Το διαλυτό ψάρι

Εκείνες τις μέρες το μοναδικό πράγμα που όλος ο κόσμος συζητούσε γύρω από τη Βαστίλη ήταν μια γιγάντια σφήκα που κατέβαινε τη λεωφόρο Richard-Lenoir το πρωί τραγουδώντας στην κορυφή των πνευμονιών της και ρωτώντας τα παιδιά γρίφους. Η μικρή σύγχρονη σφήκα είχε ήδη βρει μερικά θύματα όταν, καθώς έφευγα από το καφέ του οποίου η πρόσοψη κάποιοι σκέφτηκαν θα έδειχνε ωραία μ’ ένα κανόνι, αν και τη Φυλακή στη γειτονιά μπορεί σήμερα κάποιος να περάσει για ένα θρυλικό κτίριο, συνάντησα τη σφήκα με το στήθος μιας όμορφης γυναίκας και με ρώτησε το δρόμο.

«Θεέ και Κύριε, καλή μου, δεν εξαρτάται από μένα ν’ αφήσω ένα σημείο στο κραγιόν σου. Ο σχιστόλιθος τ’ ουρανού έχει μόλις καθαρίσει και ξέρεις ότι τα θαύματα πια δεν συμβαίνουν εκτός μεταξύ των εποχών. Γύρνα σπίτι. Ζεις στον τέταρτο όροφο ενός ωραίου κτιρίου και παρότι τα παράθυρα βλέπουν στο δικαστήριο, ίσως βρεις κάποιο τρόπο να μη μ’ ενοχλήσεις ξανά.»

Το έντομο βομβίζοντας, τόσο αναπάντεχα όσο μια πνευμονική συμφόρηση, εκείνη τη στιγμή έπνιξε το θόρυβο στις ράγες των οποίων το τραμ ήταν μια λιβελλούλα. Η σφήκα, αφού με κοίταξε για μεγάλο χρονικό διάστημα, δίχως αμφιβολία με σκοπό να εκδηλώσει προς εμένα την ειρωνική της έκπληξη, τώρα με πλησίασε και μου είπε στ’ αυτί: «Θα ξαναγυρίσω.» Όντως εξαφανίστηκε και ήμουν ήδη ευχαριστημένος που την είχα ξεφορτωθεί τόσο εύκολα όταν πρόσεξα ότι η Ιδιοφυία του μέρους, συνήθως σε μεγάλη επιφυλακή, έμοιαζε να έχει μια κρίση ιλίγγου και να είναι έτοιμη να πέσει πάνω στους περαστικούς. Αυτό θα μπορούσε μόνο να είναι μια δική μου παραίσθηση, εξαιτίας της μεγάλης ζέστης: ο ήλιος, επιπλέον, μ’ εμπόδισε να διαπιστώσω ότι υπήρχε επίσης μια ξαφνική μετάδοση φυσικών δυνάμεων, γιατί ήταν σαν ένα μακρύ φύλλο που τρέμει στον άνεμο, και χρειαζόταν μόνο να κλείσω τα μάτια για ν’ ακούσω τους κόκκους της άμμου να τραγουδάνε.

Η σφήκα, της οποίας το πλησίασμα μ’ έκανε να νιώσω πολύ άβολα (οι άνθρωποι γι’ αρκετές μέρες μιλούσαν για τα κατορθώματα μυστηριωδών κεντριών που δεν σέβονταν ούτε τη δροσιά του υπόγειου σιδηρόδρομου ούτε τη μοναξιά του δάσους), δεν είχε πει την τελευταία κουβέντα.

