ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ

 

Σίγκμουντ Φρόιντ

(1901)

 

I. ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΗΜΟΦΙΛΕΙΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ

Στις λεγόμενες «προεπιστημονικές ημέρες,» οι άνθρωποι δεν είχαν καμία αμφιβολία σχετικά με την ερμηνεία των ονείρων. Όταν αυτά ανακαλούνταν μετά την αφύπνιση, θεωρούνταν είτε ως φιλική είτε ως εχθρική εκδήλωση κάποιων ανώτερων δυνάμεων, δαιμονικών ή θεϊκών. Με την πρόοδο της επιστημονικής σκέψης, ολόκληρη αυτή η εκφραστική μυθολογία μεταφέρθηκε στην ψυχολογία. Σήμερα υπάρχει μόνο μια μικρή μειοψηφία μεταξύ των μορφωμένων ατόμων που αμφιβάλλουν ότι το όνειρο είναι η ψυχική πράξη του ίδιου του ονειρευόμενου.

 

Αλλά μετά την πτώση της μυθολογικής υπόθεσης, μια ερμηνεία του ονείρου έγινε απαραίτητη. Οι συνθήκες προέλευσής του· η σχέση του με την ψυχική μας ζωή όταν είμαστε ξύπνιοι· η ανεξαρτησία του από ενοχλήσεις οι οποίες κατά τη διάρκεια του ξύπνιου φαίνεται να απαιτούν την προσοχή· οι πολλές ιδιαιτερότητές του, παράδοξες για την αφυπνισμένη σκέψη· η ασυμφωνία μεταξύ των εικόνων του και των συναισθημάτων που αυτές προκαλούν· έπειτα, η σταδιακή εξασθένισή του, και ο τρόπος με τον οποίο, όταν ξυπνάμε, οι σκέψεις μας το παραμερίζουν ως κάτι παράξενο, ενώ οι αναμνήσεις μας το ακρωτηριάζουν ή το απορρίπτουν- όλα αυτά και πολλά άλλα προβλήματα απαιτούν απαντήσεις που μέχρι τώρα δεν ήταν ικανοποιητικές. Πρώτα απ’ όλα υπάρχει το ερώτημα ως προς το νόημα του ονείρου, ένα ερώτημα που είναι από μόνο του διπλής φύσης. Υπάρχει, από τη μία, η ψυχική σημασία του ονείρου, και η θέση του σε σχέση με μια πιθανή βιολογική λειτουργία. Από την άλλη, έχει άραγε νόημα το όνειρο, όπως οι άλλες νοητικές συνθέσεις;

 

Τρεις τάσεις μπορούν να παρατηρηθούν στην ερμηνεία των ονείρων. Πολλοί φιλόσοφοι έχουν δώσει βάρος σε μια από αυτές τις τάσεις, η οποία ταυτόχρονα διατηρεί κάτι από την προηγούμενη υπερτιμημένη θέση του ονείρου. Το θεμέλιο της ονειρικής ζωής είναι γι’ αυτούς τους φιλοσόφους μια περίεργη κατάσταση ψυχικής δραστηριότητας, την οποία θεωρούν ως και ανύψωση σε κάποια ανώτερη κατάσταση. Ο Σούμπερτ, για παράδειγμα, ισχυρίζεται ότι: «Το όνειρο είναι η απελευθέρωση του πνεύματος από την πίεση της εξωτερικής φύσης, μια απόσπαση της ψυχής από τα δεσμά της ύλης.» Κάποιοι μάλιστα ισχυρίζονται ότι τα όνειρα έχουν την προέλευσή τους σε πραγματικές πνευματικές διεγέρσεις, και ότι είναι οι εξωτερικές εκδηλώσεις πνευματικών δυνάμεων των οποίων οι ελεύθερες κινήσεις έχουν παρεμποδιστεί κατά τη διάρκεια της ημέρας. Ένας μεγάλος αριθμός παρατηρητών αναγνωρίζει ότι η ονειρική ζωή είναι ικανή για εξαιρετικά επιτεύγματα- σε ορισμένους έστω τομείς.

 

Σε εντυπωσιακή αντίθεση με αυτό, η πλειοψηφία των ιατρικών συγγραφέων δύσκολα παραδέχεται ότι το όνειρο είναι ένα ψυχικό φαινόμενο. Σύμφωνα με αυτούς, τα όνειρα προκαλούνται και ξεκινούν αποκλειστικά από ερεθίσματα που προέρχονται από τις αισθήσεις ή το σώμα, και είτε φτάνουν στον κοιμώμενο από έξω, είτε αποτελούν τυχαίες διαταραχές των εσωτερικών οργάνων του. Το όνειρο δεν έχει μεγαλύτερη αξίωση για νόημα και σημασία από τον ήχο που προκαλούν τα δέκα δάχτυλα ενός ατόμου που παίζει κάποιο όργανο χωρίς να είναι εξοικειωμένο με τη μουσική. Το όνειρο έτσι θεωρείται «μια φυσική διαδικασία πάντα άχρηστη, συχνά νοσηρή.» Όλες οι ιδιαιτερότητες της ονειρικής ζωής εξηγούνται ως η ασυνάρτητη προσπάθεια, λόγω κάποιου φυσιολογικού ερεθίσματος, ορισμένων οργάνων, όπως ο εγκέφαλος, κατά τη διάρκεια του ύπνου.

 

Αλλά λίγο επηρεασμένη από την επιστημονική γνώμη, και απροβλημάτιστη ως προς την προέλευση των ονείρων, η δημοφιλής άποψη διατηρεί σταθερά την πεποίθηση ότι τα όνειρα έχουν πραγματικά ένα νόημα, ότι με κάποιο τρόπο προλέγουν το μέλλον, ενώ το νόημα μπορεί να ξετυλιχθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο από το συχνά παράξενο και αινιγματικό ονειρικό περιεχόμενο. Η ανάγνωση των ονείρων συνίσταται στην αντικατάσταση των γεγονότων τους, όσο τα θυμόμαστε, από άλλα γεγονότα. Αυτό γίνεται είτε στιγμιότυπο προς στιγμιότυπο, σύμφωνα με κάποιο κλειδί αποκωδικοποίησης, είτε το όνειρο στο σύνολό του αντικαθίσταται από κάτι άλλο που το συμβολίζει. Οι σοβαροί άνθρωποι γελούν με αυτές τις προσπάθειες- «Τα όνειρα δεν είναι παρά αφρός της θάλασσας!»

 

II. ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΕΧΟΥΝ ΝΟΗΜΑ- ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΟΣ ΟΝΕΙΡΟΥ- ΕΚΔΗΛΩΜΕΝΟ ΚΑΙ ΛΑΝΘΑΝΟΝ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ

Μια μέρα ανακάλυψα προς έκπληξή μου ότι η δημοφιλής άποψη που βασίζεται στη δεισιδαιμονία, και όχι στην επιστήμη, βρίσκεται πιο κοντά στην αλήθεια για τα όνειρα. Έφτασα σε νέα συμπεράσματα για τα όνειρα με τη χρήση μιας νέας μεθόδου ψυχολογικής έρευνας, η οποία ήταν αποτελεσματική στη διερεύνηση φοβιών, εμμονών, ψευδαισθήσεων, και τα παρόμοια, και η οποία μέθοδος, με το όνομα «ψυχανάλυση,» είχε βρει αποδοχή από μια ολόκληρη σχολή ερευνητών. Οι πολλαπλές αναλογίες της ονειρικής ζωής με τις πιο ποικίλες καταστάσεις ψυχικής ασθένειας στην κατάσταση εγρήγορσης έχουν δικαίως επισημανθεί από έναν αριθμό επιστημόνων. Φαινόταν επομένως ελπιδοφόρο να εφαρμοστούν στην ερμηνεία των ονείρων μέθοδοι έρευνας που είχαν δοκιμαστεί σε ψυχοπαθολογικές διεργασίες.

 

Οι εμμονές και η περίεργη αίσθηση πανικού παραμένουν για τη συνείδηση τόσο παράξενες όσο και τα όνειρα τη στιγμή που ξυπνάμε. Η προέλευση αυτών των διαταραχών είναι άγνωστη στη συνείδηση όσο και η προέλευση των ονείρων. Ήταν πρακτικοί σκοποί που μας ώθησαν σε αυτές τις ασθένειες να κατανοήσουμε την προέλευση και το σχηματισμό τους. Η εμπειρία μάς είχε δείξει ότι η θεραπεία των έμμονων ιδεών επιτυγχανόταν όταν αποκαλύπτονταν οι σκέψεις, οι συνδετικοί κρίκοι μεταξύ των νοσηρών ιδεών και του υπόλοιπου ψυχικού περιεχομένου, οι οποίες προηγουμένως καλύπτονταν από τη συνείδηση. Έτσι, η διαδικασία που χρησιμοποίησα για την ερμηνεία των ονείρων προέκυψε από την ψυχοθεραπεία.

 

Αυτή η διαδικασία περιγράφεται εύκολα, αν και η πρακτική της απαιτεί οδηγίες και εμπειρία. Ας υποθέσουμε ότι ο ασθενής πάσχει από έντονο νοσηρό φόβο. Του ζητείται να στρέψει την προσοχή του στην συγκεκριμένη ιδέα, χωρίς, ωστόσο, όπως κάνει συχνά, να την συλλογίζεται. Κάθε εντύπωση γι’ αυτήν την ιδέα, χωρίς καμία εξαίρεση, που συμβαίνει σε αυτόν πρέπει να ειπωθεί στον γιατρό. Η πιθανή δήλωσή του τότε, ότι δεν μπορεί να συγκεντρώσει την προσοχή του σε τίποτα, πρέπει να αντικρουστεί, διαβεβαιώνοντάς τον πολύ θετικά ότι μια τέτοια κενή διανοητική κατάσταση είναι εντελώς αδύνατη.

 

Στην πραγματικότητα, σύντομα θα εμφανιστεί ένας μεγάλος αριθμός εντυπώσεων, με τις οποίες θα συνδεθούν και άλλες. Αυτές θα συνοδεύονται πάντοτε από την έκφραση της γνώμης του παρατηρητή ότι δεν έχουν νόημα ή ότι είναι ασήμαντες. Θα παρατηρηθεί αμέσως ότι αυτή η αυτοκριτική εμποδίζει τον ασθενή να μεταδώσει τις ιδέες του, οι οποίες μάλιστα έχουν ήδη αποκλειστεί από τη συνείδηση. Αν ο ασθενής μπορέσει να παρακινηθεί να εγκαταλείψει αυτή την αυτοκριτική, και να ακολουθήσει τις σκέψεις που προκύπτουν από τη συγκέντρωση της προσοχής, θα αποκτηθεί το πιο σημαντικό υλικό, το οποίο θα φανεί τώρα ότι συνδέεται σαφώς με την συγκεκριμένη νοσηρή ιδέα. Η σύνδεσή της με άλλες ιδέες θα εκδηλωθεί, και αργότερα θα επιτευχθεί η αντικατάσταση της νοσηρής ιδέας από μια νέα, η οποία θα είναι τέλεια προσαρμοσμένη στην ψυχική συνέχεια.

 

Δεν είναι εδώ το κατάλληλο μέρος για να εξετάσουμε διεξοδικά την υπόθεση πάνω στην οποία στηρίζεται αυτό το πείραμα, ή τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την σταθερή επιτυχία του. Αρκεί να δηλώσουμε ότι αποκτούμε αρκετό υλικό για την επίλυση κάθε νοσηρής ιδέας αν στρέψουμε ιδιαίτερα την προσοχή μας στους κρυφούς συνειρμούς που διαταράσσουν τις σκέψεις μας- εκείνους που διαφορετικά παραμερίζονται από την κριτική σκέψη ως άχρηστα απορρίμματα. Εάν η διαδικασία αφορά εμάς τους ίδιους, το καλύτερο σχέδιο για το πείραμα είναι να καταγράψουμε αμέσως όλες τις πρώτες ασαφείς φαντασιώσεις μας.

 

Θα επισημάνω τώρα πού οδηγεί αυτή η μέθοδος όταν την εφαρμόσουμε στην εξέταση των ονείρων. Κάθε όνειρο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με αυτόν τον τρόπο. Θα επιλέξω, ωστόσο, ένα από τα δικά μου όνειρα, το οποίο θα είναι συγκεχυμένο και χωρίς νόημα, και το οποίο θα έχει επιπλέον το πλεονέκτημα της συντομίας. Πιθανώς το όνειρο που είδα χθες το βράδυ ικανοποιεί τις απαιτήσεις. Το περιεχόμενό του, σαφές αμέσως μετά την αφύπνιση, έχει ως εξής:

 

«Παρέα… το μενού έχει σπανάκι... Η κυρία E. L., η οποία κάθεται δίπλα μου, με κοιτάζει επίμονα, και βάζει το χέρι της πάνω στο γόνατό μου. Αμυνόμενος, της απομακρύνω το χέρι. Τότε εκείνη λέει: «Μα πάντα είχατε τόσο όμορφα μάτια…» Τότε ξεχωρίζω κάτι σαν δύο μάτια, σαν σε σκίτσο ή σαν γυαλιά...»

 

Αυτό είναι το όνειρο ή, εν πάση περιπτώσει, αυτό που μπορώ να θυμηθώ. Μου φαίνεται όχι μόνο σκοτεινό και χωρίς νόημα, αλλά κυρίως περίεργο. Η κυρία E. L. είναι ένα άτομο το οποίο επισκέπτομαι σπάνια, ούτε απ’ όσο γνωρίζω επιδίωξα ποτέ πιο εγκάρδια σχέση. Δεν την έχω δει εδώ και πολύ καιρό, και δεν νομίζω ότι έγινε καμία αναφορά σε αυτήν πρόσφατα. Κανένα συναίσθημα δεν συνόδευε τη διαδικασία του ονείρου.

 

Η ανάμνηση αυτού του ονείρου δεν το κάνει πιο ξεκάθαρο στο μυαλό μου. Τώρα, όμως, θα παρουσιάσω τις ιδέες, χωρίς κριτική και προκατάληψη, τις οποίες απέδωσε η ενδοσκόπηση. Παρατηρώ εδώ, εν συντομία, ότι είναι καλό να αποδομούμε το όνειρο στα στοιχεία του, και να αναζητάμε τις ιδέες που συνδέονται με κάθε κομμάτι του χωριστά.

 

«Παρέα… στο τραπέζι.» Η ανάμνηση ενός γεγονότος από χθες το βράδυ μου ήρθε αμέσως στο μυαλό. Έφυγα από ένα πάρτι παρέα με έναν φίλο, ο οποίος προσφέρθηκε να με πάει σπίτι με το ταξί του. «Καλύτερα με το ταξί,» είπε. «Δίνει σε κάποιον μια ευχάριστη απασχόληση. Υπάρχει πάντα κάτι να δεις.» Όταν ήμασταν μέσα στο ταξί, και η ταρίφα είχε γράψει τις πρώτες εξήντα μονάδες, είπα αστειευόμενος: «Δεν έχουμε προχωρήσει καθόλου, και ήδη έχει γράψει εξήντα χέλλερ. Το ταξί μού θυμίζει πάντα το μενού. Με κάνει φιλάργυρο και εγωιστή, υπενθυμίζοντάς μου συνεχώς το χρέος μου. Μου φαίνεται ότι συσσωρεύεται πολύ γρήγορα, και πάντα φοβάμαι ότι θα βρεθώ σε μειονεκτική θέση, όπως δεν μπορώ να αντισταθώ στο τραπέζι τον κωμικό φόβο ότι παίρνω πολύ λίγα, ότι πρέπει να φροντίσω τον εαυτό μου.» Σε σχέση με αυτό παραθέτω:

 

«Στη γη, την κουρασμένη γη, φέρτε μας,

Στην ενοχή αφήστε μας αμέριμνους να πάμε.»

 

Μια άλλη ιδέα για το τραπέζι. Πριν από μερικές εβδομάδες ήμουν θυμωμένος με την αγαπημένη μου σύζυγο στο δείπνο, σ’ ένα Τιρολέζικο θέρετρο υγείας, επειδή δεν ήταν αρκετά επιφυλακτική με κάποιους γείτονες με τους οποίους δεν ήθελα να έχω καμία σχέση. Την παρακάλεσα να ασχοληθεί περισσότερο μαζί μου παρά με τους ξένους. Αυτό σημαίνει ότι βρισκόμουν σε μειονεκτική θέση στο τραπέζι του δείπνου. Η αντίθεση μεταξύ της συμπεριφοράς της συζύγου μου στο συγκεκριμένο τραπέζι και της κυρίας E. L. στο όνειρο, τώρα μου γίνεται εμφανής: «Απευθύνεται εξ ολοκλήρου σε μένα.»

 

Επιπλέον, παρατηρώ τώρα ότι το όνειρο είναι η αναπαραγωγή μιας μικρής σκηνής που συνέβη ανάμεσα στη σύζυγό μου και σε μένα, κάποτε που την φλέρταρα κρυφά. Το χάδι της κάτω από το κάλυμμα του τραπεζομάντιλου ήταν η απάντηση στα παθιασμένα γράμματά μου. Στο όνειρο, όμως, η γυναίκα μου αντικαθίσταται από την ανοίκεια κυρία E.L.

 

Η κυρία E. L. είναι κόρη ενός ανθρώπου στον οποίο χρωστούσα χρήματα! Δεν μπορώ να μην παρατηρήσω ότι εδώ αποκαλύπτεται μια ανυποψίαστη σχέση μεταξύ του περιεχομένου του ονείρου και των σκέψεών μου. Αν ακολουθηθεί η αλυσίδα των συνειρμών, η οποία προέρχεται από ένα στοιχείο του ονείρου, σύντομα οδηγείται κάποιος πίσω σε ένα άλλο από τα στοιχεία του. Οι σκέψεις που προκαλεί το όνειρο προκαλούν συνειρμούς που δεν ήταν αντιληπτοί στο ίδιο το όνειρο.

 

Δεν είναι συνηθισμένο, όταν κάποιος περιμένει από τους άλλους να φροντίσουν τα συμφέροντά του χωρίς κανένα όφελος για εκείνους, να κάνει την αθώα ερώτηση σατιρικά: «Νομίζεις ότι αυτό θα γίνει για χάρη των όμορφων ματιών σου;» Εξού και η ομιλία της κυρίας E.L. στο όνειρο. Η φράση «Πάντα είχατε τόσο όμορφα μάτια» δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά «οι άνθρωποι κάνουν τα πάντα για σένα από αγάπη. Έχεις τα πάντα με αντάλλαγμα το τίποτα.» Το αντίθετο είναι, φυσικά, η αλήθεια. Πάντα πλήρωνα ακριβά την καλοσύνη που μου έδειχναν οι άλλοι. Ωστόσο, το γεγονός ότι πήγα μια βόλτα χωρίς να πληρώσω τίποτα χθες, όταν ο φίλος μου με οδήγησε στο σπίτι με το ταξί του, πρέπει να μου έκανε εντύπωση.

 

Εν πάση περιπτώσει, ο φίλος του οποίου ήμασταν καλεσμένοι χθες, με έκανε συχνά οφειλέτη του. Πρόσφατα άφησα να περάσει η ευκαιρία να τον ξεχρεώσω. Έχει λάβει μόνο ένα δώρο από μένα, μια εσάρπα αντίκα, πάνω στην οποία είναι ζωγραφισμένα μάτια, ως φυλαχτό ενάντια στο κακό μάτι. Επιπλέον, είναι οφθαλμίατρος. Το ίδιο βράδυ τον είχα ρωτήσει σχετικά μ’ έναν ασθενή μου που τον είχα απευθύνει σε εκείνον για γυαλιά.

