκειμενικής έννοιας του διπλού. Αυτό το νόημα δεν εξηγείται επαρκώς από την ψυχολογική δήλωση ότι «η ψυχική σύγκρουση δημιουργεί το διπλό», το οποίο αντιστοιχεί σε μια «προβολή εσωτερικής αναταραχής», η διαμόρφωση της οποίας επιφέρει μια εσωτερική απελευθέρωση, μια αποφόρτιση, έστω και με τίμημα τον «φόβο της επαφής». Έτσι, «ο φόβος διαμορφώνει από το σύμπλεγμα του εγώ το τρομακτικό φάντασμα του διπλού», το οποίο «εκπληρώνει τις μυστικές, πάντα καταπιεσμένες επιθυμίες της ψυχής του» (Emil Lucka, Ο Ντοστογιέφσκι και ο διάβολος). Μόνο μετά τον προσδιορισμό αυτής της τυπικής έννοιας του διπλού προκύπτουν τα πραγματικά προβλήματα, γιατί στοχεύουμε στην κατανόηση της ψυχολογικής κατάστασης και της στάσης που μαζί δημιουργούν μια τέτοια εσωτερική διαίρεση και προβολή.

 

Το πιο εμφανές σύμπτωμα των μορφών που παίρνει το διπλό, είναι μια ισχυρή αίσθηση ενοχής, που αναγκάζει τον ήρωα να μην αποδέχεται πλέον την ευθύνη για ορισμένες πράξεις του εγώ του, αλλά να την μεταθέτει σε ένα άλλο εγώ, ένα διπλό, που είτε προσωποποιείται από τον ίδιο τον διάβολο (π.χ. Ντοστογιέφσκι, Οι αδελφοί Καραμάσοφ) είτε δημιουργείται μέσω μιας διαβολικής συμφωνίας. Αυτή η αποστασιοποιημένη προσωποποίηση των ενστίκτων και των επιθυμιών που κάποτε θεωρούνταν απαράδεκτες, αλλά που μπορούν να ικανοποιηθούν χωρίς ευθύνη με αυτόν τον έμμεσο τρόπο, εμφανίζεται σε άλλες μορφές του θέματος ως ευεργετικός σύμβουλος (π.χ. Πόε, William Wilson), ο οποίος απευθύνεται άμεσα ως «συνείδηση» του ατόμου (π.χ. Όσκαρ Ουάιλντ, Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ, κ.λπ.). Όπως έχει δείξει ο Φρόιντ, αυτή η συνειδητοποίηση της ενοχής, έχοντας διάφορες πηγές, μετρά αφενός την απόσταση μεταξύ του ιδεώδους του εγώ και της επιτευχθείσας πραγματικότητας, ενώ, από την άλλη, τρέφεται από έναν ισχυρό φόβο του θανάτου, και δημιουργεί ισχυρές τάσεις αυτοτιμωρίας, οι οποίες συνεπάγονται επίσης την αυτοκτονία (Σ. Φρόιντ, Για τον ναρκισσισμό).

 

Αφού τονίσαμε τη ναρκισσιστική σημασία του διπλού στη θετική του σημασία καθώς και στις διάφορες αμυντικές μορφές του, μένει ακόμα να κατανοήσουμε περισσότερα για το νόημα του θανάτου στο υλικό μας, και να δείξουμε τη σχέση με το νόημα που έχει ήδη αποκτηθεί. Αυτό που αποκαλύπτουν άμεσα οι λαογραφικές αναπαραστάσεις και αρκετές από τις λογοτεχνικές, είναι μια απέραντη θανατοφοβία, η οποία αναφέρεται στα αμυντικά συμπτώματα που συζητήθηκαν μέχρι τώρα στο βαθμό που, σε αυτά, ο φόβος (της εικόνας, της απώλειας ή της επιδίωξής της) αποτελούσε το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό.