Όχι πολύ μακριά από δω, ο Σηκουάνας ανεξήγητα μετέφερε ένα αξιοθαύμαστο γυναικείο κορμί, αν και δεν είχε ούτε κεφάλι ούτε άκρα, και μερικοί αλήτες που το είχαν βρει όχι πολύ πριν ισχυρίζονταν ότι αυτό το κορμί ήταν ένα ανέπαφο σώμα, ένα σώμα όπως κανείς δεν είχε ξαναδεί, που ποτέ πριν δεν είχε χαϊδευτεί. Η αστυνομία, που ήταν εξουθενωμένη, ήταν βαθιά συγκινημένη, αλλά καθώς η βάρκα που είχε χρησιμοποιηθεί για να κυνηγήσει τη νέα Εύα δεν ξαναγύρισε, ματαίωσαν μια δεύτερη πιο ακριβή εκστρατεία, και υπήρξε μια ανεξακρίβωτη αναφορά ότι τα όμορφα παλλόμενα λευκά στήθια δεν ανήκαν ποτέ σε ζωντανό πλάσμα του είδους που ακόμη στοιχειώνει τις επιθυμίες μας. Ήταν πέρα από τις επιθυμίες μας, σαν φλόγες, και ήταν η πρώτη μέρα της γυναικείας εποχής της φωτιάς, απλά μια 21η Μαρτίου με χιόνι και πέρλες.

Κείμενο: André Breton/ Manifeste du Surréalisme/ Poisson Soluble.

Πίνακας: Max Ernst/ The Blessed Virgin Chastising the Infant Jesus.

Πλάτωνος Πολιτεία

Το να πει κάποιος στην εποχή μας ότι είναι αριστοκρατικός, με την έννοια ενός οπαδού της αριστοκρατίας, θα χαρακτηριστεί είτε ως γραφικός ή ως φασίστας. Η έννοια της αριστοκρατίας ως πολίτευμα όπως επίσης και η έννοια της δημοκρατίας ήταν σαφώς διαμορφωμένες την εποχή του Πλάτωνα. Άλλωστε από εκείνη την εποχή αυτές η έννοιες κατάγονται. Βέβαια από την εποχή του Πλάτωνα μέχρι τη δική μας εποχή οι συνθήκες έχουν αλλάξει όπως έχει αλλάξει ο τρόπος ζωής και σκέψης των σύγχρονων ανθρώπων. Αυτή η αλλαγή όμως, είναι αλήθεια, δεν έχει γίνει ούτε εκ βαθέων ούτε σε τόσο μεγάλο βαθμό. Η Πολιτεία του Πλάτωνα παραμένει έτσι όχι μόνο μια πηγή αναφοράς διαμέσου της ιστορίας, αλλά επιπλέον επίκαιρη όσο ποτέ.

Η Πολιτεία του Πλάτωνα, την οποία θα μπορούσαμε κάλλιστα να ονομάσουμε Ουτοπία του Πλάτωνα, αναφέρεται σε ένα τέλειο πολίτευμα. Ο Πλάτωνας αναλύει τις συνθήκες και τις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί. Αναφέρεται πρώτα στις έννοιες του πλούτου, της δικαιοσύνης, του ατόμου, του κράτους, της εκπαίδευσης, και στη συνέχεια αναφέρεται στα πέντε είδη πολιτεύματος που συνολικά θα μπορούσαν να υπάρξουν. Σε αυτά τα πέντε είδη πολιτεύματος στα οποία αναφέρεται ο Πλάτωνας θα ήθελα να σταθώ.

Το πρώτο πολίτευμα στο οποίο αναφέρεται είναι η αριστοκρατία. Την ταυτίζει με τη βασιλεία, όταν την εξουσία ασκεί ένας. Ο ίδιος ο Πλάτων συντάσσεται στην πλευρά αυτού του πολιτεύματος, το οποίο το θεωρεί και το ιδανικό πολίτευμα. Βλέπουμε δηλαδή από πόσο παλιά έχει ξεκινήσει αυτή η διαμάχη ανάμεσα στους «αριστοκρατικούς» και στους «δημοκρατικούς.» Το βλέπουμε άραγε να ξανασυμβαίνει στη σύγχρονη Αμερική; Ας αφήσουμε όμως προς στιγμή τον ίδιο τον Πλάτωνα να ξεδιπλώσει τις απόψεις του και να μας δώσει ένα στίγμα της δικής του εποχής. Λέει λοιπόν για τα υπόλοιπα τέσσερα είδη πολιτεύματος:

«Εύκολα, σε αυτήν την ερώτηση, μπορώ να απαντήσω: Πρώτο (πολίτευμα) είναι αυτό των Κρητών και των Λακώνων (παρακάτω το ονομάζει τιμοκρατία). Δεύτερο, η ολιγαρχία, που συχνά γεμίζει την πολιτεία με δεινά. Τρίτο, η δημοκρατία. Τέταρτο και «έσχατο πόλεως νόσημα,» η τυραννία. Δεν γνωρίζω κάποιο άλλο είδος πολιτεύματος που να έχει διακριτό χαρακτήρα. Υπάρχουν δυναστείες και πληρωμένες βασιλείες που βρίσκονται ίσα μεταξύ των Ελλήνων και των βαρβάρων.»