 

Όπως παρατήρησα, σχεδόν όλα τα μέρη του ονείρου έχουν περιέλθει σε αυτή τη νέα σύνδεση. Θα μπορούσα ακόμα να ρωτήσω γιατί στο όνειρο ήταν σπανάκι για δείπνο. Η απάντηση είναι επειδή το σπανάκι προκάλεσε μια μικρή σκηνή που συνέβη πρόσφατα στο τραπέζι μας. Το παιδί μου, του οποίου τα όμορφα μάτια αξίζουν πραγματικά έπαινο, αρνήθηκε να φάει σπανάκι. Ως παιδί ήμουν ακριβώς το ίδιο· για πολύ καιρό απεχθανόμουν το σπανάκι, μέχρι που αργότερα τα γούστα μου άλλαξαν, και αυτό έγινε ένα από τα αγαπημένα μου πιάτα. Η αναφορά αυτού του φαγητού φέρνει στο νου τη δική μου παιδική ηλικία και αυτή του παιδιού μου. «Πρέπει να χαίρεσαι που βρίσκεις σπανάκι,» του είχε πει η μητέρα του. «Μερικά παιδιά θα ήταν πολύ χαρούμενα να φάνε σπανάκι.» Έτσι, θυμάμαι τα καθήκοντα των γονέων απέναντι στα παιδιά τους. Τα λόγια του Γκαίτε-

 

«Στη γη, την κουρασμένη γη, φέρτε μας,

Στην ενοχή αφήστε μας αμέριμνους να πάμε.»-

 

αποκτούν διαφορετικό νόημα σύμφωνα με αυτήν τη σύνδεση.

 

Εδώ θα κάνω μια παύση, για να μπορέσω να ανακεφαλαιώσω τα αποτελέσματα της ανάλυσης του ονείρου. Ακολουθώντας τους συνειρμούς που συνδέονται με τα μεμονωμένα στοιχεία του ονείρου αποκομμένα από το περιεχόμενό τους, οδηγήθηκα σε μια σειρά σκέψεων και αναμνήσεων, όπου είμαι υποχρεωμένος να αναγνωρίσω ενδιαφέρουσες εκφράσεις της ψυχικής μου ζωής. Το υλικό που προκύπτει από την ανάλυση του ονείρου, βρίσκεται σε στενή σχέση με το περιεχόμενό του, αλλά αυτή η σχέση είναι τόσο ιδιαίτερη που δεν θα μπορούσα ποτέ να συνάγω τις νέες ανακαλύψεις απευθείας από το όνειρο. Το ίδιο το όνειρο ήταν χωρίς πάθος, ασύνδετο και ακατανόητο, ενώ κατά τη διάρκεια που ξεδιπλώνω τις σκέψεις μου για το όνειρο αισθάνομαι έντονα και καλά θεμελιωμένα συναισθήματα. Οι ίδιες οι σκέψεις ταιριάζουν όμορφα μεταξύ τους, λογικά συνδεδεμένες μεταξύ τους σε αλυσίδες, με ορισμένες κεντρικές ιδέες που επαναλαμβάνονται. Τέτοιες ιδέες που δεν αντιπροσωπεύονται στο ίδιο το όνειρο είναι σε αυτή την περίπτωση οι αντιθέσεις εγωιστικός- ανιδιοτελής, χρεωμένος- δουλεύοντας για το τίποτα.

 

Θα μπορούσα να καταδείξω περισσότερο τα νήματα του ιστού που αποκάλυψε η ανάλυση, και στη συνέχεια θα μπορούσα να δείξω πώς όλα τα νήματα καταλήγουν σ’ έναν μοναδικό κόμπο. Μου απαγορεύεται να το κάνω αυτό, για λόγους όχι επιστημονικού, αλλά ιδιωτικού χαρακτήρα. Αφού ξεκαθάρισα πολλά πράγματα τα οποία όχι πρόθυμα αναγνωρίζω ως δικά μου, θα έπρεπε να έχω πολλά να αποκαλύψω, τα οποία καλύτερα να παραμείνουν μυστικά μου. Γιατί, λοιπόν, δεν επέλεξα ένα άλλο όνειρο, του οποίου η ανάλυση θα ήταν καταλληλότερη για δημοσίευση, έτσι ώστε να μπορέσω να αναδείξω καλύτερα το νόημα και τη συνοχή των αποτελεσμάτων που αποκαλύπτονται από την ανάλυση; Η απάντηση είναι ότι κάθε όνειρο που ερευνώ οδηγεί στις ίδιες δυσκολίες, και με θέτει κάτω από την ίδια ανάγκη διακριτικότητας. Ούτε θα απέφευγα αυτές τις δυσκολίες αν ανέλυα το όνειρο κάποιου άλλου. Αυτό θα μπορούσε να γίνει μόνο αν υπήρχε η δυνατότητα να γίνουν αποκαλύψεις χωρίς να πληγούν εκείνοι που θα με εμπιστεύονταν.

 

Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγω τώρα είναι ότι το όνειρο είναι ένα είδος υποκατάστασης εκείνων των συναισθηματικών και διανοητικών αλυσίδων σκέψης που πέτυχα μετά από πλήρη ανάλυση. Δεν γνωρίζω ακόμη τη διαδικασία με την οποία προέκυψε το όνειρο από αυτές τις σκέψεις, αλλά αντιλαμβάνομαι ότι είναι λάθος να θεωρούμε το όνειρο ως ψυχικά ασήμαντο, σαν μια καθαρά φυσική διαδικασία που προκύπτει από τη δραστηριότητα μεμονωμένων εγκεφαλικών στοιχείων που ενεργοποιούνται κατά τον ύπνο.

 

Πρέπει επίσης να παρατηρήσω ότι το όνειρο είναι πολύ μικρότερο από τις σκέψεις που θεωρώ ότι υποκαθιστά, ενώ η ανάλυση ανακάλυψε ότι το όνειρο προκλήθηκε από ένα ασήμαντο γεγονός της προηγούμενης μέρας.

 

Φυσικά, δεν θα έβγαζα τόσο εκτεταμένα συμπεράσματα αν γνώριζα μόνο έναν τρόπο ανάλυσης. Η εμπειρία μου έχει δείξει ότι όταν ακολουθούνται επιμελώς οι συνειρμοί οποιουδήποτε ονείρου, μια τέτοια αλυσίδα σκέψης αποκαλύπτεται, και τα συστατικά μέρη του ονείρου επανεμφανίζονται σωστά και λογικά συνδεδεμένα μεταξύ τους. Επομένως, η όποια υποψία ότι αυτή η αλληλουχία σκέψης ήταν απλώς ένα ατύχημα μιας και μόνο παρατήρησης, πρέπει να εγκαταλειφθεί. Θεωρώ, επομένως, δικαίωμά μου να διατυπώσω αυτή τη νέα άποψη με μια σωστή ονοματολογία. Αντιπαραβάλλω το όνειρο που προκαλεί η μνήμη μου, με το όνειρο και το υπόλοιπο πρόσθετο υλικό που αποκαλύπτεται από την ανάλυση: το πρώτο το ονομάζω έκδηλο περιεχόμενο του ονείρου· το δεύτερο, το λανθάνον περιεχόμενό του.

 

Καταλήγω έτσι σε δύο νέα προβλήματα που μέχρι τώρα δεν διατυπώθηκαν: (1) Ποια είναι η ψυχική διαδικασία που μετατρέπει το λανθάνον περιεχόμενο του ονείρου στο εκδηλωμένο περιεχόμενό του; (2) Ποια είναι τα κίνητρα που κατέστησαν επιτακτική μια τέτοια μεταμόρφωση; Τη διαδικασία με την οποία εκτελείται η αλλαγή από το λανθάνον στο εκδηλωμένο περιεχόμενο, την ονομάζω έργο του ονείρου (dreamwork). Σε αντίθεση με αυτήν, είναι το έργο της ανάλυσης, το οποίο παράγει τον αντίστροφο μετασχηματισμό. Τα άλλα προβλήματα του ονείρου- η έρευνα σχετικά με τα ερεθίσματά του, την πηγή των υλικών του, τον πιθανό σκοπό του, τη λειτουργία του, τη λήθη του ονείρου όταν το ανακαλούμε- αυτά θα τα συζητήσω σε σχέση με το λανθάνον ονειρικό περιεχόμενο.

 

Θα φροντίσω να αποφύγω τη σύγχυση ανάμεσα στο εκδηλωμένο και στο λανθάνον περιεχόμενο, γιατί αποδίδω όλες τις αντιφατικές καθώς και τις λανθασμένες αφηγήσεις της ονειρικής ζωής στην άγνοια αυτού του λανθάνοντος περιεχομένου, που τώρα πρώτα αποκαλύπτεται μέσω της ανάλυσης.

 

III. ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΩΣ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΑΝΕΚΠΛΗΡΩΤΩΝ ΕΠΙΘΥΜΙΩΝ- ΠΑΙΔΙΚΑ ΟΝΕΙΡΑ

Η μετατροπή των λανθανουσών ονειρικών σκέψεων σε εκδηλωμένες, αξίζει την προσεκτική μελέτη μας, ως το πρώτο γνωστό παράδειγμα της μεταμόρφωσης των ψυχικών διαδικασιών από έναν τρόπο έκφρασης σε έναν άλλο. Από έναν τρόπο έκφρασης ο οποίος, επιπλέον, είναι εύκολα κατανοητός, σε έναν άλλον τρόπο, στον οποίο μπορούμε να διεισδύσουμε μόνο με προσπάθεια και καθοδήγηση, αν και αυτός ο νέος τρόπος πρέπει να θεωρηθεί εξίσου ως προσπάθεια της δικής μας ψυχικής δραστηριότητας.

 

Από την άποψη της σχέσης του λανθάνοντος με το εκδηλωμένο περιεχόμενο των ονείρων, τα όνειρα μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες. Μπορούμε, πρώτον, να διακρίνουμε εκείνα τα όνειρα που έχουν νόημα, και είναι, ταυτόχρονα, κατανοητά, και τα οποία μας επιτρέπουν να διεισδύσουμε στην ψυχική μας ζωή χωρίς καθυστέρηση.

 

Τέτοια όνειρα είναι πολλά. Είναι συνήθως σύντομα και, κατά γενικό κανόνα, δεν φαίνονται πολύ αξιοσημείωτα, επειδή απουσιάζει από αυτά κάθε τι συναρπαστικό. Η εμφάνισή τους είναι, επιπλέον, ένα ισχυρό επιχείρημα κατά του δόγματος που θεωρεί το όνειρο προϊόν της μεμονωμένης δραστηριότητας του εγκεφάλου. Όλα τα σημάδια μιας μειωμένης ή υποδιαιρεμένης ψυχικής δραστηριότητας λείπουν. Ωστόσο, δεν προβάλλουμε καμία αντίρρηση να τα χαρακτηρίσουμε ως όνειρα, ούτε τα συγχέουμε με τα προϊόντα της ξύπνιας ζωής μας.

 

Μια δεύτερη ομάδα αποτελείται από εκείνα τα όνειρα που είναι πράγματι αυτοσυνεκτικά, και τα οποία έχουν ξεχωριστό νόημα, αλλά φαίνονται παράξενα επειδή δεν είμαστε σε θέση να συμφιλιώσουμε το νόημά τους με την ψυχική μας ζωή. Αυτό συμβαίνει όταν ονειρευόμαστε, για παράδειγμα, ότι κάποιος αγαπητός συγγενής πέθανε από πανούκλα, ενώ δεν έχουμε κανένα λόγο να υποθέτουμε κάτι τέτοιο. Μπορούμε μόνο να αναρωτηθούμε: «Τι με έκανε να ονειρευτώ κάτι τέτοιο;»

 

Στην τρίτη ομάδα ανήκουν εκείνα τα όνειρα που είναι κενά νοήματος και κατανόησης. Είναι ασυνάρτητα, περίπλοκα, και χωρίς νόημα. Ο συντριπτικός αριθμός των ονείρων μας έχει αυτόν τον χαρακτήρα, και αυτό το γεγονός έχει προκαλέσει την περιφρονητική στάση απέναντι στα όνειρα, και την ιατρική θεωρία της περιορισμένης ψυχικής τους δραστηριότητας. Ειδικά στις μακρύτερες και πιο περίπλοκες ονειρικές πλοκές, είναι εμφανή τα σημάδια της ασυνέπειας.

 

Η αντίθεση μεταξύ έκδηλου και λανθάνοντος ονειρικού περιεχομένου έχει σαφώς αξία μόνο για τα όνειρα της δεύτερης και ειδικότερα για εκείνα της τρίτης κατηγορίας. Εδώ παρουσιάζονται προβλήματα που λύνονται μόνο όταν το εκδηλωμένο όνειρο αντικαθίσταται από το λανθάνον περιεχόμενό του. Ήταν ένα παράδειγμα αυτού του είδους, ένα περίπλοκο και ακατανόητο όνειρο, το οποίο υποβάλαμε σε ανάλυση. Ενάντια στις προσδοκίες μας, όμως, βρήκαμε λόγους που εμπόδιζαν την πλήρη γνώση της λανθάνουσας ονειρικής σκέψης. Με την επανάληψη αυτής της ίδιας εμπειρίας, αναγκαστήκαμε να υποθέσουμε ότι υπάρχει ένας στενός δεσμός, με δικούς του νόμους, μεταξύ της ακατανόητης και περίπλοκης φύσης του ονείρου και των δυσκολιών επικοινωνίας των σκέψεων που συνδέονται με το όνειρο.

 

Πριν διερευνήσουμε τη φύση αυτού του δεσμού, θα ήταν ωφέλιμο να στρέψουμε την προσοχή μας στα πιο εύκολα κατανοητά όνειρα της πρώτης τάξης, όπου, καθώς το έκδηλο και λανθάνον περιεχόμενο είναι πανομοιότυπο, το έργο του ονείρου φαίνεται να παραλείπεται. Η διερεύνηση αυτών των ονείρων είναι επίσης σκόπιμη από μια άλλη άποψη. Τα παιδικά όνειρα είναι αυτής της φύσης, έχουν νόημα, και δεν είναι παράξενα. Αυτό, παρεμπιπτόντως, είναι μια περαιτέρω αντίρρηση για την απόδοση των ονείρων στην αποδιοργανωμένη εγκεφαλική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια του ύπνου- γιατί, άραγε, μια τέτοια υποβάθμιση των ψυχικών λειτουργιών να συμβαίνει στους ενήλικες, αλλά όχι στα παιδιά; Είμαστε, αντίθετα, απόλυτα δικαιολογημένοι να περιμένουμε ότι η εξήγηση των ψυχικών διαδικασιών στα παιδιά, όσο απλοποιημένη και αν είναι, θα πρέπει να χρησιμεύσει ως απαραίτητη προεργασία για την ψυχολογία των ενηλίκων.

 

Θα αναφέρω λοιπόν μερικά παραδείγματα ονείρων παιδιών. Ένα κορίτσι δεκαεννέα μηνών αναγκάστηκε να μείνει χωρίς φαγητό για μια μέρα επειδή ήταν άρρωστο το πρωί και, σύμφωνα με τη νοσοκόμα, είχε αρρωστήσει τρώγοντας φράουλες. Κατά τη διάρκεια της νύχτας, μετά την ημέρα νηστείας της, ακούστηκε να φωνάζει το όνομά της κατά τη διάρκεια του ύπνου, και να προσθέτει: «Ομελέτα με φράουλες, μπαμπά!» Ονειρεύτηκε ότι έτρωγε, και επέλεξε από το μενού της ακριβώς αυτό που υπέθεσε πως δεν θα έτρωγε.

 

Το ίδιο είδος ονείρου για ένα απαγορευμένο πιάτο ήταν αυτό ενός μικρού αγοριού είκοσι δύο μηνών. Την προηγούμενη μέρα του είπαν να προσφέρει στον θείο του ένα μικρό καλάθι με κεράσια, από το οποίο το παιδί, φυσικά, επιτρεπόταν να δοκιμάσει μόνο λίγα. Ξύπνησε με χαρμόσυνα νέα: «Ο Χέρμαν έφαγε όλα τα κεράσια!»

 

Ένα κορίτσι τριάμισι ετών είχε κάνει κατά τη διάρκεια της ημέρας ένα θαλάσσιο ταξίδι που ήταν πολύ σύντομο γι’ αυτήν, και έκλαιγε όταν έπρεπε να βγει από τη βάρκα. Το επόμενο πρωί η ιστορία της ήταν ότι κατά τη διάρκεια της νύχτας βρισκόταν στη θάλασσα, συνεχίζοντας έτσι το σύντομο ταξίδι.

 

Ένα αγόρι πεντέμισι ετών δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένο με την παρέα του κατά τη διάρκεια μιας βόλτας στην περιοχή του Dachstein. Κάθε φορά που μια νέα βουνοκορφή εμφανιζόταν, ρωτούσε αν αυτή ήταν το Dachstein και, τέλος, αρνήθηκε να συνοδεύσει την παρέα στον καταρράκτη. Η συμπεριφορά του αποδόθηκε στην κόπωση. Αλλά μια καλύτερη εξήγηση δόθηκε όταν το επόμενο πρωί είπε για το όνειρό του: είχε ανέβει στο Dachstein. Προφανώς περίμενε ότι η ανάβαση του Dachstein θα ήταν το αντικείμενο της εκδρομής, και ενοχλήθηκε που δεν πήρε μια γεύση από το βουνό. Το όνειρο του πρόσφερε αυτό που είχε χάσει την προηγούμενη μέρα.

 

Το όνειρο ενός κοριτσιού έξι ετών ήταν παρόμοιο· ο πατέρας της είχε διακόψει τον περίπατο πριν φτάσει στον επιδιωκόμενο στόχο, λόγω της προχωρημένης ώρας. Στο δρόμο της επιστροφής, παρατήρησε μια πινακίδα που έδινε το όνομα ενός άλλου τόπου για εκδρομές. Ο πατέρας της υποσχέθηκε να την πάει εκεί κάποια άλλη μέρα. Καλημέρισε τον πατέρα της την επόμενη μέρα με την είδηση ότι είχε ονειρευτεί ότι ο πατέρας της ήταν μαζί της και στα δύο μέρη.

 

Αυτό που είναι κοινό σε όλα αυτά τα όνειρα είναι προφανές. Ικανοποιούν πλήρως επιθυμίες που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της ημέρας, και οι οποίες παρέμειναν απραγματοποίητες. Είναι απλές και απροκάλυπτες πραγματοποιήσεις επιθυμιών.

 

Το επόμενο παιδικό όνειρο, όχι αρκετά κατανοητό εκ πρώτης όψεως, δεν είναι τίποτα άλλο από μια ευχή που πραγματοποιείται. Λόγω πολιομυελίτιδας, ένα κορίτσι, λιγότερο από τεσσάρων ετών, μεταφέρθηκε από την εξοχή στην πόλη, και διανυκτέρευσε μαζί με μια θεία της σε ένα μεγάλο για το κορίτσι κρεβάτι. Το επόμενο πρωί δήλωσε ότι είχε ονειρευτεί ότι το κρεβάτι ήταν πολύ μικρό γι’ αυτήν, έτσι ώστε δεν μπορούσε να χωρέσει.

 

Για να εξηγήσουμε αυτό το όνειρο ως ευχή, είναι αρκετό να θυμηθούμε ότι το να είσαι «μεγάλος» είναι μια συχνά εκφρασμένη επιθυμία των παιδιών. Το μέγεθος του κρεβατιού θύμιζε έντονα στο κορίτσι τη μικρότητά της. Αυτή η δυσάρεστη κατάσταση διορθώθηκε στο όνειρό της, και είδε τον εαυτό της τόσο μεγάλο ώστε το κρεβάτι είχε γίνει πολύ μικρό γι’ αυτήν.

 

Ακόμη και όταν τα όνειρα των παιδιών είναι περίπλοκα και εξεζητημένα, η κατανόησή τους ως πραγματοποίηση κάποιας επιθυμίας είναι αρκετά εμφανής. Ένα αγόρι οκτώ ετών ονειρεύτηκε ότι βρισκόταν μαζί με τον Αχιλλέα σ’ ένα πολεμικό άρμα, το οποίο οδηγούσε ο Διομήδης. Την προηγούμενη μέρα διάβαζε επιμελώς για μεγάλους ήρωες. Είναι εύκολο να δείξουμε ότι έκανε αυτούς τους ήρωες πρότυπά του, και λυπόταν που δεν ζούσε σ’ εκείνες τις εποχές.