 

Ένα μοτίβο που αποκαλύπτει μια ορισμένη σχέση μεταξύ του φόβου του θανάτου και της ναρκισσιστικής στάσης είναι η επιθυμία να παραμείνουμε για πάντα νέοι. Από τη μία πλευρά, αυτή η επιθυμία αντιπροσωπεύει τη λιμπιντική καθήλωση του ατόμου σε ένα καθορισμένο αναπτυξιακό στάδιο του εγώ. Aπό την άλλη, εκφράζει τον φόβο της γήρανσης, έναν φόβο που είναι πραγματικά ο φόβος του θανάτου. Έτσι, ο Ντόριαν του Ουάιλντ λέει: «Όταν διαπιστώσω ότι γερνάω, θα αυτοκτονήσω». Εδώ βρισκόμαστε στο σημαντικό θέμα της αυτοκτονίας, οπότε μια ολόκληρη σειρά χαρακτήρων φτάνουν στο τέλος τους ενώ καταδιώκονται από τους σωσίες τους. Αυτό το μοτίβο, προφανώς σε τέτοια αντίθεση με τον υποτιθέμενο φόβο του θανάτου, μπορεί να αποδειχθεί- ακριβώς από την ειδική εφαρμογή του σε αυτό το πλαίσιο- ότι είναι στενά συνδεδεμένο όχι μόνο με το θέμα της θανατοφοβίας, αλλά και με τον ναρκισσισμό. Γιατί αυτοί οι χαρακτήρες και οι δημιουργοί τους- στο βαθμό που αποπειράθηκαν να αυτοκτονήσουν ή το πραγματοποίησαν (π.χ. Μωπασσάν)- δεν φοβήθηκαν τον θάνατο. Αντίθετα, η προσδοκία του αναπόφευκτου πεπρωμένου του θανάτου είναι αφόρητη γι' αυτούς. Όπως το εκφράζει ο Ντόριαν Γκρέυ: «Δεν φοβάμαι τον θάνατο. Μόνο ο ερχομός του θανάτου με τρομοκρατεί». Η κανονικά ασυνείδητη σκέψη της επικείμενης καταστροφής του εαυτού- το πιο γενικό παράδειγμα της καταπίεσης μιας ανυπόφορης βεβαιότητας- βασανίζει αυτούς τους δυστυχισμένους με τη συνειδητή ιδέα της αιώνιας ανικανότητάς τους να επιστρέψουν στη ζωή, μια ιδέα από την οποία η απελευθέρωση είναι δυνατή μόνο με το θάνατο. Έτσι έχουμε το παράδοξο του αυτόχειρα που αναζητά εκούσια τον θάνατο για να απελευθερωθεί από την ανυπόφορη θανατοφοβία.

 

Θα μπορούσε να αντιταχθεί ότι ο φόβος του θανάτου είναι απλώς η έκφραση ενός υπερβολικά ισχυρού ενστίκτου αυτοσυντήρησης, επιμένοντας στην εκπλήρωση. Σίγουρα ο μόνος υπερβολικά δικαιολογημένος φόβος του θανάτου, θεωρούμενος ως ένα από τα θεμελιώδη κακά της ανθρωπότητας, έχει την κύρια ρίζα του στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης, η μεγαλύτερη απειλή για το οποίο είναι ο θάνατος. Αλλά αυτό το κίνητρο είναι ανεπαρκές για την παθολογική θανατοφοβία, η οποία περιστασιακά οδηγεί άμεσα στην αυτοκτονία. Σε αυτό το νευρωτικό σύμπλεγμα- στο οποίο το υλικό που πρέπει να καταπιεστεί, και ενάντια στο οποίο το άτομο υπερασπίζεται τον εαυτό του, τελικά πραγματοποιείται- υπάρχει μια περίπλοκη σύγκρουση, στην οποία, μαζί με τα ένστικτα του εγώ που εξυπηρετούν την αυτοσυντήρηση, λειτουργούν και οι λιμπιντικές τάσεις, οι οποίες απλώς εκλογικεύονται στις συνειδητές ιδέες του φόβου. Η ασυνείδητη συμμετοχή τους εξηγεί πλήρως τον παθολογικό φόβο που προκύπτει εδώ, πίσω από τον οποίο πρέπει να περιμένουμε ένα μέρος της καταπιεσμένης λίμπιντο. Αυτό, μαζί με άλλους ήδη γνωστούς παράγοντες, πιστεύουμε ότι έχουμε βρει σε εκείνο το μέρος του ναρκισσισμού όπου δημιουργείται εξίσου έντονα η απειλή από την ιδέα του θανάτου όσο και από τα καθαρά ένστικτα του εγώ, και όπου τελικά παράγεται η αντίδραση για τον παθολογικό φόβο του θανάτου και τις τελικές συνέπειές του.