Στη συνέχεια ο Πλάτωνας αναλύει τη διαδοχή μεταξύ των πέντε πολιτευμάτων, πώς δηλαδή από την αριστοκρατία επέρχεται ο «εκφυλισμός» διαδοχικά στην τιμοκρατία, την ολιγαρχία, τη δημοκρατία και τέλος την τυραννία.

Το πέρασμα από την αριστοκρατία στην τιμοκρατία (εκεί δηλαδή που βασιλεύει η τιμή ως ηθική αξία, π.χ. στην αρχαία Κρήτη και στην αρχαία Σπάρτη), λαμβάνει χώρα μέσω της διάσπασης της (αριστοκρατικής) κυβέρνησης. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον εδώ ότι ο Πλάτωνας στη μετάβαση από την αριστοκρατία στην τιμοκρατία αποδίδει μια πλήρως μεταφυσική αιτία. Δείτε τα λόγια του ίδιου:

«… Αλλά βλέποντας πως οτιδήποτε έχει μιαν αρχή έχει κι ένα τέλος, ακόμη κι ένα πολίτευμα σαν το δικό μας δεν θα διαρκέσει για πάντα, αλλά με το χρόνο θα αποδιοργανωθεί. Και αυτή είναι η αποδιοργάνωση: Στα φυτά που φυτρώνουν στο έδαφος, καθώς και στα ζώα που κινούνται στην επιφάνεια της γης, η γονιμότητα και η στειρότητα της ψυχής και του σώματος συμβαίνουν όταν οι κύκλοι περιφοράς του καθενός είδους ολοκληρώνονται, και οι οποίοι κύκλοι για τις βραχύβιες υπάρξεις είναι σύντομοι και αντιστρόφως.»

Εξεπλάγην προσωπικά με τη δήλωση αυτή του Πλάτωνα. Εντούτοις ο ίδιος ενώ αποδίδει μια πλήρως μεταφυσική εξήγηση στην αποδιοργάνωση του ιδανικού, για εκείνον βεβαίως, αριστοκρατικού πολιτεύματος δίνει καθημερινές, πεζές, «κοινωνιολογικού τύπου» θα λέγαμε, εξηγήσεις για τη μετάβαση μεταξύ των άλλων πολιτευμάτων. Μήπως όμως ο Πλάτων σε εκείνη τη μακρινή εποχή, μέσω της αρχαίας θεωρίας των «κύκλων περιφοράς» ή των σφαιρών, προσπαθούσε να ερμηνεύσει αυτό που σχετίζεται με τη φθορά των πάντων, ζωντανών και άψυχων αντικειμένων, και αυτό που λέμε σήμερα δεύτερο θερμοδυναμικό νόμο; Τα πολιτεύματα βέβαια είναι έννοιες. Αλλά αν σκεφτούμε πως αυτοί που εφαρμόζουν τα πολιτεύματα είναι άνθρωποι και ότι οι άνθρωποι υπόκεινται στο «νόμο της φθοράς» τότε συνειδητοποιούμε το πόσο κοντά ο Πλάτωνας βρισκόταν στην απόδοση μιας καθαρά σύγχρονης φυσικής εξήγησης στην άνοδο και στην πτώση των πολιτισμών και των πολιτευμάτων!