 

Από αυτή τη σύντομη συλλογή, είναι έκδηλο ένα άλλο χαρακτηριστικό των ονείρων των παιδιών- η σύνδεσή τους με τη ζωή της ημέρας. Οι επιθυμίες που πραγματοποιούνται σε αυτά τα όνειρα, είναι κατάλοιπα από την προηγούμενη ημέρα, και το συναίσθημα έχει ήδη τονιστεί και παγιωθεί. Τυχαία και αδιάφορα θέματα, όπως φαίνονται στα μάτια του παιδιού, δεν βρίσκουν αποδοχή στο περιεχόμενο των ονείρων του.

 

Αναρίθμητες περιπτώσεις τέτοιων ονείρων παιδικού τύπου μπορούν να βρεθούν και μεταξύ των ενηλίκων· αλλά, όπως αναφέρθηκε, αυτά είναι ως επί το πλείστον ίδια με το εκδηλωμένο περιεχόμενο. Έτσι, μια τυχαία επιλογή ανθρώπων θα ανταποκριθεί γενικά στη δίψα τη νύχτα με ένα όνειρο για ένα ποτό, προσπαθώντας έτσι να απαλλαγεί από την αίσθηση της δίψας, και να μπορέσει να συνεχίσει τον ύπνο του. Πολλοί άνθρωποι έχουν συχνά αυτά τα παρηγορητικά όνειρα πριν ξυπνήσουν. Ονειρεύονται ακόμα ότι έχουν ήδη ξυπνήσει, ότι πλένονται, ή ότι έχουν ήδη πάει στο σχολείο, στο γραφείο, κ.λπ.

 

Τη νύχτα πριν από ένα προγραμματισμένο ταξίδι, μπορεί κάποιος να ονειρεύεται ότι έχει ήδη φτάσει στον προορισμό. Πριν πάμε σε μια παράσταση ή σε ένα πάρτι, το όνειρο μπορεί να προϊδεάσει, με ανυπομονησία, την αναμενόμενη ευχαρίστηση. Άλλες φορές το όνειρο εκφράζει την πραγματοποίηση μιας επιθυμίας κάπως έμμεσα. Κάποια σύνδεση ή αλληλουχία πρέπει να είναι γνωστή ως το πρώτο βήμα προς την αναγνώριση της επιθυμίας.

 

Έτσι, όταν ένας άντρας μου διηγήθηκε το όνειρο της νεαρής συζύγου του, ότι η περίοδός της είχε αρχίσει, έπρεπε να υποθέσω ότι η σύζυγος περίμενε εγκυμοσύνη αν η περίοδος είχε διακοπεί. Το όνειρο, σ’ αυτήν την περίπτωση, είναι σημάδι εγκυμοσύνης. Το νόημά του είναι ότι δείχνει την επιθυμία που πραγματοποιήθηκε- ότι η εγκυμοσύνη δεν έπρεπε να συμβεί ακόμα.

 

Κάτω από ασυνήθιστες και ακραίες συνθήκες, αυτά τα όνειρα παιδικού τύπου είναι πολύ συχνά. Ο αρχηγός μιας πολικής αποστολής μας λέει, για παράδειγμα, ότι κατά τη διάρκεια ενός χειμώνα μέσα στον πάγο, το πλήρωμα, με τη μονότονη διατροφή του και τις μικρές μερίδες, ονειρευόταν τακτικά, σαν παιδιά, εκλεκτά γεύματα, πακέτα με τσιγάρα, και το σπίτι τους.

 

Δεν είναι ασυνήθιστο ότι σε κάποιο μακροσκελές και περίπλοκο όνειρο ξεχωρίζει ένα ιδιαίτερα διαυγές μέρος που περιέχει αναμφισβήτητα την πραγματοποίηση μιας επιθυμίας. Αναλύοντας πιο συχνά τα φαινομενικά πιο καθαρά όνειρα των ενηλίκων, ανακαλύπτουμε με έκπληξη ότι αυτά σπάνια είναι τόσο απλά όσο τα όνειρα των παιδιών, και ότι καλύπτουν ένα άλλο νόημα πέρα από αυτό της πραγματοποίησης μιας επιθυμίας.

 

Θα ήταν σίγουρα μια απλή και βολική λύση του προβλήματος αν το έργο της ανάλυσης καθιστούσε δυνατό για εμάς να αποδώσουμε τα ανούσια και περίπλοκα όνειρα των ενηλίκων σ’ εκείνα του παιδικού τύπου, και στην πραγματοποίηση κάποιας έντονα βιωμένης επιθυμίας της στιγμής. Αλλά δεν υπάρχει καμία δικαιολογία για μια τέτοια προσδοκία. Τα όνειρα των ενηλίκων είναι γενικά γεμάτα από το πιο παράξενο και άσχετο υλικό, και κανένα ίχνος πραγματοποίησης επιθυμίας δεν βρίσκεται στο περιεχόμενό τους.

 

Πριν αφήσουμε τα παιδικά όνειρα, τα οποία είναι προφανώς απραγματοποίητες επιθυμίες, δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε ένα άλλο κύριο χαρακτηριστικό των ονείρων, το οποίο έχει παρατηρηθεί εδώ και πολύ καιρό, και το οποίο είναι χαρακτηριστικό αυτής της κατηγορίας. Μπορώ να αντικαταστήσω οποιοδήποτε από αυτά τα όνειρα με μια πρόταση που εκφράζει μια επιθυμία. Αν το θαλάσσιο ταξίδι είχε διαρκέσει περισσότερο· αν είχα ήδη πλυθεί και ντυθεί· αν μου επιτρεπόταν να κρατήσω όλα τα κεράσια, αντί να τα δώσω στον θείο μου… Αλλά το όνειρο προσφέρει κάτι περισσότερο από την επιλογή, γιατί εδώ η επιθυμία έχει ήδη πραγματοποιηθεί· η υλοποίησή της είναι πραγματική.

 

Οι ονειρικές παραστάσεις αποτελούνται κυρίως, αν όχι εξ ολοκλήρου, από σκηνές και οπτικές παραστάσεις. Ως εκ τούτου, υφίσταται ένα είδος μετασχηματισμού σ’ αυτή την κατηγορία ονείρων, και αυτό μπορεί δίκαια να οριστεί ως το έργο του ονείρου- Μια ιδέα που απλώς υπάρχει στην περιοχή της δυνατότητας, αντικαθίσταται από ένα όραμα της επίτευξής της.

 

IV. Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ- ΣΥΜΠΥΚΝΩΣΗ- ΔΡΑΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ

Μπορούμε να υποθέσουμε ότι μια τέτοια μεταμόρφωση του σκηνικού λαμβάνει επίσης χώρα σε περίπλοκα όνειρα, αν και δεν γνωρίζουμε αν οφείλεται σε κάποια πιθανή επιθυμία. Το όνειρο που παρουσιάστηκε στην αρχή, το οποίο αναλύσαμε κάπως διεξοδικά, μας έδωσε την ευκαιρία σε δύο περιπτώσεις να υποψιαστούμε κάτι τέτοιο. Η ανάλυση έδειξε ότι η γυναίκα μου ήταν απασχολημένη με άλλους στο τραπέζι, και ότι αυτό δεν μου άρεσε. Στο ίδιο το όνειρο  συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, γιατί το άτομο που αντικαθιστά τη γυναίκα μου (η κυρία E.L.), δείχνει σε μένα την αμέριστη προσοχή της. Αλλά μπορεί, άραγε, κάποιος να ευχηθεί κάτι πιο ευχάριστο μετά από ένα δυσάρεστο περιστατικό, από το να είχε συμβεί το αντίθετο, όπως ακριβώς συνέβη στο όνειρο; Η δηκτική σκέψη στην ανάλυση, ότι ποτέ δεν είχα κάτι για το τίποτα, συνδέεται ομοίως με την παρατήρηση της γυναίκας στο όνειρο: «Πάντα είχατε τόσο όμορφα μάτια.» Ένα μέρος της αντίθεσης μεταξύ του λανθάνοντος και του έκδηλου περιεχομένου του ονείρου πρέπει επομένως να προέρχεται από την πραγματοποίηση μιας επιθυμίας.

 

Μια άλλη εκδήλωση του έργου του ονείρου, την οποία έχουν κοινή όλα τα ασυνάρτητα όνειρα, είναι ακόμα πιο αισθητή. Επιλέξτε οποιαδήποτε περίπτωση, και συγκρίνετε τον αριθμό των καταγεγραμμένων ξεχωριστών στοιχείων με τις ονειρικές σκέψεις που προκύπτουν από την ανάλυση, και από τις οποίες μόνο ένα ίχνος μπορεί να βρεθεί στο ίδιο το όνειρο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το έργο του ονείρου έχει οδηγήσει σε εξαιρετική συμπύκνωση. Δεν είναι αρχικά εύκολο να σχηματιστεί γνώμη ως προς την έκταση της συμπύκνωσης. Όσο πιο βαθιά εισχωρούμε στην ανάλυση, τόσο περισσότερο εντυπωσιαζόμαστε από αυτήν.

 

Δεν υπάρξει κανένας παράγοντας στο όνειρο όπου οι αλυσίδες των συνειρμών δεν οδηγούν σε δύο ή περισσότερες κατευθύνσεις, καμία σκηνή που να μην έχει συναρμολογηθεί από δύο ή περισσότερες εντυπώσεις ή γεγονότα. Για παράδειγμα, κάποτε ονειρεύτηκα ένα είδος πισίνας, όπου οι λουόμενοι ξαφνικά διασκορπίστηκαν προς όλες τις κατευθύνσεις. Σε ένα σημείο στην άκρη, ένα άτομο στεκόταν, και έσκυψε πάνω σ’ έναν από τους λουόμενους σαν να ήθελε να τον τραβήξει έξω. Η σκηνή ήταν σύνθετη, αποτελούμενη από ένα γεγονός που συνέβη κατά την εφηβεία μου, και από δύο εικόνες, μία από τις οποίες είχα δει λίγο πριν από το όνειρο. Οι δύο εικόνες ήταν το The Surprise in the Bath, από τον Κύκλο της Μελουζίνης,[1] του Moritz von Schwind (σημειώστε ότι στον πίνακα οι λουόμενοι αποχωρίζονται ξαφνικά), και μια εικόνα του Κατακλυσμού, από έναν Ιταλό ζωγράφο. Το περιστατικό ήταν ότι κάποτε είδα μια κυρία, η οποία είχε μείνει στην πισίνα μέχρι την ώρα που θα πήγαιναν οι άντρες, να βοηθιέται έξω από το νερό από τον δάσκαλο κολύμβησης.

 

Η σκηνή στο όνειρο που επιλέχθηκε για ανάλυση οδήγησε σε μια ολόκληρη ομάδα αναμνήσεων, καθεμία από τις οποίες συνέβαλε στο περιεχόμενο του ονείρου. Πρώτα απ’ όλα, ήταν το μικρό επεισόδιο από την εποχή του φλερτ μου, για το οποίο έχω ήδη μιλήσει. Η αίσθηση ενός χεριού κάτω από το τραπέζι, γέννησε στο όνειρο το «κάτω από το τραπέζι,» για το οποίο έπρεπε στη συνέχεια να βρω μια θέση στη ανάμνησή μου. Δεν υπήρχε, φυσικά, τότε ούτε λέξη για «αμέριστη προσοχή.»

 

Η ανάλυση μου έδειξε ότι ο βασικός παράγοντας είναι η πραγματοποίηση μιας αντιφατικής επιθυμίας, σχετικής με τη συμπεριφορά της συζύγου μου σ’ εκείνο το τραπέζι. Ένα ακριβώς παρόμοιο και πολύ πιο σημαντικό επεισόδιο του φλερτ μας, που μας χώρισε μια ολόκληρη μέρα, κρύβεται πίσω από αυτή την πρόσφατη ανάμνηση. Η οικειότητα, το χέρι που ακουμπά το γόνατό μου, αναφέρεται σε μια αρκετά διαφορετική σύνδεση, και σε εντελώς διαφορετικούς ανθρώπους. Αυτό το στοιχείο στο όνειρο γίνεται και πάλι το σημείο εκκίνησης δύο διακριτών σειρών αναμνήσεων, και ούτω καθεξής.

 

Το υλικό των ονειρικών σκέψεων που έχει συσσωρευτεί για το σχηματισμό της ονειρικής σκηνής πρέπει να είναι φυσικά κατάλληλο για αυτήν την εφαρμογή. Πρέπει να υπάρχουν ένας ή περισσότεροι κοινοί παράγοντες. Το όνειρο διαδραματίζεται όπως ο Francis Galton με τις φωτογραφίες του.[2] Τα διάφορα στοιχεία τοποθετούνται το ένα πάνω στο άλλο. Αυτό που είναι κοινό στη σύνθετη εικόνα ξεχωρίζει σαφώς, οι αντίθετες λεπτομέρειες ακυρώνουν η μία την άλλη. Αυτή η διαδικασία αναπαραγωγής εξηγεί εν μέρει τις αμφιταλαντευόμενες δηλώσεις μιας ιδιόμορφης ασάφειας σε τόσα πολλά στοιχεία του ονείρου. Για την ερμηνεία των ονείρων ισχύει αυτός ο κανόνας: Όταν η ανάλυση αποκαλύπτει αβεβαιότητα, πάρτε κάθε τμήμα των φαινομενικών εναλλακτικών λύσεων ως ξεχωριστή διέξοδο για μια σειρά εντυπώσεων.

 

Όταν δεν υπάρχει τίποτα κοινό μεταξύ των ονειρικών σκέψεων, το έργο του ονείρου μπαίνει στον κόπο να δημιουργήσει κάτι, προκειμένου να κάνει μια κοινή παρουσίαση εφικτή στο όνειρο. Ο απλούστερος τρόπος προσέγγισης δύο ονειρικών σκέψεων, οι οποίες δεν έχουν ακόμη τίποτα κοινό, συνίσταται στην πραγματοποίηση μιας αλλαγής στην πραγματική έκφραση της μιας ιδέας, τέτοιας ώστε να βρει μια μικρή ανταποκρινόμενη αναδιατύπωση με τη μορφή της άλλης ιδέας.

 

Η διαδικασία είναι ανάλογη με εκείνη της ομοιοκαταληξίας, όταν η συνήχηση παρέχει τον επιθυμητό κοινό παράγοντα. Ένα μεγάλο μέρος του έργου του ονείρου συνίσταται στη δημιουργία αυτών των συχνά πολύ πνευματωδών, αλλά επίσης υπερβολικών, παρεκβάσεων. Αυτές ποικίλλουν από την κοινή παρουσίαση στο περιεχόμενο του ονείρου, μέχρι τις ονειρικές σκέψεις, που είναι τόσο ποικίλες όσο και οι αιτίες που τις προκαλούν.

 

Στην ανάλυση του παραδείγματός μας για ένα όνειρο, βρίσκω μια παρόμοια περίπτωση μετασχηματισμού μιας σκέψης, ώστε να συμφωνεί με μια άλλη ουσιαστικά ξένη σκέψη. Συνεχίζοντας την ανάλυση, σκέφτηκα: Θα ήθελα να έχω κάτι για το τίποτα. Αλλά αυτή η συνταγή δεν είναι χρήσιμη για το όνειρο. Ως εκ τούτου, αντικαθίσταται από μια άλλη φράση: «Θα ήθελα να απολαύσω κάτι χωρίς κόστος.» Η λέξη «kost,» στα Γερμανικά (κόστος/γεύση), με τη διπλή σημασία της, είναι κατάλληλη για ένα τραπέζι γεύματος. Επιπλέον, είναι κατάλληλη χάρη στην ιδιαίτερη αίσθηση στο όνειρο. Στο σπίτι, αν υπάρχει ένα γεύμα που τα παιδιά αρνούνται, η μητέρα τους δοκιμάζει πρώτα την ήπια πειθώ, με ένα «Απλά δοκιμάστε το.» Το γεγονός ότι το ονειρικό έργο θα πρέπει χωρίς δισταγμό να χρησιμοποιήσει τη διπλή έννοια της λέξης, είναι σίγουρα αξιοσημείωτο. Η εμπειρία έχει δείξει, ωστόσο, ότι το περιστατικό είναι αρκετά συνηθισμένο.

 

Μέσω της συμπύκνωσης του ονείρου μπορούν να εξηγηθούν ορισμένα συστατικά μέρη του περιεχομένου του, τα οποία είναι ιδιαίτερα για την ονειρική ζωή και μόνο, και τα οποία δεν υπάρχουν στην κατάσταση εγρήγορσης. Τέτοια είναι τα σύνθετα και μικτά πρόσωπα, οι εξαιρετικές μικτές φιγούρες, δημιουργίες συγκρίσιμες με τις φανταστικές συνθέσεις ζώων των Ανατολικών. Με μια σκέψη, αυτές οι μικτές φιγούρες ανάγονται σε ενότητα, ενώ οι φαντασιώσεις του ονείρου σχηματίζονται πάντα εκ νέου με μια ανεξάντλητη αφθονία. Ο καθένας γνωρίζει τέτοιες εικόνες στα όνειρά του, των οποίων η προέλευση είναι πολυσχιδής.

 

Μπορώ να ανασυνθέσω ένα άτομο δανειζόμενος ένα χαρακτηριστικό από ένα πρόσωπο, και ένα χαρακτηριστικό από ένα άλλο πρόσωπο, ή δίνοντας στη μορφή του ενός το όνομα του άλλου στο όνειρό μου. Μπορώ επίσης να οραματιστώ ένα άτομο, αλλά να το βάλω στη θέση ενός άλλου προσώπου. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει νόημα όταν διαφορετικοί άνθρωποι συγχωνεύονται σε ένα υποκατάστατο. Τέτοιες περιπτώσεις υποδηλώνουν ένα «και,» ένα «ακριβώς όπως,» μια σύγκριση του αρχικού προσώπου από μια ορισμένη άποψη, μια σύγκριση που μπορεί επίσης να πραγματοποιηθεί στο ίδιο το όνειρο. Κατά κανόνα, ωστόσο, η ταυτότητα των αναμεμειγμένων προσώπων μπορεί να ανακαλυφθεί μόνο με ανάλυση, και υποδεικνύεται μόνο στο περιεχόμενο των ονείρων από το σχηματισμό του «συνδυασμένου» ατόμου.

 

Η ίδια ποικιλομορφία στους τρόπους διαμόρφωσής τους και οι ίδιοι κανόνες ανάλυσης ισχύουν και για το αναρίθμητο συνονθύλευμα ονειρικών περιεχομένων. Η παραξενιά τους εξαφανίζεται όταν αποφασίσουμε να μην τα τοποθετήσουμε στο ίδιο επίπεδο με τα αντικείμενα όπως μας είναι γνωστά όταν είμαστε ξύπνιοι, και θυμόμαστε ότι αντιπροσωπεύουν την τέχνη της συμπύκνωσης των ονείρων χωρίς περιττές λεπτομέρειες. Έμφαση δίνεται στον κοινό χαρακτήρα του συνδυασμού. Η ανάλυση πρέπει επίσης γενικά να παρέχει τα κοινά χαρακτηριστικά. Το όνειρο απλά λέει: Όλα αυτά τα πράγματα έχουν έναν άγνωστο «x» από κοινού.

 

Η αποσύνθεση αυτών των μικτών εικόνων μέσω της ανάλυσης είναι συχνά ο γρηγορότερος τρόπος για την ερμηνεία του ονείρου. Έτσι, κάποτε ονειρεύτηκα ότι καθόμουν με έναν από τους πρώην καθηγητές μου σε ένα παγκάκι, το οποίο μετακινούταν γρήγορα ανάμεσα σε άλλα παγκάκια. Ήταν ένας συνδυασμός μιας αίθουσας διαλέξεων και μιας κυλιόμενης σκάλας.