 

Ως απόδειξη ότι τα καθαρά συμφέροντα της αυτοσυντήρησης του εγώ δεν μπορούν να εξηγήσουν ικανοποιητικά τον παθολογικό φόβο του θανάτου, παραθέτουμε τη μαρτυρία ενός ερευνητή που είναι εντελώς απροκατάληπτος ψυχολογικά. Ο Edmund Spiess, από το έργο του οποίου έχουμε δανειστεί πολλά κείμενα, εκφράζει την άποψη ότι «η φρίκη του ανθρώπου για το θάνατο δεν προκύπτει απλώς από τη φυσική αγάπη για τη ζωή». Το εξηγεί αυτό με τα ακόλουθα λόγια:

 

«Αυτό, όμως, δεν αποτελεί εξάρτηση από τη γήινη ύπαρξη, διότι ο άνθρωπος συχνά το μισεί αυτό… Όχι, είναι η αγάπη για την προσωπικότητα που τον χαρακτηρίζει, που βρίσκεται στη συνειδητή κατοχή του, η αγάπη για τον εαυτό του, το επίκεντρο της ατομικότητάς του, που τον συνδέει με τη ζωή. Αυτή η αγάπη για τον εαυτό μας είναι ένα αδιαχώριστο στοιχείο της ύπαρξής μας. Σε αυτό θεμελιώνεται και ριζώνει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, και από αυτό αναδύεται η βαθιά και ισχυρή λαχτάρα να ξεφύγουμε από το θάνατο ή τη βύθιση στο τίποτα, καθώς και η ελπίδα να ξυπνήσουμε ξανά σε μια νέα ζωή, σε μια νέα εποχή συνεχούς ανάπτυξης. Η σκέψη να χάσει κανείς τον εαυτό του είναι αφόρητη για τον άνθρωπο, και είναι αυτή η σκέψη που κάνει το θάνατο τόσο τρομερό γι' αυτόν. Αυτή η ελπιδοφόρα λαχτάρα μπορεί να επικριθεί ως παιδική ματαιοδοξία, ανόητη μεγαλομανία. Το γεγονός είναι ότι ο φόβος φωλιάζει στις καρδιές μας. Επηρεάζει και κυβερνά τη φαντασία και τις προσπάθειές μας».

 

