[Απόσπασμα από το βιβλίο της Susan Blackmore 'The Meme Machine"]
Λέξεις κλειδιά:
Αλτρουισμός, εξέλιξη, Δαρβινισμός, εγωιστικό γονίδιο, συγγενική επιλογή, αμοιβαίος αλτρουισμός, θεωρία παιχνιδιών, μιμητική, αλτρουιστικό μιμίδιο.
Λέξεις κλειδιά:
Αλτρουισμός, εξέλιξη, Δαρβινισμός, εγωιστικό γονίδιο, συγγενική επιλογή, αμοιβαίος αλτρουισμός, θεωρία παιχνιδιών, μιμητική, αλτρουιστικό μιμίδιο.
Ο αλτρουισμός ορίζεται ως συμπεριφορά που ωφελεί ένα άλλο πλάσμα εις βάρος αυτού που την εκφράζει. Με άλλα λόγια, αλτρουισμός σημαίνει κάτι που κοστίζει χρόνο, προσπάθεια, ή πόρους, για χάρη κάποιου άλλου. Αυτό σημαίνει την παροχή τροφής για ένα άλλο ζώο, ένα σήμα κινδύνου για την προστασία των άλλων με ίδιο ρίσκο, ή την πάλη μ’ έναν εχθρό για τη σωτηρία ενός άλλου ζώου από ζημιά. Τα παραδείγματα αφθονούν στη φύση, από τα κοινωνικά έντομα των οποίων οι ζωές περιστρέφονται γύρω από το καλό της κοινωνίας τους μέχρι τα κουνέλια που βγάζουν προειδοποιητικούς ήχους αν πλησιάζει κάποιος, και τις νυχτερίδες βαμπίρ που μοιράζονται μεταξύ τους γεύματα από αίμα. Οι άνθρωποι είναι μοναδικά συνεργάσιμοι και ξοδεύουν πολύ χρόνο κάνοντας πράγματα που ωφελούν άλλους καθώς επίσης και τους ίδιους. Έχουν ηθικές ευαισθησίες και μια ισχυρή αίσθηση του σωστού και λάθους. Είναι αλτρουιστές.
Ο αλτρουισμός είναι ένα πρόβλημα για πολλούς κοινωνικούς ψυχολόγους που υποθέτουν ότι οι άνθρωποι εξυπηρετούν λογικά τα συμφέροντά τους. Είναι επίσης ένα πρόβλημα για το Δαρβινισμό. Το πρόβλημα ποικίλλει ανάλογα με το επίπεδο στο οποίο θεωρείτε ότι η φυσική επιλογή πραγματοποιείται - ή, με διαφορετικό τρόπο- τι σκοπό πιστεύετε ότι εξυπηρετεί η εξέλιξη. Αν θεωρείτε, όπως πολλοί πρώτοι Δαρβινιστές, ότι η εξέλιξη καταλήγει στο καλό του ατόμου, τότε πώς θα μπορούσε οποιοδήποτε άνθρωπος να συμπεριφερθεί με τέτοιον τρόπο ώστε να προκληθεί ζημιά στον ίδιο προς όφελος κάποιου άλλου; Όλοι οι άνθρωποι θα έπρεπε να υπάρχουν μόνο για τον εαυτό τους, και η φύση να είναι «νύχια και δόντια.» Ωστόσο σαφώς δεν είναι. Πολλά ζώα ζουν κοινωνικά και συνεργατικά, οι γονείς αφοσιώνονται στους απογόνους τους, και πολλά θηλαστικά περνούν καθημερινά τις ώρες τους φροντίζοντας τους φίλους και τους γείτονές τους. Γιατί το κάνουν;
Η απάντηση που τόσο επιτυχώς έχει μετασχηματίσει το πρόβλημα της αυταπάρνησης είναι η θεωρία του εγωιστικού γονιδίου. Αν τοποθετήσετε τον αναπαραγωγό (replicator) στην καρδιά της εξέλιξης και δείτε την επιλογή να ενεργεί προς όφελος μερικών γονιδίων έναντι άλλων, τότε διάφορες μορφές αλτρουισμού έχουν τέλειο νόημα. Πάρτε τη γονική φροντίδα, για παράδειγμα. Τα παιδιά σας κληρονομούν τα μισά από τα γονίδιά σας. Αυτός είναι ο μόνος άμεσος τρόπος να περάσουν τα γονίδιά σας στις μελλοντικές γενιές και επομένως η τόση γονική φροντίδα εξηγείται, αλλά αυτή η ίδια αρχή μπορεί να εφαρμοστεί σε πολλά άλλα είδη αλτρουισμού.