 

Μια άλλη φορά, καθόμουν σε μια άμαξα, και στην αγκαλιά μου ήταν ένα αντικείμενο σε σχήμα καπέλου, το οποίο, ωστόσο, ήταν κατασκευασμένο από διαφανές γυαλί. Η σκηνή αμέσως μου έφερε στο μυαλό την παροιμία: «Όποιος κρατάει το καπέλο του στο χέρι, θα ταξιδέψει με ασφάλεια στη γη.» Στιγμιαία, το γυάλινο καπέλο μου θύμισε το φως του Auer,[3] και ήξερα ότι ήμουν έτοιμος να εφεύρω κάτι που θα με έκανε τόσο πλούσιο όσο και ο συμπατριώτης μου, ο Δρ. Auer, από το Welsbach· τότε θα μπορούσα να ταξιδεύω συχνά, αντί να είμαι συνέχεια στη Βιέννη. Στο όνειρο ταξίδευα με την εφεύρεσή μου, με το παράδοξο γυάλινο καπέλο μου.

 

Το ονειρικό έργο είναι ιδιαίτερα επιδέξιο στην αναπαράσταση δύο αντιφατικών αντιλήψεων μέσω της ίδιας μικτής εικόνας. Έτσι, για παράδειγμα, μια γυναίκα ονειρεύτηκε ότι κρατούσε ένα λουλούδι με ψηλό μίσχο, όπως στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου[4] (Chastity Mary ήταν το όνομα της γυναίκας), αλλά ο μίσχος ήταν στολισμένος με παχιά λευκά άνθη που έμοιαζαν με καμέλιες (αντίθεση με την αγνότητα: La dame aux Camelias[5]).

 

Ένα μεγάλο μέρος αυτού που έχουμε ονομάσει «συμπύκνωση ονείρων» μπορεί να διατυπωθεί με αυτόν τον τρόπο. Κάθε ένα από τα στοιχεία του περιεχομένου των ονείρων υπερκαθορίζεται  από την ύλη των ονειρικών σκέψεων· δεν προέρχεται από ένα στοιχείο αυτών των σκέψεων, αλλά από μια ολόκληρη σειρά τους. Αυτές δεν είναι απαραίτητα αλληλένδετες με κάποιο τρόπο, αλλά μπορεί να ανήκουν στις πιο διαφορετικές σφαίρες σκέψης. Το ονειρικό στοιχείο αντιπροσωπεύει πραγματικά όλη αυτή την ανόμοια ύλη στο ονειρικό περιεχόμενο.

 

Η ανάλυση, επιπλέον, αποκαλύπτει μια άλλη πλευρά της σχέσης μεταξύ του περιεχομένου των ονείρων και των ονειρικών σκέψεων. Ακριβώς όπως ένα στοιχείο του ονείρου οδηγεί σε συσχετισμούς με πολλές ονειρικές σκέψεις, έτσι, κατά κανόνα, η σκέψη ενός ονείρου αντιπροσωπεύει περισσότερα από ένα ονειρικά στοιχεία. Τα νήματα της συσχέτισης δεν συγκλίνουν απλώς από τις ονειρικές σκέψεις στο περιεχόμενο των ονείρων, αλλά αποτελούν κάθε δυνατό τρόπο αλληλοεπικάλυψης.

 

Μετά τη μεταμόρφωση μιας σκέψης στο σκηνικό του ονείρου (τη «δραματοποίησή» της), η συμπύκνωση είναι το πιο σημαντικό και χαρακτηριστικό γνώρισμα του ονείρου. Δεν ξέρουμε ακόμα ποιο είναι το κίνητρο που απαιτεί μια τέτοια συμπίεση του περιεχομένου.

 

V. Ο ΟΝΕΙΡΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ- ΕΚΤΟΠΙΣΜΟΣ- ΜΕΤΑΤΙΜΗΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΑΞΙΩΝ

Στα περίπλοκα όνειρα με τα οποία ασχολούμαστε τώρα, η συμπύκνωση και η δραματοποίηση δεν εξηγούν πλήρως τη διαφορά μεταξύ του περιεχομένου των ονείρων και των ονειρικών σκέψεων. Υπάρχουν ενδείξεις για έναν τρίτο παράγοντα, που αξίζει να εξεταστεί προσεκτικά.

 

Έχοντας φτάσει σε μια κατανόηση των ονειρικών σκέψεων με την ανάλυσή μου, παρατηρώ, πρώτα απ’ όλα, ότι το θέμα του εκδηλωμένου περιεχομένου του ονείρου είναι πολύ διαφορετικό από αυτό του λανθάνοντος περιεχομένου. Αυτό είναι, ομολογώ, μόνο μια φαινομενική διαφορά, που εξαφανίζεται με μια πιο προσεκτική έρευνα, γιατί στο τέλος βρίσκω ολόκληρο το ονειρικό περιεχόμενο να πραγματοποιείται στις ονειρικές σκέψεις, οι οποίες, σχεδόν όλες, αντιπροσωπεύονται ξανά στο περιεχόμενο των ονείρων. Ωστόσο, εξακολουθεί να υπάρχει κάποια διαφορά.

 

Το ουσιαστικό περιεχόμενο που ξεχώρισε καθαρά και ευρέως στο όνειρο πρέπει, μετά από ανάλυση, να αρκεστεί σ’ έναν πολύ δευτερεύοντα ρόλο ανάμεσα στις ονειρικές σκέψεις. Αυτές οι σκέψεις ακριβώς, όπως πιστεύω, διεκδικούν τη μεγαλύτερη σημασία, καθώς είτε δεν υπάρχουν καθόλου στο περιεχόμενο του ονείρου, είτε αντιπροσωπεύονται από κάποια μακρινή νύξη σε κάποια σκοτεινή περιοχή του ονείρου. Μπορώ έτσι να περιγράψω αυτά τα φαινόμενα ως εξής: Κατά τη διάρκεια του έργου του ονείρου, η ψυχική ένταση των σκέψεων στις οποίες αναφέρεται το έργο του ονείρου, ρέει σε άλλες σκέψεις, οι οποίες, κατά την κρίση μου, δεν έχουν καμία αξίωση για τέτοια έμφαση.

 

Δεν υπάρχει άλλη διαδικασία που να συμβάλλει τόσο πολύ στην απόκρυψη του νοήματος του ονείρου, και να κάνει αναγνωρίσιμη τη σύνδεση μεταξύ του ονειρικού περιεχομένου και των ονειρικών ιδεών. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, την οποία θα ονομάσω μετατόπιση του ονείρου, παρατηρώ επίσης την ψυχική ένταση, τη σημασία, ή τη συναισθηματική φύση των σκέψεων να μετατρέπονται σε αισθητηριακή ζωντάνια. Αυτό που ήταν σαφέστερο στο όνειρο φαίνεται το πιο σημαντικό, αλλά συχνά σε κάποιο σκοτεινό στοιχείο του ονείρου μπορώ να αναγνωρίσω το πιο άμεσο προϊόν της κύριας ονειρικής σκέψης.

 

Θα μπορούσα να ορίσω αυτή την ονειρική μετατόπιση ως την μετατίμηση των ψυχικών αξιών. Το φαινόμενο δεν θα έχει εξεταστεί σε όλες τις πτυχές του, εκτός αν προσθέσω ότι αυτή η μετατόπιση ή μετατίμηση είναι κοινή σε διαφορετικά όνειρα και σε διαφορετικό βαθμό. Υπάρχουν όνειρα που πραγματοποιούνται σχεδόν χωρίς καμία μετατόπιση. Αυτά έχουν τον ίδιο χρόνο, νόημα και κατανόηση, όπως βρήκαμε στα όνειρα που κατέγραφαν κάποια επιθυμία. Σε άλλα όνειρα ούτε ένα μέρος της ονειρικής ιδέας δεν διατηρεί την ψυχική του αξία, το ουσιώδες σε αυτές τις ιδέες αντικαθίσταται από κάτι επουσιώδες, ενώ μπορεί να υπάρξει κάθε είδους μετάβαση μεταξύ αυτών των συνθηκών. Όσο πιο σκοτεινό και περίπλοκο είναι ένα όνειρο, τόσο μεγαλύτερος είναι ο ρόλος που πρέπει να αποδοθεί στην ώθηση του εκτοπισμού ή μετατόπισης στο σχηματισμό του.

 

Το παράδειγμα που επιλέξαμε για ανάλυση δείχνει τον εκτοπισμό- ότι το περιεχόμενο του ονείρου έχει διαφορετικό κέντρο ενδιαφέροντος από εκείνο των ονειρικών ιδεών. Στο επίκεντρο του ονειρικού περιεχομένου, φαίνεται ότι μια γυναίκα προσπαθεί να με προσεγγίσει. Στην ονειρική ιδέα, το κύριο ενδιαφέρον βρίσκεται στην επιθυμία για ανιδιοτελή αγάπη που δεν «κοστίζει τίποτα.» Αυτή η ιδέα βρίσκεται στην αναφορά για τα όμορφα μάτια, και στον υπερβολικό υπαινιγμό για το «σπανάκι.»

 

Αν καταργήσουμε τη μετατόπιση του ονείρου, καταλήγουμε μέσω ανάλυσης σε δύο προβλήματα που συζητούνται περισσότερο- τι προκαλεί ένα όνειρο, και ποια είναι η σύνδεση του ονείρου με την ξύπνια ζωή μας. Υπάρχουν όνειρα που φανερώνουν αμέσως τους δεσμούς τους με τα γεγονότα της ημέρας. Σε άλλα όνειρα δεν μπορεί να βρεθεί κανένα ίχνος τέτοιας σύνδεσης. Με τη βοήθεια της ανάλυσης μπορεί να αποδειχθεί ότι κάθε όνειρο, χωρίς εξαίρεση, συνδέεται με την εντύπωση της ημέρας πριν από το όνειρο.

 

Οι εντυπώσεις που έχουν υποκινήσει το όνειρο μπορεί να είναι τόσο σημαντικές ώστε να ασχολούμαστε με αυτές ενώ είμαστε ξύπνιοι. Σε αυτή την περίπτωση, λέμε ότι το όνειρο συνεχίζει το κύριο ενδιαφέρον της ξύπνιας ζωής μας. Συνηθέστερα, όμως, όταν το όνειρο περιέχει κάτι σχετικό με τις εντυπώσεις της ημέρας, είναι τόσο ασήμαντο και άξιο λήθης ώστε μπορούμε να το ανακαλέσουμε μόνο με προσπάθεια. Το περιεχόμενο των ονείρων φαίνεται, λοιπόν, ακόμη και όταν είναι συνεκτικό και κατανοητό, να ασχολείται με εκείνα τα ασήμαντα μικροπράγματα της σκέψης που δεν αξίζουν το ενδιαφέρον μας κατά την αφύπνιση. Η υποτίμηση των ονείρων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην κυριαρχία των αδιάφορων και άχρηστων στοιχείων στο περιεχόμενό τους.

 

Η ανάλυση καταστρέφει την εμφάνιση στην οποία βασίζεται αυτή η υποτιμητική κρίση. Όταν το περιεχόμενο του ονείρου δεν αποκαλύπτει τίποτα άλλο παρά κάποια αδιάφορη εντύπωση που υποκινεί το όνειρο, η ανάλυση δείχνει πάντα ότι κάποιο σημαντικό γεγονός έχει αντικατασταθεί από κάποιο ασήμαντο γεγονός, με το οποίο έχει εμπλακεί σε άπειρους συσχετισμούς. Όταν το όνειρο ασχολείται με αδιάφορες και ασήμαντες συλλήψεις, η ανάλυση αποκαλύπτει τα πολυάριθμα συνειρμικά μονοπάτια που συνδέουν το ασήμαντο με το βαρυσήμαντο στην ψυχική εκτίμηση του ατόμου. Είναι χάρη στη δράση του εκτοπισμού που το αδιάφορο κερδίζει αναγνώριση στο περιεχόμενο των ονείρων, αντί για εκείνες τις εντυπώσεις που είναι πραγματικά το ερέθισμα, ή αντί για τα στοιχεία πραγματικού ενδιαφέροντος.

 

Απαντώντας στο ερώτημα τι προκαλεί το όνειρο, και ποια είναι η σύνδεσή του με τα καθημερινά μας προβλήματα, με τη διορατικότητα που μας δίνεται αντικαθιστώντας το εκδηλωμένο με το λανθάνον ονειρικό περιεχόμενο, μπορούμε να πούμε: Το όνειρο δεν ασχολείται ποτέ με πράγματα που δεν κερδίζουν το ενδιαφέρον μας κατά τη διάρκεια της ημέρας· και τα ασήμαντα πράγματα που δεν μας απασχολούν κατά τη διάρκεια της ημέρας, δεν έχουν τη δύναμη να επικρατήσουν ενώ κοιμόμαστε.

 

Τι προκάλεσε το όνειρο στο παράδειγμα που αναλύσαμε; Το πραγματικά ασήμαντο γεγονός- ότι ένας φίλος με προσκάλεσε για μια δωρεάν βόλτα με το ταξί του. Η ονειρική σκηνή στο τραπέζι του γεύματος περιέχει έναν υπαινιγμό για αυτό το αδιάφορο κίνητρο, γιατί στη συζήτηση είχα αναφέρει το ταξί. Μπορώ όμως να υποδείξω το σημαντικό γεγονός που υποκαταστάθηκε από το ασήμαντο. Λίγες μέρες πριν είχα εκταμιεύσει ένα μεγάλο χρηματικό ποσό για ένα πολύ αγαπημένο μέλος της οικογένειάς μου. Ασήμαντο γεγονός, λέει η ονειρική σκέψη, αν αυτό το άτομο είναι ευγνώμων- στην περίπτωση αυτή η αγάπη δεν είναι δωρεάν. Αλλά η αγάπη που δεν κοστίζει τίποτα είναι μια από τις πρωταρχικές ονειρικές σκέψεις. Το γεγονός ότι πριν λίγο καιρό είχα κάνει αρκετές βόλτες με τον εν λόγω συγγενή, δημιούργησε τη σύνδεση όταν πήγα μια βόλτα με το ταξί του φίλου μου. Η αδιάφορη εντύπωση που προκαλεί το όνειρο, υπόκειται σε μια άλλη συνθήκη που δεν ισχύει για την πραγματική πηγή του ονείρου- η εντύπωση πρέπει να είναι πρόσφατη, όλα πρέπει να προκύπτουν από την ημέρα πριν από τ’ όνειρο.

 

Δεν μπορώ να εγκαταλείψω το ζήτημα της μετατόπισης των ονείρων χωρίς την εξέταση μιας αξιοσημείωτης διαδικασίας για το σχηματισμό τους, στην οποία διαδικασία η συμπύκνωση και η μετατόπιση συνεργάζονται προς ένα σκοπό. Στη συμπύκνωση έχουμε ήδη εξετάσει την περίπτωση όπου δύο αντιλήψεις στο όνειρο που έχουν κάτι κοινό, κάποιο σημείο επαφής, αντικαθίστανται στο περιεχόμενο του ονείρου από μια μικτή εικόνα, όπου το ξεχωριστό στοιχείο αντιστοιχεί σε αυτό που είναι κοινό, ενώ  οι ασαφείς δευτερεύουσες τροποποιήσεις αντιστοιχούν σε αυτό που είναι ξεχωριστό. Αν η μετατόπιση προστεθεί στη συμπύκνωση, δεν υπάρχει σχηματισμός μιας μικτής εικόνας, αλλά ένας κοινός συνιστάμενος μέσος όρος.

 

Σε ένα από τα όνειρά μου, για παράδειγμα, γίνεται λόγος για ένεση με προπύλιο. Σε πρώτη ανάλυση, ανακάλυψα ένα ασήμαντο αλλά αληθινό περιστατικό όπου το αμύλιο έπαιξε ρόλο ως το διεγερτικό του ονείρου. Δεν μπορώ ακόμη να δικαιολογήσω την ανταλλαγή μεταξύ αμυλίου και προπυλίου. Στον κύκλο των ιδεών του ίδιου ονείρου, όμως, ανήκει η ανάμνηση της πρώτης μου επίσκεψης στο Μόναχο, όπου με εντυπωσίασαν τα Προπύλαια. Οι συνακόλουθες περιστάσεις της ανάλυσης καθιστούν αποδεκτό ότι η επίδραση αυτής της δεύτερης ομάδας αντιλήψεων προκάλεσε τη ονειρική μετατόπιση από το αμύλιο στο προπύλιο. Το «προπύλιο» είναι, ας πούμε, η μέση ιδέα ανάμεσα στο «αμύλιο» και στα «Προπύλαια·» μπήκε στο όνειρο ως ένα είδος συμβιβασμού, με ταυτόχρονη συμπύκνωση και μετατόπιση.

 

Η ανάγκη να ανακαλύψουμε κάποιο κίνητρο για αυτό το μπερδεμένο έργο του ονείρου, είναι ακόμη πιο επιβεβλημένη στην περίπτωση του εκτοπισμού, παρά στη συμπύκνωση.

 

VI. Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ- ΤΟ ΕΓΩ ΣΤΟ ΟΝΕΙΡΟ

Αν και το έργο της μετατόπισης πρέπει να θεωρηθεί κυρίως υπεύθυνο αν οι ονειρικές σκέψεις δεν αναγνωριστούν στο περιεχόμενο των ονείρων (εκτός αν μαντέψουμε το κίνητρο των αλλαγών), ένα άλλο και ηπιότερο είδος μεταμόρφωσης οδηγεί στην ανακάλυψη μιας νέας αλλά εύκολα κατανοητής πράξης του ονείρου. Οι πρώτες ονειρικές σκέψεις που ξετυλίγονται από την ανάλυση συχνά εντυπωσιάζουν με την ασυνήθιστη διατύπωσή τους. Δεν φαίνεται να εκφράζονται με τη νηφάλια μορφή που προτιμά η σκέψη μας· αλλά εκφράζονται συμβολικά με αλληγορίες και μεταφορές, όπως η εικονιστική γλώσσα των ποιητών.

 

Δεν είναι δύσκολο να βρεθούν τα κίνητρα γι’ αυτόν τον περιορισμό στην έκφραση των ονειρικών ιδεών. Το περιεχόμενο των ονείρων αποτελείται κυρίως από οπτικές σκηνές. Ως εκ τούτου, οι ιδέες των ονείρων πρέπει, κατά πρώτο λόγο, να είναι προετοιμασμένες να κάνουν χρήση αυτών των μορφών παρουσίασης. Φανταστείτε ότι η διεύθυνση ενός πολιτικού ηγέτη ή ενός δικηγόρου πρέπει να μεταφερθεί σε παντομίμα, και θα είναι εύκολο να κατανοήσετε τους μετασχηματισμούς στους οποίους περιορίζεται το ονειρικό έργο- εξαιτίας αυτής της δραματοποίησης του περιεχομένου του ονείρου.

 

Γύρω από το ψυχικό υλικό των ονειρικών σκέψεων, υπάρχουν πάντα αναμνήσεις εντυπώσεων, όχι σπάνια από σκηνές της πρώιμης παιδικής ηλικίας, οι οποίες, κατά κανόνα, έχουν συλληφθεί οπτικά. Όποτε είναι δυνατόν, αυτό το τμήμα των ονειρικών ιδεών ασκεί μια σαφή επίδραση στη μοντελοποίηση του περιεχομένου των ονείρων. Λειτουργεί σαν κέντρο αποκρυστάλλωσης, προσελκύοντας και αναδιατάσσοντας το υλικό των ονειρικών σκέψεων. Η σκηνή του ονείρου δεν είναι σπάνια παρά μια τροποποιημένη επανάληψη, η οποία περιπλέκεται από παρεμβολές γεγονότων που έχουν αφήσει μια τέτοια εντύπωση. Το όνειρο πολύ σπάνια αναπαράγει ακριβείς και αμιγείς αναπαραστάσεις πραγματικών σκηνών.

 

Το ονειρικό περιεχόμενο, ωστόσο, δεν αποτελείται αποκλειστικά από σκηνές, αλλά περιλαμβάνει επίσης διάσπαρτα θραύσματα οπτικών εικόνων, συνομιλιών, ακόμη και κομμάτια αμετάβλητων σκέψεων. Θα είναι ίσως εύστοχο να παρουσιάσουμε με τον πιο σύντομο τρόπο τα μέσα δραματοποίησης που είναι στη διάθεση του ονειρικού έργου για την επανάληψη των ονειρικών σκέψεων στην ιδιόμορφη γλώσσα του ονείρου.