Αυτή η σχέση είναι εμφανής σε όλη την επιθυμητή σαφήνεια της- στην πραγματικότητα, με απόλυτη πλαστικότητα- στο λογοτεχνικό υλικό, αν και η ναρκισσιστική αυτοεπιβεβαίωση και αυτο-υπερβολή γενικά κυριαρχούν εκεί. Η συχνή σφαγή του σωσία, μέσω της οποίας ο ήρωας επιδιώκει να προστατευτεί μόνιμα από τις επιδιώξεις του εαυτού του, είναι πραγματικά μια αυτοκτονική πράξη. Βρίσκεται, βεβαίως, στην ανώδυνη μορφή της δολοφονίας ενός διαφορετικού εγώ: μια ασυνείδητη ψευδαίσθηση της διάσπασης ενός κακού, ένοχου εγώ- ένας διαχωρισμός που, επιπλέον, φαίνεται να είναι η προϋπόθεση για κάθε αυτοκτονία. Το αυτοκτονικό άτομο δεν είναι σε θέση να εξαλείψει με άμεση αυτοκαταστροφή το φόβο του θανάτου που προκύπτει από την απειλή του ναρκισσισμού του. Σίγουρα, αρπάζει τη μόνη δυνατή διέξοδο, την αυτοκτονία, αλλά είναι ανίκανος να την πραγματοποιήσει παρά μόνο μέσω του φαντάσματος ενός φοβισμένου και μισητού διπλού, επειδή αγαπά και εκτιμά το εγώ του πάρα πολύ για να του προκαλέσει πόνο, ή να μετατρέψει την ιδέα της καταστροφής του σε πράξη. Σε αυτό το υποκειμενικό νόημα, το διπλό αποδεικνύεται ότι είναι μια λειτουργική έκφραση του ψυχολογικού γεγονότος ότι ένα άτομο με μια στάση αυτού του είδους δεν μπορεί να απελευθερωθεί από μια συγκεκριμένη φάση της ναρκισσιστικά αγαπημένης ανάπτυξης του εγώ. Το συναντά πάντα και παντού, και περιορίζει τις πράξεις του προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Εδώ, η αλληγορική ερμηνεία του διπλού ως μέρος του ανεξάλειπτου παρελθόντος αποκτά το ψυχολογικό της νόημα. Αυτό που συνδέει το άτομο με το παρελθόν γίνεται σαφές, και ο λόγος που αυτό παίρνει τη μορφή του διπλού είναι εμφανής.

 

Τέλος, η σημασία του διπλού ως ενσάρκωση της ψυχής- μια έννοια που αντιπροσωπεύεται στην πρωτόγονη πίστη και ζει στη δεισιδαιμονία μας- έχει στενή σχέση με τους παράγοντες που συζητήθηκαν προηγουμένως. Φαίνεται ότι η ανάπτυξη της πρωτόγονης πίστης στην ψυχή είναι σε μεγάλο βαθμό ανάλογη με τις ψυχολογικές συνθήκες που καταδεικνύονται εδώ από το παθολογικό υλικό- μια παρατήρηση που φαίνεται να επιβεβαιώνει εκ νέου τη «συμφωνία στην ψυχολογία των ιθαγενών και των νευρωτικών». Αυτή η περίσταση θα εξηγούσε επίσης πώς οι πρωτόγονες συνθήκες επαναλαμβάνονται στις μεταγενέστερες μυθικές και καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις του θέματος, ειδικά με ιδιαίτερη έμφαση στους λιμπιντικούς παράγοντες που δεν εμφανίζονται τόσο καθαρά στην αρχέγονη ιστορία, αλλά οι οποίοι ωστόσο μας επέτρεψαν να καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα σχετικά με τα λιγότερο διαφανή πρωταρχικά φαινόμενα.

 

Ο Φρόιντ (Animism, magic and the omnipotence of thought), επισημαίνοντας την ανιμιστική άποψη του κόσμου που βασίζεται στη δύναμη των σκέψεων, δικαιολόγησε τη σκέψη μας για τον πρωτόγονο άνθρωπο, όπως και για το παιδί, ως εξαιρετικά ναρκισσιστική. Επίσης, οι ναρκισσιστικές θεωρίες για τη δημιουργία του κόσμου που παραθέτει, όπως και τα μεταγενέστερα φιλοσοφικά συστήματα που βασίζονται στο εγώ (π.χ. Φίχτε), δείχνουν ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση να αντιληφθεί την πραγματικότητα που τον περιβάλλει κυρίως μόνο ως αντανάκλαση ή ως μέρος του εγώ του. Ομοίως, ο Φρόιντ έχει επισημάνει ότι ο θάνατος, η αδυσώπητη Ἀνάγκη, είναι αυτό που αντιτίθεται στον ναρκισσισμό του πρωτόγονου ανθρώπου, και τον υποχρεώνει να παραδώσει ένα μέρος της παντοδυναμίας του στα πνεύματα. Με αυτό το γεγονός του θανάτου, όμως- που επιβάλλεται στον άνθρωπο, και το οποίο ο άνθρωπος συνεχώς προσπαθεί να αρνηθεί- συνδέονται οι πρώτες έννοιες της ψυχής, οι οποίες μπορούν να ανιχνευθούν τόσο στους πρωτόγονους λαούς όσο και στους προηγμένους πολιτισμούς.