Η εργασία του William Hamilton «Η γενετική εξέλιξη της κοινωνικής συμπεριφοράς» (1964), έγινε κλασική. Ανέπτυξε τη θεωρία που θα έμενε γνωστή ως της συγγενικής επιλογής (kin selection). Θεώρησε ένα γονίδιο G που τείνει να προκαλέσει κάποιο είδος αλτρουιστικής συμπεριφοράς, και εξήγησε ότι «Παρά την αρχή της «επιβίωσης του ισχυρότερου» το ύστατο κριτήριο που καθορίζει εάν το G θα διαδοθεί δεν είναι αν η συμπεριφορά είναι προς όφελος του φορέα αλλά αν είναι προς όφελος του γονιδίου G.» (Hamilton 1963, σελ. 355). Αυτό σημαίνει ότι η αλτρουιστική συμπεριφορά μπορεί να διαδοθεί σε έναν πληθυσμό αν ένα μέλος είναι αλτρουιστικό προς τα άλλα μέλη.
Άλλη μια επιτυχία για τη βιολογία είναι ο αμοιβαίος αλτρουισμός (mutual altruism). Ο Δαρβίνος (1871) υπέθεσε ότι αν ένα άτομο βοηθήσει κάποιο άλλο μπορεί να αναμένει κάποια βοήθεια σε αντάλλαγμα. Εκατό χρόνια αργότερα ο Robert Trivers (1971) μετέτρεψε αυτήν την υπόθεση στη θεωρία του αμοιβαίου αλτρουισμού, που εξηγεί πώς η φυσική επιλογή μπορεί να ευνοήσει τα ζώα που αντάλλαξαν φιλία, παραδείγματος χάρη, μοιράζοντας μεταξύ τους τα πλεονάσματα των πόρων τις καλές χρονιές με την ελπίδα της βοήθειας στις κακές στιγμές. Η ευγνωμοσύνη, η φιλία, η συμπόνια, η εμπιστοσύνη, η αγανάκτηση, και τα συναισθήματα της ενοχής και της εκδίκησης όλα έχουν αποδοθεί στον αμοιβαίο αλτρουισμό, ο οποίος εμπεριέχει την ηθοπλαστική επιθετικότητα, ή την τάση μας να αγανακτούμε απέναντι στην αδικία. Αν έχουμε εξελιχθεί να μοιραζόμαστε τους πόρους με άλλους ανθρώπους, αλλά προς όφελος των γονιδίων μας, τότε τα συναισθήματά μας είναι τα κίνητρα με τα οποία η εξέλιξή μας έχει εξοπλίσει. Σε αυτήν την θεωρία όχι μόνο τα ηθικά συναισθήματα, αλλά και οι ιδέες περί δικαιοσύνης και τα νομικά συστήματα μπορούν να εντοπιστούν στην εξέλιξη του αμοιβαίου αλτρουισμού. (Matt Ridley 1996; Wagstaff 1998; Wright 1994).
Μέχρι τώρα έχουμε μιλήσει για δύο μόνο σημαντικές επιλογές για την ερμηνεία του αλτρουισμού. Η πρώτη λέει πως όλος ο προφανής αλτρουισμός στην πραγματικότητα (ακόμα και αμυδρά) πηγαίνει πίσω στο πλεονέκτημα των γονιδίων. Η δεύτερη ήταν να προσπαθήσουμε να διασώσουμε τον πραγματικό αλτρουισμό και να προτείνουμε κάποιο είδος πρόσθετης ιδιότητας στα ανθρώπινα όντα- μια αληθινή ηθική, μια ανεξάρτητη ηθική συνείδηση, μια πνευματική ουσία ή μια θρησκευτική φύση που υπερνικά με κάποιον τρόπο τον εγωισμό και τις προσταγές των γονιδίων μας, μια άποψη που βρίσκει μικρή υποστήριξη από τους περισσότερους επιστήμονες που θέλουν να καταλάβουν πώς η ανθρώπινη συμπεριφορά λειτουργεί χωρίς μαγική επίκληση. Η μιμητική παρέχει μια τρίτη δυνατότητα. Με έναν δεύτερο αναπαραγωγό (σ.τ.μ. τα μιμίδια) που ενεργεί στα ανθρώπινα μυαλά οι δυνατότητες επεκτείνονται. Πρέπει να βρούμε τώρα τη συμπεριφορά που είναι προς όφελος των μιμιδίων, ενώ παράλληλα εξυπηρετεί τα γονίδια. Η μαγεία δεν θα απαιτείται πλέον για να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι διαφέρουν από όλα τα άλλα ζώα, ούτε γιατί εμφανίζουν πολύ συνεργατικότερη και αλτρουιστική συμπεριφορά.