 

Οι ονειρικές σκέψεις που μαθαίνουμε από την ανάλυση παρουσιάζονται ως ένα ψυχικό σύμπλεγμα του πιο περίπλοκου οικοδομήματος. Τα μέρη τους βρίσκονται στην πιο ποικιλόμορφη σχέση μεταξύ τους. Σχηματίζουν υπόβαθρα και προσκήνιο, διατάξεις, παρεκβάσεις, εικονογραφήσεις, δηλώσεις και διαμαρτυρίες. Μπορούμε να πούμε ότι είναι σχεδόν ο κανόνας ότι ένα ρεύμα σκέψης ακολουθείται από το αντίθετό του. Κανένα χαρακτηριστικό γνωστό στη λογική μας ενώ είμαστε ξύπνιοι δεν απουσιάζει. Αν ένα όνειρο πρόκειται να αναπτυχθεί μέσα από αυτές τις καταστάσεις, η ψυχική ύλη υπόκειται σε μια πίεση που τη συμπυκνώνει εξαιρετικά, σε μια εσωτερική συρρίκνωση και μετατόπιση, δημιουργώντας ταυτόχρονα νέα υπόβαθρα, σε μια επιλεκτική διαπλοκή μεταξύ των συστατικών που είναι καλύτερα προσαρμοσμένα για την κατασκευή αυτών των σκηνικών.

 

Λαμβάνοντας υπόψη την προέλευση αυτού του υλικού, ο όρος παλινδρόμηση μπορεί να εφαρμοστεί δίκαια σε αυτή τη διαδικασία. Οι λογικές αλυσίδες που μέχρι τώρα συγκρατούσαν το ψυχικό υλικό, χάνονται σε αυτή τη μεταμόρφωση στο ονειρικό περιεχόμενο. Το ονειρικό έργο παίρνει, τρόπον τινά, μόνο το ουσιαστικό περιεχόμενο των ονειρικών σκέψεων για επεξεργασία. Αφήνεται στην ανάλυση να αποκαταστήσει τη σύνδεση που το όνειρο έχει καταστρέψει.

 

Επομένως, τα μέσα έκφρασης του ονείρου πρέπει να θεωρούνται πενιχρά σε σύγκριση με εκείνα της φαντασίας μας, αν και το όνειρο δεν παραιτείται από όλες τις αξιώσεις για την αποκατάσταση της λογικής σχέσης με τις ονειρικές σκέψεις. Μάλλον επιτυγχάνει με ανεκτή συχνότητα να τις αντικαταστήσει με δικούς του επίσημους συμβολισμούς.

 

Λόγω της αναμφισβήτητης σύνδεσης που υπάρχει μεταξύ όλων των μερών των ονειρικών σκέψεων, το όνειρο είναι σε θέση να ενσωματώσει αυτό το υλικό σε μια ενιαία σκηνή. Υποστηρίζει μια λογική σύνδεση σαν μια προσέγγιση στο χώρο και στο χρόνο, όπως ακριβώς και ο ζωγράφος, ο οποίος ομαδοποιεί όλους τους ποιητές στον Παρνασσό,[6] οι οποίοι, αν και ποτέ δεν ήταν όλοι μαζί σε μια βουνοκορφή, εντούτοις ιδανικά αποτελούν μια κοινότητα. Το όνειρο συνεχίζει αυτή τη μέθοδο παρουσίασης σε μεμονωμένα όνειρα, και συχνά όταν εμφανίζει δύο στοιχεία κοντά μεταξύ τους στο περιεχόμενο των ονείρων, εγγυάται κάποια ειδική εσωτερική σύνδεση αυτού που αντιπροσωπεύουν στις σκέψεις των ονείρων. Πρέπει, επιπλέον, να παρατηρηθεί ότι όλα τα όνειρα της ίδιας νύχτας αποδεικνύουν στην ανάλυση ότι προέρχονται από το ίδιο σύνολο σκέψεων.

 

Η αιτιώδης σχέση μεταξύ δύο ιδεών είτε μένει χωρίς παρουσίαση, είτε αντικαθίσταται διαδοχικά από δύο διαφορετικά τμήματα ονείρων. Αυτή η παρουσίαση είναι συχνά αντεστραμμένη, όπου η αρχή του ονείρου είναι το συμπέρασμα, και το τέλος του η υπόθεση. Η άμεση μεταμόρφωση ενός πράγματος σε ένα άλλο στο όνειρο φαίνεται να εξυπηρετεί τη σχέση αιτίας και αποτελέσματος.

 

Το όνειρο δεν λέει ποτέ «είτε το ένα είτε το άλλο,» αλλά δέχεται ότι και τα δύο ισχύουν το ίδιο στη μεταξύ τους σχέση. Όταν το «είτε-είτε» χρησιμοποιείται στην αναπαραγωγή των ονείρων, πρέπει, όπως έχω ήδη αναφέρει, να αντικατασταθεί από το «και.»

 

Αντιλήψεις που βρίσκονται σε αντίθεση μεταξύ τους, εκφράζονται στα όνειρα κατά προτίμηση από το ίδιο στοιχείο. Δεν φαίνεται να υπάρχει «δεν» στα όνειρα. Η αντίθεση μεταξύ δύο ιδεών, η σχέση της μετατροπής, αντιπροσωπεύεται στα όνειρα με έναν πολύ αξιοσημείωτο τρόπο. Εκφράζεται με την αντιστροφή ενός άλλου μέρους του περιεχομένου του ονείρου, σαν να ήταν προσάρτημα. Στη συνέχεια θα ασχοληθούμε με μια άλλη μορφή έκφρασης διαφωνίας. Η κοινή ονειρική αίσθηση της κίνησης που εμποδίζεται, εξυπηρετεί το σκοπό της αναπαράστασης της διαφωνίας παρορμήσεων- μια σύγκρουση της θέλησης.

 

Μόνο μία από τις λογικές σχέσεις- αυτή της ομοιότητας, της ταυτότητας, της συμφωνίας βρίσκεται ανεπτυγμένη στο μηχανισμό σχηματισμού των ονείρων. Το έργο του ονείρου χρησιμοποιεί αυτές τις περιπτώσεις ως σημείο εκκίνησης για συμπύκνωση, συγκεντρώνοντας όλα όσα δείχνουν μια τέτοια συμφωνία σε μια νέα ενότητα.

 

Αυτές οι σύντομες, γενικές παρατηρήσεις φυσικά δεν αρκούν ως εκτίμηση της αφθονίας των τυπικών μέσων του ονείρου για την παρουσίαση των λογικών σχέσεων των ονειρικών σκέψεων. Από αυτή την άποψη, τα ατομικά όνειρα επεξεργάζονται στον ένα ή στον άλλο βαθμό, η ανάλυσή μας ακολουθείται περισσότερο ή λιγότερο στενά, και τα παρεπόμενα του ονειρικού έργου λαμβάνονται περισσότερο ή λιγότερο υπόψη. Στην τελευταία περίπτωση, τα όνειρα φαίνονται σκοτεινά, περίπλοκα, ασυνάρτητα. Όταν το όνειρο φαίνεται ανοιχτά παράλογο, όταν περιέχει ένα προφανές παράδοξο στο περιεχόμενό του, αυτό είναι σκόπιμο. Μέσω της φαινομενικής αγνόησης όλων των λογικών ισχυρισμών, εκφράζει ένα μέρος του διανοητικού περιεχομένου των ιδεών των ονείρων.

 

Ο παραλογισμός στο όνειρο υποδηλώνει διαφωνία, περιφρόνηση στις ονειρικές σκέψεις. Καθώς αυτή η εξήγηση βρίσκεται σε πλήρη ασυμφωνία με την άποψη ότι το όνειρο οφείλει την προέλευσή του σε αποσυνδεδεμένη, άκριτη εγκεφαλική δραστηριότητα, θα τονίσω την άποψή μου με ένα παράδειγμα:

 

«Ένας από τους γνωστούς μου, ο κ. Μ., δέχθηκε επίθεση από τον ίδιο τον Γκαίτε, σε ένα δοκίμιο με απροκάλυπτη βία. Ο κ. Μ φυσικά καταστράφηκε από αυτή την επίθεση. Παραπονιέται πικρά γι’ αυτό σε ένα δείπνο, αλλά ο σεβασμός του για τον Γκαίτε δεν μειώθηκε λόγω αυτής της προσωπικής εμπειρίας. Προσπαθώ τώρα να ξεκαθαρίσω τις χρονολογικές σχέσεις που μου φαίνονται απίθανες. Ο Γκαίτε πέθανε το 1832. Καθώς η επίθεσή του εναντίον του κ. Μ πρέπει, φυσικά, να είχε λάβει χώρα στο παρελθόν, ο κ. Μ πρέπει να ήταν τότε ένας πολύ νέος άνδρας. Μου φαίνεται εύλογο ότι ήταν δεκαοκτώ. Δεν είμαι βέβαιος, ωστόσο, σε ποιο έτος βρισκόμαστε στην πραγματικότητα, και ολόκληρος ο υπολογισμός δεν καταλήγει πουθενά. Η επίθεση περιλαμβανόταν, επιπλέον, στο γνωστό δοκίμιο του Γκαίτε «Περί Φύσεως.»

 

Ο παραλογισμός του ονείρου γίνεται ακόμα πιο κραυγαλέος όταν δηλώνω ότι ο κ. Μ είναι ένας νέος επιχειρηματίας, χωρίς ποιητικά ή λογοτεχνικά ενδιαφέροντα. Η ανάλυσή μου για το όνειρο θα δείξει ποια μέθοδος υπάρχει σε αυτή την τρέλα. Το όνειρο έχει αντλήσει το υλικό του από τρεις πηγές:

 

1. Ο κ. Μ, στον οποίο συστήθηκα σε ένα δείπνο, με παρακάλεσε μια μέρα να εξετάσω τον μεγαλύτερο αδελφό του, ο οποίος έδειχνε σημάδια ψυχικής διαταραχής. Σε συνομιλία με τον ασθενή, συνέβη ένα δυσάρεστο επεισόδιο. Χωρίς την παραμικρή αφορμή, αποκάλυψε μια από  τις νεανικές περιπέτειες του αδελφού του. Είχα ρωτήσει τον ασθενή το έτος γέννησής του (έτος θανάτου στο όνειρο), και τον οδήγησα σε διάφορους υπολογισμούς που θα μπορούσαν να βοηθήσουν το κενό της μνήμης του.

 

2. Ένα ιατρικό περιοδικό που έγραφε το όνομά μου μεταξύ άλλων στο εξώφυλλο, είχε δημοσιεύσει μια καταστροφική κριτική ενός βιβλίου του φίλου μου F. από το Βερολίνο, γραμμένη από την πένα ενός πολύ νεαρού κριτικού. Επικοινώνησα με τον εκδότη, ο οποίος, πράγματι, εξέφρασε τη λύπη του, αλλά δεν υποσχέθηκε καμία επανόρθωση. Τότε διέκοψα τη σχέση μου με το εν λόγω περιοδικό. Στην επιστολή παραίτησής μου, εξέφρασα την ελπίδα ότι οι προσωπικές μας σχέσεις δεν θα πλήγονταν από αυτό. Εδώ είναι η πραγματική πηγή του ονείρου. Η υποτιμητική υποδοχή της δουλειάς του φίλου μου F., μου είχε κάνει βαθιά εντύπωση. Κατά την κρίση μου, περιείχε μια θεμελιώδη βιολογική ανακάλυψη, η οποία μόλις τώρα, αρκετά χρόνια αργότερα, αρχίζει να βρίσκει την εύνοια  των ειδικών.

 

3. Λίγο πριν, μια ασθενής μού έδωσε το ιατρικό ιστορικό του αδελφού της, ο οποίος αναφωνώντας «Φύση, Φύση!» είχε χάσει τα λογικά του. Οι γιατροί θεώρησαν ότι τα αναφωνητά προέκυψαν από μια μελέτη του όμορφου δοκιμίου του Γκαίτε (το «Περί Φύσεως»), και επεσήμαναν ότι ο ασθενής είχε εργαστεί υπερβολικά. Εξέφρασα την άποψη ότι μου φαινόταν πιο εύλογο ότι το επιφώνημα «Φύση» έπρεπε να ληφθεί με εκείνη τη σεξουαλική έννοια που είναι γνωστή και στους λιγότερο μορφωμένους στη χώρα μας. Μου φάνηκε ότι αυτή η άποψη ήταν πιο σωστή, γιατί ο άτυχος νεαρός ακρωτηρίασε στη συνέχεια τα γεννητικά του όργανα. Ο ασθενής ήταν δεκαοκτώ ετών όταν συνέβη η επίθεση.

 

Ο πρώτος άνθρωπος στις ονειρικές σκέψεις πίσω από το εγώ ήταν ο φίλος μου, που είχε υποστεί τόσο σκανδαλώδη μεταχείριση. «Προσπάθησα τώρα να ξεκαθαρίσω τις χρονολογικές σχέσεις.» Το βιβλίο του φίλου μου ασχολείται με τις χρονολογικές σχέσεις της ζωής, και, μεταξύ άλλων, συσχετίζει τη διάρκεια ζωής του Γκαίτε με έναν αριθμό ημερών σημαντικών για τη βιολογία. Το εγώ, ωστόσο, αντιπροσωπεύεται σαν ημιπληγικό («δεν είμαι σίγουρος σε ποιο έτος βρισκόμαστε στην πραγματικότητα»). Το όνειρο δείχνει τον φίλο μου να συμπεριφέρεται σαν ημιπληγικός, και έτσι καταλήγει στον παραλογισμό. Αλλά οι ονειρικές σκέψεις ξεδιπλώνονται ειρωνικά. «Φυσικά είναι ένας τρελός, ένας ανόητος, και εσύ είσαι μια ιδιοφυΐα που καταλαβαίνει τα πάντα. Αλλά δεν θα έπρεπε να συμβαίνει το αντίστροφο;» Αυτή η αντιστροφή προφανώς συνέβη στο όνειρο όταν ο Γκαίτε επιτέθηκε στον νεαρό, πράγμα παράλογο, ενώ οποιοσδήποτε, όσο νέος κι αν είναι, μπορεί σήμερα εύκολα να επιτεθεί στον μεγάλο Γκαίτε.

 

Είμαι διατεθειμένος να υποστηρίξω ότι κανένα όνειρο δεν εμπνέεται από οτιδήποτε άλλο εκτός από εγωιστικά συναισθήματα. Το εγώ στο όνειρο δεν αντιπροσωπεύει μόνο τον φίλο μου, αλλά και τον εαυτό μου. Ταυτίζομαι μαζί του γιατί η μοίρα της ανακάλυψής του μου φαίνεται χαρακτηριστική της αποδοχής της δικής μου μοίρας. Αν επρόκειτο να δημοσιεύσω τη δική μου θεωρία, η οποία θεωρεί τη σεξουαλικότητα να κυριαρχεί στην αιτιολογία των ψυχο-νευρωτικών διαταραχών (δείτε τον υπαινιγμό για τον δεκαοκτάχρονο ασθενή- «Φύση, Φύση!»), η ίδια κριτική θα στρεφόταν εναντίον μου, και ακόμη και τώρα θα συναντούσε την ίδια περιφρόνηση.

 

Όταν παρακολουθώ προσεκτικά τις ονειρικές σκέψεις, βρίσκω την περιφρόνηση να σχετίζεται με τον παραλογισμό του ονείρου. Είναι γνωστό ότι η ανακάλυψη ενός ραγισμένου κρανίου προβάτου στο Lido της Βενετίας έδωσε στον Γκαίτε την ιδέα για τη λεγόμενη σπονδυλική θεωρία του κρανίου. Ο φίλος μου λέει ότι ως φοιτητής έκανε φασαρία για την παραίτηση ενός ηλικιωμένου καθηγητή που είχε κάνει καλή δουλειά (και πάνω σε αυτό ακριβώς το θέμα της συγκριτικής ανατομίας), αλλά ο οποίος, λόγω ηλικίας, ήταν ακατάλληλος να διδάξει.

 

Η αναταραχή που προκάλεσε ο φίλος μου ήταν τόσο επιτυχής επειδή στα γερμανικά πανεπιστήμια  δεν απαιτείται όριο ηλικίας για ακαδημαϊκή εργασία. Η ηλικία δεν είναι προστασία από την τρέλα. Στο νοσοκομείο εδώ είχα για χρόνια την τιμή να υπηρετώ υπό έναν προϊστάμενο, ο οποίος ήταν για δεκαετίες διαβόητα χαζός, και μολαταύτα του επιτράπηκε να κρατήσει την υπεύθυνη θέση του. Ένα γνώρισμα, όπως και με το εύρημα στο Lido, μου έρχεται στο μυαλό εδώ. Ήταν για αυτόν τον άνθρωπο που μερικοί νεαροί συνάδελφοι στο νοσοκομείο έλεγαν: «Ούτε ο Γκαίτε δεν το έχει γράψει αυτό,» «Ούτε ένας Σίλερ δεν συνέθεσε εκείνο,» κλπ.

 

VII. Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ- ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΤΟΤΗΤΑ

Δεν έχουμε εξαντλήσει την εκτίμησή μας για το όνειρο. Εκτός από τη συμπύκνωση, τη μετατόπιση και την οριστική διευθέτηση της ψυχικής ύλης, πρέπει να αποδώσουμε μια ακόμη δραστηριότητα- την οποία, πράγματι, δεν συμμερίζεται κάθε όνειρο. Δεν θα αντιμετωπίσω εξαντλητικά αυτήν την ιδιότητα του ονειρικού έργου. Θα επισημάνω μόνο ότι ο ευκολότερος τρόπος για να καταλήξουμε σε μια σύλληψη γι’ αυτήν τη δραστηριότητα είναι να θεωρήσουμε δεδομένο, πιθανώς άδικα, ότι μόνο εκ των υστέρων επηρεάζει το ονειρικό περιεχόμενο που έχει ήδη δημιουργηθεί.

 

Ο τρόπος δράσης της συνίσταται έτσι στο συντονισμό των μερών του ονείρου, καθώς αυτά συγχωνεύονται σε ένα συνεκτικό σύνολο, σε μια ονειρική σύνθεση. Το όνειρο αποκτά ένα είδος προσωπείου που, είναι αλήθεια, δεν κρύβει ολόκληρο το περιεχόμενό του. Υπάρχει ένα είδος προκαταρκτικής εξήγησης, η οποία πρέπει να ενισχυθεί με εισαγωγές και μικρές αλλαγές. Μια τέτοια επεξεργασία του περιεχομένου των ονείρων δεν πρέπει να είναι πολύ λεπτομερής· η παρανόηση των ονειρικών σκέψεων που προκαλεί είναι απλώς επιφανειακή, και το πρώτο μέρος της δουλειάς μας στην ανάλυση ενός ονείρου είναι να απαλλαγούμε από αυτές τις πρώιμες προσπάθειες ερμηνείας.

 

Τα κίνητρα για αυτό το τμήμα του ονειρικού έργου εκτιμώνται εύκολα. Αυτή η τελική επεξεργασία του ονείρου οφείλεται σε μια θεώρηση της κατανοητότητας- ένα γεγονός που προδίδει αμέσως την προέλευση μιας πράξης που συμπεριφέρεται απέναντι στο πραγματικό περιεχόμενο του ονείρου ακριβώς όπως η κανονική ψυχική μας δράση συμπεριφέρεται απέναντι σε κάποια προσφερόμενη αντίληψη της αρεσκείας μας. Το περιεχόμενο του ονείρου εξασφαλίζεται έτσι με το πρόσχημα ορισμένων προσδοκιών, ταξινομείται αντιληπτικά από την υπόθεση της κατανόησής του, διακινδυνεύοντας έτσι την παραποίηση του, ενώ, στην πραγματικότητα, οι πιο ασυνήθιστες παρανοήσεις προκύπτουν αν το όνειρο μπορεί να συσχετιστεί με κάτι οικείο. Όλοι ξέρουμε ότι δεν είμαστε σε θέση να κοιτάξουμε μια σειρά άγνωστων σημείων, ή να ακούσουμε μια ομιλία άγνωστων λέξεων, χωρίς αμέσως να κάνουμε αντιληπτικές αλλαγές μέσω της θεώρησής μας για την κατανοητότητα, μέσω της επιστροφής μας σε αυτό που είναι οικείο.