 

Μεταξύ των πρώτων και πιο πρωτόγονων εννοιών της ψυχής είναι αυτή της σκιάς, η οποία εμφανίζεται ως πιστή εικόνα του σώματος αλλά μιας ελαφρύτερης ουσίας. Ο Βίλχελμ Βουντ (Πολιτισμική ψυχολογία) υποστηρίζει ότι η σκιά παρείχε ένα πρωτότυπο μοτίβο για την έννοια της ψυχής. Πιστεύει ότι η «σκιώδης ψυχή», το alter ego, σε αντίθεση με το σώμα, «απ' όσο μπορούμε να πούμε, έχει τη μοναδική πηγή του στα όνειρα και στα οράματα». Αλλά άλλοι ερευνητές- ο Έντουαρντ Τάιλορ, για παράδειγμα (The origins of culture)- έχουν δείξει με πλούσιο υλικό ότι μεταξύ των πρωτόγονων λαών κυριαρχούν ονομασίες εικόνων ή σκιών. Και ο G. Heinzelmann, ο οποίος βρίσκει υποστήριξη στις πιο πρόσφατες έρευνες, αντιτίθεται στον Βουντ σε αυτό το σημείο, δείχνοντας σε πληθώρα παραδειγμάτων ότι «και εδώ, επίσης, πρόκειται για ένα ζήτημα αρκετά σταθερών και εκτενώς επαναλαμβανόμενων απόψεων. Ακριβώς όπως ο Χέρμπερτ Σπένσερ (Principles of sociology) ισχυρίζεται δίκαια στην περίπτωση του παιδιού, ο πρωτόγονος άνθρωπος θεωρεί τη σκιά του ως κάτι πραγματικό, ως ένα ον που συνδέεται μαζί του, και επιβεβαιώνεται στην άποψή του για αυτήν ως ψυχή από το γεγονός ότι ο νεκρός (που είναι ξαπλωμένος) απλά δεν ρίχνει πλέον σκιά. Από την εμπειρία του ονείρου, ο άνθρωπος μπορεί να έχει πάρει την απόδειξη για την πεποίθησή του ότι το βιώσιμο εγώ μπορεί να υπάρξει ακόμα και μετά το θάνατο, αλλά μόνο η σκιά του και η αντανακλώμενη εικόνα του θα μπορούσαν να τον πείσουν ότι υπάρχει ένα μυστηριώδες διπλό ακόμα και όσο είναι ζωντανός.

 

Τα διάφορα ταμπού, προφυλάξεις και υπεκφυγές που χρησιμοποιεί ο πρωτόγονος άνθρωπος σε σχέση με τη σκιά του, δείχνουν εξίσου καλά τη ναρκισσιστική του εκτίμηση για το εγώ του, και τον τεράστιο φόβο του ότι αυτό θα απειληθεί. Ο πρωτόγονος ναρκισσισμός αισθάνεται ότι απειλείται κυρίως από την αναπόφευκτη καταστροφή του εαυτού. Πολύ σαφής απόδειξη της αλήθειας αυτής της παρατήρησης φαίνεται από την επιλογή, ως η πιο πρωτόγονη έννοια της ψυχής, μιας εικόνας όσο το δυνατόν πιο παρόμοιας με τον φυσικό εαυτό, επομένως ενός αληθινού διπλού. Η ιδέα του θανάτου, επομένως, απορρίπτεται από την αντιγραφή του εαυτού που ενσωματώνεται στη σκιά ή στην αντανακλώμενη εικόνα.