Το ουσιαστικό σημείο από μιμητική άποψη είναι το εξής- αν οι άνθρωποι είναι αλτρουιστές γίνονται δημοφιλείς, επειδή είναι δημοφιλείς αντιγράφονται, και επειδή αντιγράφονται τα μιμίδιά τους διαδίδονται ευρύτερα από εκείνα των όχι- τόσο αλτρουιστών, συμπεριλαμβάνοντας τα ίδια τα αλτρουιστικά μιμίδια. Αυτό το γεγονός παρέχει έναν μηχανισμό για τη διάδοση της αλτρουιστικής συμπεριφοράς.
Τώρα πρόκειται να θεωρήσω την προέλευση αυτής της συμπεριφοράς στο εξελικτικό παρελθόν μας… Οι άνθρωποι είναι καλοί ο ένας απέναντι στον άλλο για να πάρουν την καλοσύνη σε αντάλλαγμα, και τα συναισθήματά τους σχεδιάζονται αντίστοιχα- δηλ., οι άνθρωποι θέλουν να είναι γενναιόδωροι σε εκείνους που μπορούν να το ξεπληρώσουν, και θέλουν να είναι αρεστοί. Τώρα, προσθέστε την ικανότητα της μίμησης, και τη στρατηγική της «μίμησης του αλτρουιστή,» και δύο συνέπειες προκύπτουν. Πρώτον, οι καλές και γενναιόδωρες συμπεριφορές θα διαδοθούν με τη μίμηση. Δεύτερον, οι συμπεριφορές που μοιάζουν καλές και γενναιόδωρες, ή επικρατούν στους καλούς και γενναιόδωρους ανθρώπους, θα διαδοθούν επίσης με τη μίμηση… Αυτή η στρατηγική ωφελεί, καταρχάς, τα γονίδια αλλά επειδή περιλαμβάνει το δεύτερο αναπαραγωγό τα γονίδια δεν μπορούν να την ελέγξουν. Η «αντιγραφή του αλτρουιστή» ξεκινάει ως πρόθεση για ένα βιολογικό κέρδος, και καταλήγει ως στρατηγική για τα μιμίδια- συμπεριλαμβανομένων των μιμιδίων για τον ίδιο τον αλτρουισμό.
Ήδη έχω υποστηρίξει ότι οι καλύτεροι μιμητές, ή οι κάτοχοι των καλύτερων μιμιδίων, θα έχουν ένα πλεονέκτημα επιβίωσης, όπως και οι άνθρωποι που ζευγαρώνουν μαζί τους. Έτσι η στρατηγική «ζευγάρωσε με τον καλύτερο μιμητή» εξαπλώνεται. Στην πράξη, αυτό σημαίνει το ζευγάρωμα με εκείνους τους ανθρώπους που έχουν τα πιο μοντέρνα (και όχι μόνο τα πιο χρήσιμα) μιμίδια, και μπορούμε τώρα να δούμε ότι ο αλτρουισμός είναι ένας από τους παράγοντες που καθόρισαν ποια μιμίδια έγιναν δημοφιλή.
Κάθε πράξη του μιμητικά καθοδηγούμενου αλτρουισμού μειώνει ενδεχομένως τη γενετική ικανότητα εκείνου που την ασκεί. Με άλλα λόγια, η αρρένα του ανθρώπινου αλτρουισμού μπορεί να ειδωθεί ως πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ των μιμιδίων και των γονιδίων… Αλλά τα μιμίδια… δεν «ενδιαφέρονται» καθόλου για τα γονίδια ενός ανθρώπου. Αν μπορούν να αντιγραφούν θα το κάνουν. Και θα το καταφέρουν, επειδή οι άνθρωποι αντιγράφουν τους ανθρώπους που συμπαθούν. Κατά συνέπεια μπορούμε να φανταστούμε μια ανθρώπινη κοινωνία, στην οποία η μιμητικά καθοδηγούμενη αλτρουιστική συμπεριφορά θα μπορούσε να διαδοθεί- ακόμα κι αν έβαζε ένα βαρύ φορτίο στα άτομα. Με άλλα λόγια, μόλις οι άνθρωποι αρχίσουν να αντιγράφουν τους αλτρουιστές, τα γονίδια δεν θα είναι απαραίτητα σε θέση να τους σταματήσουν.