 

Μπορούμε να ονομάσουμε καλά κατασκευασμένα εκείνα τα όνειρα τα οποία είναι το αποτέλεσμα μιας επεξεργασίας ανάλογης με την ψυχική δράση της ξύπνιας ζωής μας. Σε άλλα όνειρα δεν υπάρχει τέτοια δράση. Ούτε καν γίνεται προσπάθεια να επέλθει τάξη και νόημα. Θεωρούμε το όνειρο ως «αρκετά τρελό», γιατί όταν ξυπνάμε είναι αυτό το τελευταίο μέρος του ονείρου, η επεξεργασία του, με την οποία αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας. Μέχρι στιγμής, ωστόσο, όσον αφορά την ανάλυσή μας, το όνειρο, το οποίο μοιάζει με ένα συνονθύλευμα ασύνδετων θραυσμάτων, έχει την ίδια αξία με μια λεία και όμορφα γυαλισμένη επιφάνεια. Σε αυτήν την περίπτωση γλιτώνουμε, σε κάποιο βαθμό, την υπερβολική επεξεργασία του περιεχομένου των ονείρων.

 

Παρόλα αυτά, θα ήταν λάθος να δούμε στο προσωπείο του ονείρου κάτι περισσότερο από την παρεξηγημένη και κάπως αυθαίρετη επεξεργασία του ονείρου που πραγματοποιήθηκε στην περίπτωση της ψυχικής μας ζωής. Οι επιθυμίες και οι φαντασιώσεις, οι οποίες είχαν ήδη διαμορφωθεί στις ονειρικές σκέψεις, χρησιμοποιούνται συχνά στην κατασκευή αυτού του προσωπείου. Είναι παρόμοιες με εκείνες της ξύπνιας ζωής μας- «ονειροπολήσεις», όπως πολύ σωστά ονομάζονται. Αυτές οι επιθυμίες και φαντασιώσεις, τις οποίες η ανάλυση αποκαλύπτει στα όνειρά μας τη νύχτα, συχνά παρουσιάζονται ως επαναλήψεις και αναδιαμορφώσεις των σκηνών της βρεφικής ηλικίας. Έτσι, το προσωπείο του ονείρου μπορεί να μας δείξει άμεσα τον αληθινό πυρήνα του ονείρου, παραμορφωμένο από την ανάμειξή του με άλλο υλικό.

 

Πέρα από αυτές τις τέσσερις δραστηριότητες, δεν υπάρχει τίποτα άλλο να ανακαλυφθεί στο έργο του ονείρου. Αν κρατήσουμε πιστά τον ορισμό ότι το ονειρικό έργο υποδηλώνει τη μεταφορά των ονειρικών σκέψεων στο περιεχόμενο των ονείρων, είμαστε υποχρεωμένοι να πούμε ότι το ονειρικό έργο δεν είναι δημιουργικό. Δεν αναπτύσσει δικές του φαντασιώσεις, δεν κρίνει τίποτα, δεν αποφασίζει τίποτα. Δεν κάνει τίποτα άλλο από το να προετοιμάζει το υλικό για συμπύκνωση και μετατόπιση, και να το αναδιαμορφώνει για δραματοποίηση, στην οποία πρέπει να προστεθεί ο ασταθής τελευταίος μηχανισμός- αυτός της επεξηγηματικής επεξεργασίας. Είναι αλήθεια ότι πολλά βρίσκονται στο περιεχόμενο των ονείρων που θα μπορούσαν να γίνουν κατανοητά ως αποτέλεσμα μιας άλλης και πιο πνευματικής λειτουργίας. Αλλά η ανάλυση δείχνει οριστικά κάθε φορά ότι οι διανοητικές λειτουργίες ήταν ήδη παρούσες στις σκέψεις των ονείρων, και έχουν απλά καταληφθεί από το περιεχόμενο των ονείρων.

 

Ένας συλλογισμός στο όνειρο δεν είναι τίποτα άλλο από την επανάληψη ενός συλλογισμού στις ονειρικές σκέψεις. Φαίνεται οικείος αν έχει μεταφερθεί στο όνειρο χωρίς αλλοίωση. Γίνεται παράλογος αν έχει μεταφερθεί στο ονειρικό έργο από άλλο υλικό. Ένας υπολογισμός στο περιεχόμενο των ονείρων σημαίνει απλώς έναν υπολογισμό στις ονειρικές σκέψεις. Ενώ αυτό είναι πάντα σωστό, ο υπολογισμός στο όνειρο μπορεί να δώσει τα πιο ανόητα αποτελέσματα με τη συμπύκνωση των παραγόντων του και με τη μετατόπιση των ίδιων λειτουργιών σε άλλα πράγματα. Ακόμη και οι συζητήσεις που βρίσκονται στο περιεχόμενο των ονείρων δεν είναι νέες συνθέσεις· αποδεικνύεται ότι έχουν συνδυαστεί από ομιλίες που έχουν γίνει, ακουστεί ή διαβαστεί· Οι λέξεις αντιγράφονται πιστά, αλλά η περίστασή τους παραβλέπεται αρκετά, ενώ το νόημά τους αλλάζει ριζικά.

 

Μπορούμε να υποστηρίξουμε αυτούς τους ισχυρισμούς με παραδείγματα:

 

1. Ένα φαινομενικά αβλαβές, καλοφτιαγμένο όνειρο μιας ασθενούς. Πήγε στην αγορά με τον μάγειρά της, ο οποίος κουβαλούσε το καλάθι για τα ψώνια. Ο χασάπης της είπε όταν του ζήτησε κάτι: «Αυτό τέλειωσε», και θέλησε να της δώσει κάτι άλλο, παρατηρώντας: «Αυτό είναι πολύ καλό». Εκείνη αρνήθηκε, και πήγε στον μανάβη, ο οποίος θέλησε να της πουλήσει ένα παράξενο λαχανικό που ήταν δεμένο σε δέσμες και μαύρου χρώματος. Αυτή είπε: «Δεν ξέρω τι είναι αυτό. Δεν θα το πάρω».

 

Η παρατήρηση «Αυτό τέλειωσε», προέκυψε από τη θεραπεία. Λίγες μέρες πριν είχα πει στην ασθενή ότι οι πρώτες αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας χάνονται, αλλά αντικαθίστανται από μεταβιβάσεις και όνειρα. Έτσι πήρα το ρόλο του χασάπη.

 

Η δεύτερη παρατήρηση, «Δεν ξέρω τι είναι αυτό», προέκυψε από μια πολύ διαφορετική σύνδεση. Την προηγούμενη μέρα είχε βάλει τις φωνές στον μάγειρά της (ο οποίος επίσης εμφανίζεται στο όνειρο): «Συμπεριφέρσου σωστά. Δεν ξέρω τι είναι αυτό»- δηλαδή, «Δεν ξέρω τι είναι αυτή η συμπεριφορά. Δεν θα τη δεχτώ». Το πιο ακίνδυνο μέρος αυτής της συζήτησης επιτεύχθηκε από μια μετατόπιση του ονειρικού περιεχομένου· στις ονειρικές σκέψεις μόνο το άλλο μέρος της συζήτησης έπαιξε κάποιο ρόλο, επειδή το έργο του ονείρου άλλαξε μια φανταστική κατάσταση σε κάτι πλήρως μη αναγνωρίσιμο και ανώδυνο. Η κατάσταση που οδήγησε σε αυτή τη φαντασίωση είναι, ωστόσο, η νέα έκδοση μιας κατάστασης που έλαβε πραγματικά χώρα.

 

2. Ένα όνειρο προφανώς χωρίς νόημα σχετίζεται με αριθμούς. «Θέλει να πληρώσει κάτι. Η κόρη της βγάζει από την τσάντα της τρία φλορίνια· αλλά εκείνη λέει: «Τι κάνεις; Κοστίζει μόνο είκοσι ένα κρόιτσερ».

 

Η ονειρευόμενη ήταν μια ξένη που είχε βάλει το παιδί της σχολείο στη Βιέννη, και η οποία μπόρεσε να συνεχίσει υπό τη θεραπεία μου όσο η κόρη της παρέμενε στη Βιέννη. Την ημέρα πριν από το όνειρο, η διευθύντρια του σχολείου τής είχε συστήσει να κρατήσει το παιδί άλλη μια χρονιά στο σχολείο. Σε αυτή την περίπτωση, θα ήταν σε θέση να παρατείνει τη θεραπεία της κατά ένα έτος. Οι φιγούρες στο όνειρο γίνονται σημαντικές αν θυμηθούμε ότι ο χρόνος είναι χρήμα. Ένα έτος ισούται με 365 ημέρες, ή, εκφρασμένο σε κρόιτσερ, 365 κρόιτσερ, που ισοδυναμούν με τρία φλορίνια και εξήντα πέντε κρόιτσερ. Τα είκοσι ένα κρόιτσερ αντιστοιχούν στις τρεις εβδομάδες που απέμειναν από την ημέρα του ονείρου μέχρι το τέλος της σχολικής περιόδου, και επομένως μέχρι το τέλος της θεραπείας. Ήταν προφανώς οικονομικοί λόγοι που είχαν υποκινήσει την κυρία να αρνηθεί την πρόταση της διευθύντριας, και οι οποίοι λόγοι ήταν υπεύθυνοι για το ασήμαντο ποσό στο όνειρο.

 

3. Μια κυρία, νέα, αλλά ήδη δέκα χρόνια παντρεμένη, άκουσε ότι μια φίλη της, η δεσποινίς Elise L., περίπου της ίδιας ηλικίας, είχε αρραβωνιαστεί. Αυτό δημιούργησε το ακόλουθο όνειρο:

 

Καθόταν με τον άντρα της στο θέατρο· η μία πλευρά των θέσεων ήταν σχεδόν άδεια. Ο σύζυγός της λέει ότι η Elise L. και ο αρραβωνιαστικός της σκόπευαν να έρθουν, αλλά μπορούσαν να αγοράσουν μόνο φτηνές θέσεις, τρεις για ένα φλορίνι και πενήντα κρόιτσερ. Κατά τη γνώμη της, αυτό δεν είχε μεγάλη σημασία.

 

Η προέλευση των αριθμών από το υλικό των ονειρικών σκέψεων, και οι αλλαγές που υπέστησαν οι φιγούρες είναι ενδιαφέρουσες. Από πού προήλθε το ένα φλορίνι και πενήντα κρόιτσερ; Από ένα ασήμαντο περιστατικό της προηγούμενης ημέρας. Η κουνιάδα της είχε λάβει 150 φλορίνια ως δώρο από τον σύζυγό της, και γρήγορα τα ξόδεψε αγοράζοντας μερικά στολίδια. Σημειώστε ότι 150 φλορίνια είναι εκατό φορές περισσότερο από ένα φλορίνι και πενήντα κρόιτσερ. Για τις τρεις θέσεις σχετικά με τα εισιτήρια, ο μόνος σύνδεσμος είναι ότι η Elise L. είναι ακριβώς τρεις μήνες νεότερη από την γυναίκα που είδε το όνειρο. Η σκηνή στο όνειρο είναι η επανάληψη μιας μικρής περιπέτειας για την οποία την πείραζε συχνά ο σύζυγός της. Κάποτε βιαζόταν πολύ να πάρει εισιτήρια εγκαίρως, και όταν πήγε στο θέατρο η μία πλευρά των πάγκων ήταν σχεδόν άδεια. Επομένως, ήταν εντελώς περιττό να βιάζεται τόσο πολύ. Ούτε πρέπει να παραβλέψουμε τον παραλογισμό του ονείρου ότι δύο άνθρωποι πρέπει να πάρουν τρία εισιτήρια για το θέατρο.

 

Τώρα για τις ονειρικές ιδέες. «Ήταν ανόητο να έχω παντρευτεί τόσο νωρίς. Δεν χρειαζόταν να βιαστώ τόσο πολύ. Το παράδειγμα της Elise L. μου δείχνει ότι θα μπορούσα να βρω σύζυγο αργότερα. Πράγματι, θα ήταν εκατό φορές καλύτερα αν περίμενα. Θα μπορούσα να βρω τρεις τέτοιους άνδρες με τόσα χρήματα προίκα».

 

VIII. ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΕΣ ΝΟΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ- ΑΠΩΘΗΣΗ

Χάρη στην προηγούμενη ανάλυση, έχουμε μάθει κάτι για το ονειρικό έργο. Αυτό το έργο, πρέπει να το θεωρήσουμε ως μια πολύ ιδιαίτερη ψυχική διαδικασία, η οποία, απ’ ό,τι είναι γνωστό, δεν μοιάζει με τίποτα άλλο. Στο ονειρικό έργο έχει μεταφερθεί η αμηχανία την οποία το όνειρο έχει διεγείρει μέσα μας. Στην πραγματικότητα, το έργο του ονείρου είναι μόνο η αρχική αναγνώριση μιας σειράς ψυχικών διαδικασιών στις οποίες πρέπει να αποδοθεί η προέλευση των υστερικών συμπτωμάτων, οι ιδέες του νοσηρού τρόμου, της εμμονής και της ψευδαίσθησης. Η συμπύκνωση, και ιδιαίτερα η μετατόπιση, είναι χαρακτηριστικά στοιχεία σε αυτές τις διαδικασίες. Η παράσταση, από την άλλη πλευρά, είναι χαρακτηριστική για το ονειρικό έργο.

 

Αν αυτή η εξήγηση ευθυγραμμίζει το όνειρο με το σχηματισμό της ψυχικής ασθένειας, γίνεται πιο σημαντικό να κατανοήσουμε τις βασικές συνθήκες διαδικασιών όπως η οικοδόμηση των ονείρων. Θα είναι πιθανώς έκπληξη να μάθουμε πως ούτε ο ύπνος ούτε η ασθένεια είναι μεταξύ των απαραίτητων συνθηκών. Ένας ολόκληρος αριθμός φαινομένων της καθημερινής ζωής των υγιών ανθρώπων, η λήθη, οι αδεξιότητες στην ομιλία και στο κράτημα πραγμάτων, μαζί με μια ορισμένη κατηγορία λαθών, οφείλονται σε έναν ψυχικό μηχανισμό ανάλογο με αυτόν του ονείρου και των άλλων μελών αυτής της ομάδας.

 

Ο εκτοπισμός είναι ο πυρήνας του προβλήματος, και η πιο εντυπωσιακή από όλες τις ονειρικές παραστάσεις. Μια διεξοδική έρευνα του θέματος δείχνει ότι η βασική προϋπόθεση του εκτοπισμού είναι καθαρά ψυχολογική· ανήκει στη φύση ενός κινήτρου. Στην πορεία, ξεστομίζουμε εμπειρίες τις οποίες δεν μπορεί κανείς να αποφύγει στην ανάλυση των ονείρων. Έπρεπε να διακόψω τους ειρμούς των ονειρικών μου σκέψεων στην ανάλυση του ονείρου μου με το τραπέζι του γεύματος, επειδή ανέσυρα κάποιες εμπειρίες που δεν θέλω να γνωρίζουν οι ξένοι, και τις οποίες δεν μπορούσα να συσχετίσω χωρίς συνέπειες με σημαντικές σκέψεις· ούτε θα ήταν χρήσιμο αν επέλεγα ένα άλλο αντί για αυτό το συγκεκριμένο όνειρο. Σε κάθε όνειρο όπου το περιεχόμενο είναι σκοτεινό ή περίπλοκο, θα συναντάμε ονειρικές σκέψεις που απαιτούν μυστικότητα.

 

Αν όμως συνεχίσω την ανάλυση για τον εαυτό μου, αδιαφορώντας για τους άλλους, για τους οποίους ένα τόσο προσωπικό γεγονός όπως το όνειρό μου δεν έχει σημασία, καταλήγω τελικά σε ιδέες που με εκπλήσσουν, που δεν γνώριζα ότι είναι δικές μου, που όχι μόνο μου φαίνονται ξένες, αλλά που είναι επιπλέον δυσάρεστες, και στις οποίες θα ήθελα να αντιταχθώ σθεναρά, ενώ η αλυσίδα των ιδεών που διατρέχει την ανάλυση με κυριεύει αδυσώπητα.

 

Μπορώ μόνο να λάβω υπόψη αυτές τις περιστάσεις παραδεχόμενος ότι οι συγκεκριμένες σκέψεις είναι στην πραγματικότητα μέρος της ψυχικής μου ζωής, κατέχοντας μια ορισμένη ψυχική ένταση και ενέργεια. Ωστόσο, λόγω μιας συγκεκριμένης ψυχολογικής κατάστασης, οι σκέψεις δεν μπορούσαν να γίνουν συνειδητές σε μένα. Ονομάζω αυτή τη συγκεκριμένη κατάσταση καταστολή, ή απώθηση (repression). Μου είναι επομένως αδύνατο να μην αναγνωρίσω κάποια αιτιώδη σχέση μεταξύ της ασάφειας του περιεχομένου του ονείρου και αυτής της κατάστασης καταστολής- αυτής της ανικανότητας της συνείδησης. Έτσι συμπεραίνω ότι η αιτία της ασάφειας είναι η επιθυμία να κρυφτούν αυτές οι σκέψεις. Έτσι φτάνω στην έννοια της παραμόρφωσης του ονείρου ως πράξη του ονειρικού έργου, και της μετατόπισης, η οποία χρησιμεύει στη συγκάλυψη του περιεχομένου.

 

Θα το δοκιμάσω αυτό στο δικό μου όνειρο, και θα αναρωτηθώ: Ποια είναι η σκέψη που, εντελώς αβλαβής στη διαστρεβλωμένη μορφή της, προκαλεί την πιο έντονη άρνησή μου στην πραγματική της μορφή; Θυμάμαι ότι η δωρεάν διαδρομή με το ταξί του φίλου μου, μού θύμισε την ακριβή διαδρομή με ένα μέλος της οικογένειάς μου, και η ερμηνεία του ονείρου είναι η εξής: θα ήθελα για μια φορά να βιώσω στοργή για την οποία δεν θα έπρεπε να πληρώσω, και ότι λίγο πριν από το όνειρο έπρεπε να κάνω μια σημαντική εκταμίευση χρημάτων για αυτό ακριβώς το συγγενικό άτομο. Σε σχέση με αυτό, δεν μπορώ να αποφύγω τη σκέψη ότι λυπάμαι για αυτήν την εκταμίευση. Μόνο όταν αναγνωρίσω αυτό το συναίσθημα έχει νόημα η επιθυμία μου στο όνειρο για ανιδιοτελή στοργή. Και όμως, μπορώ να δηλώσω, προς τιμήν μου, ότι δεν δίστασα ούτε στιγμή να διαθέσω αυτό το ποσό. Η λύπη, η αντίθετη τάση, μού ήταν ασυνείδητη. Το γιατί αυτή η λύπη ήταν ασυνείδητη, είναι ένα άλλο ερώτημα.

 

Αν υποβάλω το όνειρο ενός άλλου ατόμου αντί ενός δικού μου σε ανάλυση, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Ωστόσο, το κίνητρο για να πειστούν οι άλλοι αλλάζει. Στο όνειρο ενός υγιούς ανθρώπου, ο μόνος τρόπος να τον κάνω να αποδεχτεί αυτή την απωθημένη ιδέα, είναι η συνοχή των ονειρικών σκέψεων. Είναι ελεύθερος να απορρίψει αυτή την εξήγηση. Αλλά αν πρόκειται για κάποιο άτομο που πάσχει από οποιαδήποτε νεύρωση, ή από υστερία, η αναγνώριση αυτών των καταπιεσμένων ιδεών είναι υποχρεωτική λόγω της σύνδεσής τους με τα συμπτώματα της ασθένειάς του, και λόγω της βελτίωσης που προκύπτει από την αναγνώριση των καταπιεσμένων ιδεών για την απαλλαγή από τα συμπτώματα.