 

Έχουμε δει ότι μεταξύ των πρωτόγονων λαών οι ονομασίες για τη σκιά, την αντανακλώμενη εικόνα, και τα παρόμοια, χρησιμεύουν επίσης για την έννοια «ψυχή», και ότι η πιο πρωτόγονη έννοια της ψυχής των Ελλήνων, των Αιγυπτίων και άλλων πολιτισμικά επιφανών λαών συμπίπτει με ένα διπλό που είναι ουσιαστικά ταυτόσημο με το σώμα. Τότε, επίσης, η έννοια της ψυχής ως ανακλώμενη εικόνα προϋποθέτει ότι μοιάζει με ένα ακριβές αντίγραφο του σώματος. Πράγματι, ο J. von Negelein (A contribution to the Indian belief in the transmigration of souls) μιλάει άμεσα για έναν «πρωτόγονο μονισμό του σώματος και της ψυχής», με τον οποίο εννοεί ότι η ιδέα της ψυχής αρχικά συνέπιπτε εντελώς με εκείνη ενός δεύτερου σώματος. Ως απόδειξη αναφέρει το γεγονός ότι οι Αιγύπτιοι έφτιαχναν εικόνες των νεκρών για να τους προστατεύσουν από την αιώνια καταστροφή. Μια τέτοια υλική προέλευση, λοιπόν, έχει η ιδέα της ψυχής. Αργότερα, έγινε μια άυλη έννοια με την αυξανόμενη υλιστική εμπειρία του ανθρώπου, ο οποίος δεν θέλει να παραδεχτεί ότι ο θάνατος είναι αιώνιος αφανισμός.

 

Αρχικά, βέβαια, το ζήτημα της πίστης στην αθανασία δεν είχε καμία σημασία, αλλά η πλήρης άγνοια της ιδέας του θανάτου προκύπτει από τον πρωτόγονο ναρκισσισμό, όπως αποδεικνύεται ακόμη και στο παιδί. Για το πρωτόγονο, όπως και για το παιδί, είναι αυτονόητο ότι θα συνεχίσει να ζει, και ο θάνατος γίνεται αντιληπτός ως ένα αφύσικο, μαγικά παραγόμενο γεγονός (Φρέιζερ). Μόνο με την αναγνώριση της ιδέας του θανάτου και του φόβου του θανάτου που προκύπτει από τον επαπειλούμενο ναρκισσισμό, εμφανίζεται η επιθυμία για αθανασία ως τέτοια. Αυτή η επιθυμία αποκαθιστά πραγματικά την αρχική αφελή πίστη σε μια αιώνια συνεχιζόμενη ύπαρξη, με κάποια μερική προσαρμογή στην εμπειρία του θανάτου που αποκτήθηκε εν τω μεταξύ. Με αυτόν τον τρόπο, λοιπόν, η πρωτόγονη πίστη στις ψυχές δεν είναι αρχικά τίποτα άλλο παρά ένα είδος πίστης στην αθανασία, η οποία αρνείται ενεργητικά τη δύναμη του θανάτου. Και ακόμη και σήμερα, το ουσιαστικό περιεχόμενο της πίστης στην ψυχή- όπως υπάρχει στη θρησκεία, στη δεισιδαιμονία και στις σύγχρονες λατρείες- δεν έχει εξελιχθεί. Η σκέψη του θανάτου γίνεται υποστηρικτική με την εξασφάλιση ενός εαυτού για μια δεύτερη ζωή, ως διπλή. Όπως στην απειλή του ναρκισσισμού από τη σεξουαλική αγάπη, έτσι και στην απειλή του θανάτου επαναλαμβάνεται η ιδέα του θανάτου (που αρχικά αποφεύχθηκε από το διπλό) με αυτή τη μορφή, η οποία, σύμφωνα με τη γενική δεισιδαιμονία, ανακοινώνει το θάνατο, ή της οποίας ο τραυματισμός βλάπτει το άτομο.