 

Πάρτε για παράδειγμα την ασθενή και το όνειρό της με τα τρία εισιτήρια. Η ανάλυση δείχνει ότι δεν έχει σε μεγάλη εκτίμηση τον σύζυγό της, ότι μετανιώνει που τον παντρεύτηκε, και ότι θα ήταν ευτυχής να τον αλλάξει για κάποιον άλλο. Είναι αλήθεια ότι υποστηρίζει ότι αγαπά τον σύζυγό της, ότι η συναισθηματική της ζωή δεν υποδηλώνει τίποτα για αυτή την υποτίμηση (εκατό φορές καλύτερα!), αλλά όλα τα συμπτώματά της οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα με αυτό το όνειρο. Όταν οι καταπιεσμένες αναμνήσεις της αφυπνίστηκαν σε μια περίοδο κατά την οποία συνειδητοποίησε ότι δεν αγαπούσε τον σύζυγό της, τα συμπτώματά της εξαφανίστηκαν, και μαζί εξαφανίστηκε η αντίστασή της στην ερμηνεία του ονείρου.

 

IX. ΤΡΕΙΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΟΝΕΙΡΩΝ

Μόλις αυτή η έννοια της απώθησης παγιωθεί, μαζί με τη διαστρέβλωση του ονείρου σε σχέση με το καταπιεσμένο ψυχικό υλικό, είμαστε σε θέση να δώσουμε μια γενική έκθεση των κύριων αποτελεσμάτων που παρέχει η ανάλυση των ονείρων. Μάθαμε ότι τα πιο κατανοητά και ουσιαστικά όνειρα είναι οι απραγματοποίητες επιθυμίες. Οι επιθυμίες που απεικονίζονται ως πραγματοποιημένες είναι γνωστές στη συνείδηση, έχουν αναβληθεί κατά τη διάρκεια της ημέρας, και τραβούν το ενδιαφέρον. Η ανάλυση των σκοτεινών και περίπλοκων ονείρων αποκαλύπτει κάτι πολύ παρόμοιο. Η σκηνή του ονείρου απεικονίζει και πάλι ως πραγματοποιημένη κάποια επιθυμία που προέρχεται τακτικά από τις ιδέες των ονείρων, αλλά η εικόνα είναι μη αναγνωρίσιμη, και ξεκαθαρίζεται μόνο κατά την ανάλυση. Η ίδια η επιθυμία είναι είτε καταπιεσμένη, ξένη προς τη συνείδηση, είτε συνδέεται στενά με απωθημένες ιδέες.

 

Η συνταγή για αυτά τα όνειρα μπορεί να δηλωθεί έτσι: Είναι κρυφές υλοποιήσεις απωθημένων επιθυμιών. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι έχουν δίκιο όσοι θεωρούν το όνειρο ως πρόβλεψη του μέλλοντος. Αλλά το μέλλον που μας δείχνει το όνειρο δεν είναι αυτό που θα συμβεί, αλλά αυτό που θα θέλαμε να συμβεί. Η λαϊκή ψυχολογία προχωρά εδώ σύμφωνα με τη συνήθειά της· πιστεύει αυτό που θέλει να πιστέψει.

 

Τα όνειρα μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με τη σχέση τους με την πραγματοποίηση της επιθυμίας. Πρώτον, είναι τα όνειρα που εκδηλώνουν μια μη καταπιεσμένη, μη κρυφή επιθυμία· αυτά είναι όνειρα παιδικού τύπου, που γίνονται όλο και πιο σπάνια μεταξύ των ενηλίκων. Δεύτερον, είναι τα όνειρα που εκφράζουν σε συγκαλυμμένη μορφή κάποια καταπιεσμένη επιθυμία· αυτά αποτελούν μακράν τον μεγαλύτερο αριθμό των ονείρων μας, και απαιτούν ανάλυση για την κατανόησή τους. Τρίτον, είναι τα όνειρα όπου υπάρχει απώθηση, αλλά χωρίς, ή με μικρή μόνο, απόκρυψη. Αυτά τα όνειρα συνοδεύονται πάντα από ένα αίσθημα τρόμου, που φέρνει και το τέλος του ονείρου. Αυτό το αίσθημα τρόμου εδώ αντικαθιστά τον εκτοπισμό του ονείρου. Θεώρησα ότι το ονειρικό έργο το εμποδίζει αυτό στα όνειρα της δεύτερης τάξης. Δεν είναι πολύ δύσκολο να αποδειχθεί ότι ο έντονος τρόμος στα όνειρα ήταν κάποτε επιθυμία, και γίνεται δευτερεύων σε σχέση με την απώθηση.

 

Υπάρχουν επίσης συγκεκριμένα όνειρα με οδυνηρό περιεχόμενο, χωρίς την παρουσία άγχους στο όνειρο. Αυτά δεν μπορούν να καταλογιστούν ως όνειρα τρόμου. Ωστόσο, πάντα χρησιμοποιούνταν για να αποδείξουν την ασημαντότητα και την ψυχική ματαιότητα των ονείρων. Η ανάλυση ενός τέτοιου παραδείγματος θα δείξει ότι ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία ονείρων- μια τέλεια κρυμμένη πραγματοποίηση των καταπιεσμένων επιθυμιών. Η ανάλυση θα δείξει ταυτόχρονα πόσο άριστα προσαρμοσμένο είναι το έργο της μετατόπισης στην απόκρυψη των επιθυμιών.

 

Ένα κορίτσι ονειρεύτηκε ότι είδε να κείτεται νεκρό μπροστά της το μοναδικό επιζών παιδί της αδελφής της, στο ίδιο σκηνικό  μ’ εκείνο μέσα στο οποίο είχε δει λίγα χρόνια πριν το πρώτο παιδί της αδελφής της να κείτεται νεκρό. Δεν είχε αίσθηση πόνου, αλλά φυσικά αντιστάθηκε στην ιδέα ότι η σκηνή αντιπροσώπευε μια επιθυμία της. Ούτε η άποψη αυτή ήταν αναγκαία. Ήταν στην κηδεία του παιδιού όταν είδε τελευταία φορά τον άντρα που αγαπούσε. Αν το δεύτερο παιδί πέθαινε, είναι σίγουρο ότι θα συναντούσε ξανά αυτόν τον άντρα στο σπίτι της αδελφής της. Λαχταρά να τον συναντήσει, αλλά παλεύει ενάντια σε αυτό το συναίσθημα. Την ημέρα του ονείρου είχε βγάλει εισιτήριο για μια διάλεξη, γεγονός που προμήνυε την παρουσία του άντρα που πάντα αγαπούσε.

 

Το όνειρο είναι απλά ένα όνειρο ανυπομονησίας, κοινό με εκείνα που συμβαίνουν πριν από ένα ταξίδι, ή μια βραδιά στο θέατρο. Η λαχτάρα αποκρύπτεται από τη μετατόπιση της σκηνής, όπου οποιοδήποτε χαρούμενο συναίσθημα είναι εκτός τόπου, και που όμως κάποτε υπήρχε. Επίσης, η συναισθηματική συμπεριφορά στο όνειρο προσαρμόζεται, όχι στις εκτοπισμένες, αλλά στις πραγματικές, παρότι καταπιεσμένες, ονειρικές ιδές. Η σκηνή προαναγγέλλει την πολυπόθητη συνάντηση. Δεν υπάρχει εδώ καμία έκκληση για οδυνηρά συναισθήματα.

 

X. ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΣΥΓΚΑΛΥΠΤΕΙ ΤΙΣ ΕΠΙΘΥΜΙΕΣ- ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ

Μέχρι τώρα δεν υπήρξε καμία ευκαιρία για τους φιλοσόφους να αποκτήσουν μια ψυχολογία της απώθησης. Πρέπει να μας επιτραπεί να αποκτήσουμε μια σαφή αντίληψη σχετικά με την προέλευση των ονείρων ως το πρώτο βήμα σε αυτό το άγνωστο έδαφος. Το σχήμα που έχουμε διατυπώσει από τη μελέτη των ονείρων είναι κάπως περίπλοκο, αλλά δεν μπορούμε να βρούμε κανένα απλούστερο που να επαρκεί.

 

Θεωρούμε ότι ο ψυχικός μας μηχανισμός περιέχει δύο διαδικασίες για την κατασκευή των σκέψεων. Η δεύτερη διαδικασία έχει το πλεονέκτημα ότι τα προϊόντα της έχουν ελεύθερη πρόσβαση στη συνείδηση, ενώ η δραστηριότητα της πρώτης διαδικασίας είναι άγνωστη, και μπορεί να φτάσει στη συνείδηση μόνο μέσω της δεύτερης διαδικασίας. Στα σύνορα αυτών των δύο διαδικασιών εγκαθιδρύεται μια λογοκρισία, η οποία αφήνει να περάσει μόνο ό,τι την ευχαριστεί. Αυτό που απορρίπτεται από τη λογοκρισία βρίσκεται σε κατάσταση καταστολής.

 

Κάτω από ορισμένες συνθήκες, μία από τις οποίες είναι η κατάσταση του ύπνου, η ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των δύο προηγούμενων διαδικασιών αλλάζει τόσο πολύ ώστε αυτό που έχει απωθηθεί να μην μπορεί πλέον να μείνει κρυφό. Κατά τη διάρκεια του ύπνου, αυτό μπορεί ενδεχομένως να συμβεί λόγω παράβλεψης του μηχανισμού λογοκρισίας. Αυτό που μέχρι τότε καταπιεζόταν, θα καταφέρει έτσι να βρει το δρόμο του προς τη συνείδηση. Αλλά καθώς η λογοκρισία δεν απουσιάζει ποτέ, αλλά απλώς αιφνιδιάζεται, κάποιες αλλαγές πρέπει να γίνουν για να την εξευμενίσουν.

 

Είναι ένας συμβιβασμός που γίνεται συνειδητός σε αυτή την περίπτωση- ένας συμβιβασμός μεταξύ αυτού που έχει υπόψη της η μία διαδικασία και των απαιτήσεων της άλλης. Καταστολή, χαλαρότητα του λογοκριτή, συμβιβασμός- αυτό είναι το θεμέλιο για την προέλευση πολλών άλλων ψυχολογικών διαδικασιών, όπως είναι και για το όνειρο. Σε τέτοιους συμβιβασμούς, μπορούμε να παρατηρήσουμε τις διαδικασίες της συμπύκνωσης, της μετατόπισης, της αποδοχής επιφανειακών συνειρμών, διαδικασίες που έχουμε συναντήσει στο ονειρικό έργο.

 

Δεν πρόκειται να αρνηθούμε το δαιμονικό στοιχείο που έχει παίξει ρόλο στην κατασκευή της εξήγησης του ονειρικού έργου. Η εντύπωση που δίνεται είναι ότι καθώς ο σχηματισμός σκοτεινών ονείρων εξελίσσεται, μοιάζει σαν ένα άτομο να είχε κάτι να πει, το οποίο είναι δυσάρεστο για ένα άλλο άτομο που χρειάζεται να ακούσει. Με τη χρήση αυτού του σχήματος, αντιλαμβανόμαστε την έννοια της στρέβλωσης των ονείρων και της λογοκρισίας, και προσπαθούμε να αποκρυσταλλώσουμε την εντύπωσή μας σε μια μάλλον ακατέργαστη, αλλά τουλάχιστον καθορισμένη, ψυχολογική θεωρία. Όποια εξήγηση κι αν υπάρξει στο μέλλον γι’ αυτές τις δύο διαδικασίες, αναμένεται μια επιβεβαίωση του συσχετισμού που δώσαμε, ότι η δεύτερη διαδικασία επιτρέπει την είσοδο στη συνείδηση, και μπορεί να αφήσει την πρώτη διαδικασία απ’ έξω.

 

Μόλις βγούμε από την κατάσταση του ύπνου, η λογοκρισία επανέρχεται σε πλήρη ισχύ, και είναι πλέον σε θέση να ανακαλέσει αυτό που επιτράπηκε σε μια στιγμή αδυναμίας. Η λήθη των ονείρων, όπως ξέρουμε από την εμπειρία μας, το επιβεβαιώνει αυτό ξανά και ξανά. Συχνά, κατά τη διάρκεια της συσχέτισης ή ανάλυσης ενός ονείρου, κάποιο κομμάτι του ξεχνιέται ξαφνικά. Αυτό το κομμάτι που έχει παραληφθεί, περιέχει πάντα την καλύτερη και ευκολότερη προσέγγιση για την κατανόηση του ονείρου. Πιθανώς, γι’ αυτό βυθίζεται στη λήθη- δηλαδή, σε μια ανανεωμένη καταστολή.

 

XI. ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ- Ο ΘΕΜΑΤΟΦΥΛΑΚΑΣ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ

Βλέποντας το περιεχόμενο των ονείρων ως την αναπαράσταση μιας πραγματοποιημένης επιθυμίας, και αποδίδοντας την ασάφειά τους στις αλλαγές που έγιναν από την λογοκρισία στο απωθημένο υλικό, δεν είναι πλέον δύσκολο να κατανοήσουμε τη λειτουργία των ονείρων. Σε θεμελιώδη αντίθεση με την άποψη ότι ο ύπνος διαταράσσεται από τα όνειρα, θεωρούμε το όνειρο ως τον φύλακα του ύπνου. Ειδικά για τα παιδικά όνειρα, η άποψή μας βρίσκει άμεση ανταπόκριση.

 

Η κατάσταση της ψυχικής αλλαγής από τον ξύπνιο στον ύπνο, προκαλείται από το παιδί που πηγαίνει για ύπνο, ή αναγκάζεται από κόπωση να κοιμηθεί, και υποβοηθείται από την απομάκρυνση όλων των ερεθισμάτων που θα μπορούσαν να αγγίξουν την ψυχή. Τα μέσα που χρησιμεύουν για να κρατήσουν μακριά τα εξωτερικά ερεθίσματα είναι γνωστά. Αλλά ποια είναι τα μέσα που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να καταπιέσουμε τα εσωτερικά ψυχικά ερεθίσματα που ματαιώνουν τον ύπνο; Πάρτε για παράδειγμα μια μητέρα που κοιμίζει το παιδί της. Το παιδί είναι γεμάτο ικεσίες. Θέλει άλλο ένα φιλί. Θέλει να παίξει ακόμα λίγο. Οι απαιτήσεις του εν μέρει ικανοποιούνται, εν μέρει αναβάλλονται δραστικά για την επόμενη μέρα.

 

Είναι σαφές ότι αυτές οι επιθυμίες και ανάγκες, που ταράζουν το παιδί, είναι εμπόδια στον ύπνο. Όλοι γνωρίζουν τη γοητευτική ιστορία του κακού παιδιού που ξύπνησε τη νύχτα φωνάζοντας: «Θέλω τον ρινόκερο!» Ένα πραγματικά καλό παιδί, αντί να φωνάζει, θα ονειρευόταν ότι έπαιζε με τον ρινόκερο. Επειδή το όνειρο που πραγματοποιεί την επιθυμία του γίνεται πιστευτό κατά τη διάρκεια του ύπνου, απομακρύνει την επιθυμία, και καθιστά δυνατό τον ύπνο. Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι αυτή η πεποίθηση συμφωνεί με την εικόνα του ονείρου, επειδή βασίζεται στην ψυχική παρουσία της πιθανότητας. Το παιδί δεν έχει την ικανότητα που θα αποκτήσει αργότερα να διακρίνει τις ψευδαισθήσεις ή τις φαντασιώσεις από την πραγματικότητα.

 

Ο ενήλικας έχει μάθει αυτή τη διαφοροποίηση. Έχει επίσης μάθει τη ματαιότητα της επιθυμίας, και με συνεχή εξάσκηση καταφέρνει να αναβάλει τις φιλοδοξίες του, μέχρι να μπορέσουν να ικανοποιηθούν από κάποια αλλαγή στον εξωτερικό κόσμο. Για το λόγο αυτό είναι σπάνιο να πραγματοποιήσει τις επιθυμίες του κατά τη διάρκεια του ύπνου με τον σύντομο ψυχικό τρόπο. Είναι ακόμη πιθανό ότι αυτό δεν συμβαίνει ποτέ, και ότι όλα όσα μας φαίνονται σαν το όνειρο ενός παιδιού απαιτούν μια πιο περίπλοκη εξήγηση.

 

Έτσι, για τους ενήλικες- για κάθε λογικό άνθρωπο, χωρίς εξαίρεση- έχει διαμορφωθεί μια διαφοροποίηση της ψυχικής ύλης που το παιδί δεν γνωρίζει. Έχει επιτευχθεί μια ψυχική διαδικασία, η οποία, ενημερωμένη από την εμπειρία της ζωής, ασκεί με αξιοζήλευτη δύναμη μια κυρίαρχη και περιοριστική επίδραση στα ψυχικά συναισθήματα. Χάρη στη σχέση της με τη συνείδηση, και με την αυθόρμητη κινητικότητά της, είναι προικισμένη με τα μεγαλύτερα μέσα ψυχικής δύναμης. Ένα μέρος των παιδικών συναισθημάτων έχει απορριφθεί από αυτή τη διαδικασία ως άχρηστο για τη ζωή, και όλες οι σκέψεις που απορρέουν από αυτά τα συναισθήματα βρίσκονται στην κατάσταση της απώθησης.

 

Ενώ η διαδικασία με την οποία αναγνωρίζουμε το φυσιολογικό εγώ μας στηρίζεται στην επιθυμία για ύπνο, φαίνεται αναγκαίο από τις ψυχο-φυσιολογικές συνθήκες του ύπνου να εγκαταλειφθεί μέρος της ενέργειας που χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της ημέρας για να υποταχθεί αυτό που ήταν απωθημένο. Αυτή η παραμέληση είναι πραγματικά ακίνδυνη. Όσο κι αν αναδύονται τα συναισθήματα του πνεύματος του παιδιού, βρίσκουν δύσκολη την προσέγγιση της συνείδησης, και η κίνηση παρεμποδίζεται ως συνέπεια της κατάστασης του ύπνου. Ωστόσο, ο κίνδυνος να ενοχλήσουν τα συναισθήματα τον ύπνο πρέπει να αποφευχθεί.

 

Επιπλέον, πρέπει να παραδεχτούμε ότι ακόμη και στον βαθύ ύπνο υπάρχει κάποια ποσότητα ελεύθερης προσοχής ως προστασία από αισθητηριακά ερεθίσματα που θα μπορούσαν να κάνουν ένα ξύπνημα να φαίνεται προτιμότερο από τη συνέχιση του ύπνου. Διαφορετικά, δεν μπορούμε να εξηγήσουμε το γεγονός ότι πάντα αφυπνιζόμαστε από ερεθίσματα ορισμένης ποιότητας. Όπως επεσήμανε ο παλιός φυσιολόγος Burdach,[7] η μητέρα ξυπνά από το κλαψούρισμα του παιδιού της, ο μυλωνάς από την παύση του μύλου του, οι περισσότεροι άνθρωποι στο άκουσμα του ονόματός τους. Αυτή η ελεύθερη προσοχή, η οποία βρίσκεται σε εγρήγορση, χρησιμοποιεί τα εσωτερικά ερεθίσματα που προκύπτουν από καταπιεσμένες επιθυμίες, και τα συγχωνεύει στο όνειρο, το οποίο συμβιβαστικά ικανοποιεί και τις δύο διαδικασίες ταυτόχρονα. Το όνειρο δημιουργεί μια μορφή ψυχικής απελευθέρωσης για την καταπιεσμένη επιθυμία, στο βαθμό που την παρουσιάζει ως πραγματοποιημένη.