 

Έτσι, λοιπόν, βλέπουμε ότι στον πρωτόγονο ναρκισσισμό τα λιμπιντικά συμφέροντα και εκείνα που εξυπηρετούν την αυτοσυντήρηση συγκεντρώνονται στο εγώ με την ίδια ένταση, και τα οποία με τον ίδιο τρόπο προστατεύουν από μια σειρά απειλών από αντιδράσεις που κατευθύνονται ενάντια στην πλήρη εκμηδένιση του εγώ, ή αλλιώς προς τη βλάβη και την εξασθένισή του. Αυτές οι αντιδράσεις δεν προκύπτουν απλώς από τον πραγματικό φόβο, που, όπως λέει ο H. Visscher, μπορεί να ονομαστεί αμυντική μορφή ενός εξαιρετικά ισχυρού ενστίκτου αυτοσυντήρησης. Προκύπτουν επίσης από το γεγονός ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος, μαζί με τον νευρωτικό, εκδηλώνει αυτόν τον «φυσιολογικό» φόβο, αυξημένο σε παθολογικό βαθμό, ο οποίος «δεν μπορεί να εξηγηθεί από τις πραγματικές εμπειρίες τρόμου» (Heinzelmann).

 

Έχουμε εξάγει τη λιμπιντική συνιστώσα, η οποία παίζει ρόλο εδώ, από την εξίσου έντονα αισθητή απειλή για τον ναρκισσισμό, ο οποίος αντιστέκεται στην απόλυτη αυτοπυρπόληση του εγώ, ακριβώς όπως αντιστέκεται στη διάλυσή του στη σεξουαλική αγάπη. Το ότι είναι στην πραγματικότητα ο πρωτόγονος ναρκισσισμός που αντιστέκεται στην απειλή, φαίνεται αρκετά καθαρά από τις αντιδράσεις στις οποίες βλέπουμε τον απειλούμενο ναρκισσισμό να επιβάλλεται με αυξημένη ένταση: είτε με τη μορφή παθολογικής αγάπης για τον εαυτό του, όπως στον ελληνικό μύθο ή στον Όσκαρ Ουάιλντ, τον σύγχρονο εκπρόσωπό του· ή στην αμυντική μορφή του παθολογικού φόβου για τον εαυτό, που συχνά οδηγεί σε παρανοϊκή παραφροσύνη, και εμφανίζεται προσωποποιημένος στην καταδιώκουσα σκιά, στην κατοπτρική εικόνα ή στο διπλό.

 

Από την άλλη, στα ίδια φαινόμενα άμυνας επαναλαμβάνεται και η απειλή, έναντι της οποίας το άτομο θέλει να προστατευθεί και να επιβληθεί. Έτσι συμβαίνει ότι το διπλό, το οποίο προσωποποιεί τη ναρκισσιστική αγάπη για τον εαυτό, γίνεται ένας αδιαμφισβήτητος αντίπαλος στη σεξουαλική αγάπη. Ή αλλιώς, αυτό που αρχικά δημιουργήθηκε ως άμυνα επιθυμίας ενάντια σε μια φοβερή αιώνια καταστροφή, επανεμφανίζεται στη δεισιδαιμονία ως αγγελιοφόρος του θανάτου (βλ. Φρόιντ, Το ανοίκειο).

 

Απόσπασμα από το βιβλίο του Otto Rank, The double: A psychanalytic study

[https://www.amazon.com/Double-Psychoanlytic-Study-Otto-Rank/dp/0807811556]

Μετάφραση για τα Ελληνικά, 2025, Χρήστος Κ. Τσελέντης

mailto: christselentis@gmail.com