 

Η άλλη διαδικασία επίσης ικανοποιείται, αφού η συνέχιση του ύπνου είναι εξασφαλισμένη. Το εγώ μας εδώ συμπεριφέρεται ευχαρίστως σαν παιδί. Κάνει τις εικόνες των ονείρων πιστευτές, λέγοντας, «Πολύ σωστά, αλλά αφήστε με να κοιμηθώ». Η περιφρόνηση που, μόλις ξυπνήσουμε, δείχνουμε για το όνειρο, και η οποία στηρίζεται στην παραδοξότητα και τον φαινομενικό παραλογισμό του ονείρου, είναι πιθανώς η συλλογιστική του κοιμισμένου μας εγώ σχετικά με τα συναισθήματα γι’ αυτό που απωθήθηκε. Στον ύπνο έχουμε επίγνωση αυτής της περιφρόνησης. «Είναι μόνο ένα όνειρο», σκεφτόμαστε, και ξανακοιμόμαστε.

 

Δεν υπάρχει αντίρρηση ότι υπάρχουν όρια για το όνειρο, όπου αν η λειτουργία του διακοπεί ο ύπνος δεν μπορεί πλέον να διατηρηθεί- όπως στα όνειρα του επικείμενου τρόμου. Εδώ το όνειρο αλλάζει λειτουργία- να αναστείλει τον ύπνο την κατάλληλη στιγμή. Ενεργεί σαν ένας ευσυνείδητος νυχτοφύλακας, ο οποίος κάνει πρώτα το καθήκον του καταστέλλοντας τις όποιες ταραχές χωρίς να ξυπνήσει τους άλλους, αλλά κάνει εξίσου σωστά το καθήκον του όταν ξυπνά τους άλλους, αν δεν μπορεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα από μόνος του.

 

Αυτή η λειτουργία του ονείρου γίνεται ιδιαίτερα φανερή όταν προκύπτει κάποιο κίνητρο για την αισθητηριακή αντίληψη. Είναι γνωστό ότι οι αισθήσεις που διεγείρονται κατά τη διάρκεια του ύπνου επηρεάζουν το όνειρο,  κι αυτό μπορεί να επαληθευτεί πειραματικά.

 

Μέχρι τώρα υπήρχε ένας άλυτος γρίφος σχετικά με αυτή την ανακάλυψη. Το ερέθισμα της εξωτερικής αίσθησης με το οποίο ο ερευνητής επηρεάζει τον κοιμώμενο δεν αναγνωρίζεται σωστά στο όνειρο, αλλά αναμιγνύεται με μια σειρά αόριστων ερμηνειών, των οποίων ο καθορισμός φαίνεται να αφήνεται στην ψυχική ελεύθερη βούληση.

 

Δεν υπάρχει, φυσικά, τέτοια ψυχική ελεύθερη βούληση. Σε ένα ερέθισμα εξωτερικής αίσθησης, ο κοιμισμένος μπορεί να αντιδράσει με πολλούς τρόπους. Είτε ξυπνάει, είτε συνεχίζει να κοιμάται. Στην τελευταία περίπτωση, μπορεί να χρησιμοποιήσει το όνειρο για να απορρίψει το εξωτερικό ερέθισμα, και αυτό, πάλι, με περισσότερους από έναν τρόπους. Για παράδειγμα, μπορεί να υπομείνει το ερέθισμα ονειρευόμενος μια σκηνή που είναι απολύτως ανυπόφορη γι’ αυτόν. Αυτό ήταν το μέσο που χρησιμοποίησε κάποιος που ταλαιπωριόταν από περιεδρικό απόστημα. Ονειρεύτηκε ότι ήταν έφιππος, και χρησιμοποίησε το κατάπλασμα, το οποίο προοριζόταν να ανακουφίσει τον πόνο του, ως σέλα, και έτσι ξέφυγε από την αιτία του προβλήματος.

 

Ή, όπως συμβαίνει συχνότερα, το εξωτερικό ερέθισμα βρίσκει μια νέα ερμηνεία, η οποία βοηθάει τον κοιμώμενο να το συνδέσει με μια καταπιεσμένη επιθυμία που επιδιώκει την πραγματοποίησή της, χάνοντας έτσι την πραγματική του υπόσταση, και αντιμετωπίζεται σαν να ήταν μέρος του ψυχικού υλικού. Έτσι, κάποιος ονειρεύτηκε ότι είχε γράψει μια κωμωδία που περιελάμβανε ένα συγκεκριμένο μοτίβο· η πρώτη πράξη της τελείωσε με ενθουσιώδη χειροκροτήματα· ακούστηκαν μεγάλα χειροκροτήματα. Σε αυτήν τη φάση, ο ονειρευόμενος πρέπει να κατάφερε να παρατείνει τον ύπνο του παρά την ενόχληση, γιατί όταν ξύπνησε δεν άκουγε πλέον τον θόρυβο. Σωστά κατέληξε στο συμπέρασμα ότι κάποιος πρέπει να χτυπούσε ένα χαλί ή ένα κρεβάτι. Τα όνειρα που δημιουργούνται από ένα δυνατό θόρυβο λίγο πριν την αφύπνιση, όλα προσπαθούν να καλύψουν το ερέθισμα για ξύπνημα με κάποια άλλη εξήγηση, και έτσι να παρατείνουν τον ύπνο.

 

XII. ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ- ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Όποιος έχει αποδεχθεί σταθερά αυτή τη λογοκρισία ως το κύριο κίνητρο για τη διαστρέβλωση των ονείρων, δεν θα εκπλαγεί να μάθει, ως αποτέλεσμα της ερμηνείας των ονείρων, ότι τα περισσότερα από τα όνειρα των ενηλίκων εντοπίζονται με ανάλυση σε ερωτικές επιθυμίες. Αυτός ο ισχυρισμός δεν προέρχεται από όνειρα ασεξουαλικής φύσης, τα οποία είναι γνωστά σε όλους τους ονειρευόμενους από τη δική τους εμπειρία, και είναι τα μόνα που συνήθως περιγράφονται ως «σεξουαλικά όνειρα». Αυτά τα όνειρα είναι πάντα μυστηριώδη λόγω της επιλογής των ατόμων που γίνονται σεξουαλικά αντικείμενα, της απομάκρυνσης όλων των εμποδίων που περιορίζουν σεξουαλικά τον ονειρευόμενο στην κατάσταση εγρήγορσης, και των πολλών υπαινιγμών σχετικά με πράγματα που είναι διαστροφές.

 

Αλλά η ανάλυση ανακαλύπτει ότι πολλά άλλα όνειρα των οποίων το έκδηλο περιεχόμενο δεν περιέχει τίποτα ερωτικό, αποτελούν πραγματοποίηση σεξουαλικών επιθυμιών. Από την άλλη πλευρά, μεγάλο μέρος της σκέψης όταν είμαστε ξύπνιοι βρίσκει έκφραση στα όνειρα με τη βοήθεια καταπιεσμένων ερωτικών επιθυμιών.

 

Κανένα άλλο ένστικτο δεν έχει αντιμετωπίσει τόσο μεγάλη καταπίεση κατ’ εντολή του πολιτισμού όσο το σεξουαλικό ένστικτο, ενώ η κυριαρχία του πάνω στις υψηλότερες ψυχικές διαδικασίες εγκαταλείφθηκε από τους περισσότερους ανθρώπους πριν απ’ όλα τα υπόλοιπα ένστικτα. Εφόσον μπορούμε να κατανοήσουμε την παιδική σεξουαλικότητα, η οποία είναι συχνά τόσο ασαφής στην έκφρασή της, τόσο παραμελημένη και παρεξηγημένη, είμαστε δικαιολογημένοι να πούμε ότι σχεδόν κάθε πολιτισμένο άτομο έχει διατηρήσει, σε κάποιο βαθμό, τον παιδικό τύπο σεξουαλικής ζωής. Έτσι καταλαβαίνουμε ότι οι καταπιεσμένες παιδικές σεξουαλικές επιθυμίες παρέχουν τις πιο συχνές και πιο ισχυρές παρορμήσεις για το σχηματισμό ονείρων.

 

Αν το όνειρο που είναι η έκφραση κάποιας ερωτικής επιθυμίας, καταφέρει να κάνει το έκδηλο περιεχόμενό του να φαίνεται αθώα ασεξουαλικό, αυτό είναι δυνατό μόνο με έναν τρόπο. Το θέμα αυτών των σεξουαλικών παρουσιάσεων δεν μπορεί να εκτεθεί όπως έχει, αλλά πρέπει να αντικατασταθεί από υπαινιγμούς, προτάσεις, και παρόμοια έμμεσα μέσα. Σε αντίθεση με άλλες περιπτώσεις έμμεσης παρουσίασης, αυτές που χρησιμοποιούνται στα όνειρα στερούνται άμεσης κατανόησης.

 

Τα μέσα παρουσίασης που ικανοποιούν αυτές τις απαιτήσεις ονομάζονται «σύμβολα». Ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει στραφεί προς αυτά, δεδομένου ότι έχει παρατηρηθεί ότι οι ονειρευόμενοι που μιλάνε την ίδια γλώσσα, χρησιμοποιούν παρόμοια σύμβολα- πράγματι, σε ορισμένες περιπτώσεις η κοινότητα των συμβόλων είναι μεγαλύτερη από την κοινότητα του λόγου. Δεδομένου ότι οι ίδιοι οι ονειρευόμενοι δεν γνωρίζουν τη σημασία των συμβόλων που χρησιμοποιούν, η προέλευση της σχέσης τους με αυτό που αντικαθιστούν και υποδηλώνουν παραμένει άλυτος γρίφος.

 

Το ίδιο το γεγονός είναι αναμφισβήτητο, και αποκτά σημασία για την τεχνική της ερμηνείας των ονείρων, αφού με τη βοήθεια της γνώσης αυτού του συμβολισμού είναι δυνατόν να κατανοήσουμε την έννοια των στοιχείων ενός ονείρου, ή τμημάτων ενός ονείρου, περιστασιακά ακόμη και ολόκληρου του ονείρου, χωρίς να χρειάζεται να διερευνήσουμε τις ιδέες του ονειρευόμενου. Βρισκόμαστε έτσι κοντά στη δημοφιλή ιδέα της ερμηνείας των ονείρων και, από την άλλη πλευρά, κατέχουμε και πάλι την τεχνική των αρχαίων, όπου η ερμηνεία των ονείρων ήταν ταυτόσημη με την εξήγησή τους μέσω του συμβολισμού.

 

Αν και η μελέτη του συμβολισμού των ονείρων δεν έχει οριστικοποιηθεί, διαθέτουμε τώρα μια σειρά γενικών δηλώσεων και συγκεκριμένων παρατηρήσεων που είναι αρκετά βέβαιες. Υπάρχουν σύμβολα που σχεδόν πάντα έχουν το ίδιο νόημα: Ο αυτοκράτορας και η αυτοκράτειρα (βασιλιάς και βασίλισσα) εννοούν πάντα τους γονείς· το δωμάτιο συμβολίζει μια γυναίκα· και ούτω καθεξής. Τα φύλα αντιπροσωπεύονται από μια μεγάλη ποικιλία συμβόλων, πολλά από τα οποία θα ήταν αρκετά ακατανόητα αν οι ενδείξεις για το νόημά τους δεν λαμβάνονταν με άλλους τρόπους.

 

Υπάρχουν σύμβολα καθολικής χρήσης, τα οποία βρίσκονται σε όλους τους ονειρευόμενους του ίδιου εύρους λόγου και πολιτισμού. Υπάρχουν και άλλα σύμβολα, τα οποία έχουν τη στενότερη σημασία που ένα άτομο αποδίδει από το ατομικό του υλικό. Στην πρώτη κατηγορία, μπορούν να διαφοροποιηθούν εκείνα τα σύμβολα των οποίων ο υπαινιγμός μπορεί να αναγνωριστεί αμέσως με την αντικατάσταση σεξουαλικών πραγμάτων στην κοινή ομιλία (εκείνα, για παράδειγμα, που προκύπτουν από τη γεωργία, όπως η αναπαραγωγή, ο σπόρος, κ.λπ.) από άλλα πράγματα των οποίων οι σεξουαλικές αναφορές φαίνεται να φτάνουν πίσω στους πρώτους χρόνους και στα πιο σκοτεινά βάθη των παραστάσεών μας. Η δύναμη της οικοδόμησης συμβόλων και στις δύο αυτές ειδικές μορφές συμβόλων δεν έχει σβήσει. Πρόσφατα ανακαλυφθέντα πράγματα, όπως το αερόπλοιο, τίθενται αμέσως σε παγκόσμια χρήση ως σύμβολα του σεξ.

 

Θα ήταν μεγάλο λάθος να υποθέσουμε ότι μια βαθιά γνώση του συμβολισμού των ονείρων (η «Γλώσσα των Ονείρων») θα μας απάλλασσε από την ανάλυση του ονειρευόμενου σχετικά με τις εντυπώσεις του για το όνειρο, και θα μας έδινε πίσω ολόκληρη την τεχνική των αρχαίων ερμηνευτών ονείρων. Εκτός από τα μεμονωμένα σύμβολα και τις παραλλαγές στη χρήση αυτού που είναι γενικό, ποτέ δεν ξέρει κανείς αν ένα στοιχείο στο όνειρο πρέπει να γίνει κατανοητό συμβολικά ή με το κανονικό του νόημα. Το όλο περιεχόμενο του ονείρου σίγουρα δεν πρέπει να ερμηνεύεται συμβολικά. Η γνώση των συμβόλων των ονείρων θα μας βοηθήσει μόνο στην κατανόηση τμημάτων του περιεχομένου των ονείρων, και δεν καθιστά περιττή τη χρήση των τεχνικών κανόνων που δόθηκαν προηγουμένως. Αλλά προσφέρει τη μεγαλύτερη υπηρεσία στην ερμηνεία ενός ονείρου όταν οι εντυπώσεις του ονειρευόμενου αποκρύπτονται ή είναι ανεπαρκείς.

 

Ο συμβολισμός των ονείρων αποδεικνύεται επίσης απαραίτητος για την κατανόηση των λεγόμενων «τυπικών» ονείρων, καθώς και των ονείρων που «επαναλαμβάνονται». Αν η αξία του συμβολισμού των ονείρων έχει εκτεθεί ελλιπώς σε αυτή τη σύντομη ανάλυση, αυτή η προσπάθεια αποκτά μεγαλύτερη σημασία, καθώς ο συμβολισμός των ονείρων μας οδηγεί πολύ πέρα από αυτά. Δεν ανήκει μόνο στα όνειρα, αλλά κυριαρχεί επίσης στο μύθο και στο έπος, στο πνεύμα και στη λαογραφία. Μας αναγκάζει να αναζητήσουμε το εσωτερικό νόημα του ονείρου σε αυτές τις εκφράσεις. Αλλά πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο συμβολισμός δεν είναι αποτέλεσμα του ονειρικού έργου, αλλά είναι μια ιδιαιτερότητα πιθανώς της ασυνείδητης σκέψης μας, η οποία παρέχει στο ονειρικό έργο το υλικό για συμπύκνωση, μετατόπιση και δραματοποίηση.

 

XIII. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΟΙΝΑ ΣΤΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΜΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Αρνούμαι κάθε αξίωση ότι έριξα φως σε όλα τα προβλήματα που σχετίζονται με τα όνειρα, ή ότι αντιμετώπισα πειστικά όλα όσα θίχτηκαν εδώ. Αν κάποιος ενδιαφέρεται για όλη τη λογοτεχνία των ονείρων, τον παραπέμπω στα έργα του Sante de Sanctis[8] (I sogni, Τορίνο, 1899). Για μια πληρέστερη διερεύνηση τvn αντιλήψεών μου για τα όνειρα, θα πρέπει να συμβουλευτείτε το έργο μου (The Interpretation of Dreams, 1900). Θα επισημάνω μόνο προς ποια κατεύθυνση θα πρέπει να δοθεί συνέχεια στην έκθεσή μου σχετικά με το ονειρικό έργο.

 

Αν θέσω ως πρόβλημα ερμηνείας των ονείρων την αντικατάσταση του ονείρου από τις λανθάνουσες ιδέες του, δηλαδή την επίλυση αυτού που έχει υφάνει το έργο των ονείρων, εγείρω μια σειρά νέων ψυχολογικών προβλημάτων που αναφέρονται στο μηχανισμό αυτού του ονειρικού έργου, καθώς και στη φύση και τις συνθήκες της λεγόμενης απώθησης. Από την άλλη, θεωρώ την ύπαρξη ονειρικών σκέψεων ως ένα πολύτιμο θεμέλιο για την ψυχική κατασκευή της υψηλότερης τάξης, εφοδιασμένη με όλα τα σημάδια της φυσιολογικής πνευματικής απόδοσης. Αυτή η ύλη, ωστόσο, είναι αποκομμένη από τη συνείδηση, μέχρι να αποδοθεί με την παραμορφωμένη μορφή του περιεχομένου του ονείρου.

 

Πιστεύω ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τέτοιες ιδέες, αφού όλοι μπορούν να έχουν όνειρα. Με την έλλειψη συνείδησης των ιδεών των ονείρων, ή τη σχέση τους με τη συνείδηση και την απώθηση, συνδέονται ερωτήματα μέγιστης ψυχολογικής σημασίας. Η απάντησή τους, ωστόσο, πρέπει να αναβληθεί, εωσότου η ανάλυση της προέλευσης άλλων ψυχοπαθητικών φαινομένων, όπως τα συμπτώματα της υστερίας και των εμμονών, καταστεί σαφής.

 

=======================

 

On dreams, 1901, Sigmund Freud

[file:///C:/Users/chris/OneDrive/Desktop/ondreams1914freu.pdf].

Μετάφραση για τα Ελληνικά, 2024, Χρήστος Κ. Τσελέντης.

 

---

[1] Σ.τ.μ. Η Μελουζίνη, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή λαογραφία και μυθολογία, είναι ένα είδος νεράιδας.

[https://en.wikipedia.org/wiki/Melusine]

[2] Σ.τ.μ. Το 1878, μόλις πέντε χρόνια πριν γίνει γνωστός ως ο «πατέρας της Ευγονικής,» ο Galton άρχισε να δημιουργεί πολλαπλές εκθέσεις από φωτογραφικά αρνητικά πορτρέτων τοποθετημένα σε γυαλί, για να κάνει σύνθετες εικόνες που αποτελούνταν από πολλαπλά επάλληλα πρόσωπα. Αυτές οι φωτογραφίες, πρότεινε αργότερα, βοηθούσαν στην επίτευξη των στόχων της Ευγονικής: τον προσδιορισμό τού ποιος πρέπει και ποιος δεν πρέπει να κάνει παιδιά. Αυτή η φωτογραφική τεχνική τού επέτρεψε να δώσει διαρκή και απτή οπτική μορφή σε «γενικές νοητικές εικόνες,» ή στις νοητικές εντυπώσεις που σχηματίζουμε για ομάδες ανθρώπων- ίσως πιο γνωστές ως «στερεότυπα.»

[https://www.khanacademy.org/humanities/becoming-modern/early-photo/early-photo-france/a/francis-galton-eugenics-and-photography]

[3] Σ.τ.μ. Πρόκειται για ένα είδος λάμπας, το οποίο εφηύρε ο Αυστριακός επιστήμονας Auer von Welsbach, το 1902.

[https://en.wikipedia.org/wiki/Carl_Auer_von_Welsbach]

[4] Σ.τ.μ. Πρόκειται για πίνακα ο οποίος αποδίδεται στον Λεονάρντο ντα Βίντσι.

[5] Σ.τ.μ. Πρόκειται για νουβέλα του Αλέξανδρου Δουμά.

[6] Σ.τ.μ. Πρόκειται για πίνακα του ζωγράφου Ραφαήλ.

[7] Ο Karl Friedrich Burdach (1776-1847) ήταν Γερμανός φυσιολόγος, πρωτοπόρος της νευροανατομίας, και ο πρώτος που χρησιμοποίησε τη λέξη «βιολογία».

[https://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Friedrich_Burdach]

[8] Ο Sante De Sanctis (1862-1935) ήταν Ιταλός γιατρός, ψυχολόγος και ψυχίατρος. Θεωρείται ένας από τους ιδρυτές της ιταλικής ψυχολογίας και παιδοψυχιατρικής.

[https://en.wikipedia.org/wiki/Sante_De_Sanctis]