Αφού ερμηνεύτηκε η μετάβαση από την αριστοκρατία στην τιμοκρατία με αυτόν τον «επιστημολογικό» τρόπο, ο Πλάτωνας στη συνέχεια αναφέρεται στη μετάβαση από την τιμοκρατία στην ολιγαρχία. Με λίγα λόγια μας λέει πως αυτή η μετάβαση γίνεται όταν η έννοια της τιμής ως ηθική αξία του ατόμου παίρνει την έννοια της «τιμής» ως αγοραστική αξία. Η συσσώρευση πλούτου σε θησαυροφυλάκια μεμονωμένων ατόμων διαφθείρει το πολίτευμα της τιμοκρατίας. Αυτά τα άτομα εφευρίσκουν παράνομους τρόπους να ξοδεύουν, καθώς «τι νοιάζει αυτούς ή τις γυναίκες τους;» Μήπως άραγε βλέπουμε εδώ τις ρίζες της γέννησης του σύγχρονου καπιταλισμού; Της σύγχρονης δηλαδή οικονομικής ολιγαρχίας που βάζει την αγοραστική αξία πάνω από την ηθική αξία των πραγμάτων; «Κι έτσι γίνονται ολοένα και πιο πλούσιοι, και όσο περισσότερο σκέφτονται να κάνουν περιουσία τόσο λιγότερο σκέφτονται την αρετή…» Ποια είναι τώρα τα κύρια ελαττώματα του ολιγαρχικού πολιτεύματος; Το πρώτο είναι ότι οι «άριστοι» εκλέγονται σύμφωνα με την οικονομική τους ισχύ. Το δεύτερο είναι η αναπόδραστη διάσπαση σε δύο Κράτη: Αυτό των φτωχών και εκείνο των πλουσίων. Το τρίτο και το χειρότερο από όλα, είναι ότι άνθρωποι που εξαιτίας της πλουτοκρατίας έχουν στερηθεί τελείως την περιουσία τους, περιφέρονται στους δρόμους ως ζητιάνοι, δίχως εργασία. Εδώ αξίζει τον κόπο να κάνουμε μια σημαντική επισήμανση: Οι φτωχοί στους οποίους αναφέρεται ο Πλάτωνας είναι γόνοι ολιγαρχικών που έχασαν τις περιουσίες τους από άλλους ολιγαρχικούς και για αυτό είναι έτοιμοι με κάθε μέσο να ξαναπάρουν τις περιουσίες τους πίσω. Σημεία άραγε των καπιταλιστικών καιρών μας στους σύγχρονους πόλεμους των δρόμων;

Το πέρασμα από την ολιγαρχία στη δημοκρατία: Η ευρεία οικονομική εξαθλίωση που δημιουργείται εξαιτίας της συγκέντρωσης του πλούτου στα χέρια των λίγων, κάνει τους πολλούς να εξεγερθούν. Η δημοκρατία έτσι επιβάλλεται είτε με τη βία είτε με τη φυγή των ολιγαρχικών. Στη συνέχεια στην πολιτεία δίνονται ίσες εξουσίες σε όλα τα μέλη και οι εκπρόσωποί της εκλέγονται με ψήφο. Πώς όμως σταδιακά εκφυλίζεται μια δημοκρατία; Μας λέει ο Πλάτωνας επαυτού:

«Στην αρχή, πόσο ελεύθεροι είναι. Και πόσο η πόλη είναι γεμάτη από ελευθερία και ειλικρίνεια- ένας άνθρωπος δεν μπορεί να πει και να κάνει ό,τι θέλει;… Αυτό, λοιπόν, μοιάζει να είναι το δικαιότερο των πολιτευμάτων, σαν φόρεμα στολισμένο με κάθε λογής άνθος… Χάρη στην ελευθερία που βασιλεύει εκεί… αυτός που θέλει να φτιάξει μια πολιτεία… πρέπει να πάει σε μια δημοκρατία όπως θα πήγαινε σε ένα παζάρι στο οποίο πουλάνε πολιτεύματα, και να διαλέξει αυτό που του ταιριάζει…Και δεν είναι άραγε η ανθρωπιά τους για τον καταδικασμένο σε κάποιες περιπτώσεις χαριτωμένη; Δεν έχεις προσέξει πώς, σε μια δημοκρατία, πολλά άτομα, παρότι έχουν καταδικαστεί σε θάνατο ή σε εξορία, απλώς μένουν εκεί που ήταν και συνεχίζουν να περπατάν ελεύθεροι- ο κύριος παρελαύνει σαν ήρωας, και κανείς δεν βλέπει ούτε και ενδιαφέρεται;». Τέτοια λέει ο Πλάτωνας για τη δημοκρατία μεταξύ αστείου και σοβαρού, για το γλυκό πολίτευμα, το άναρχο και ποικίλο που μεταχειρίζεται «ἴσοις τε καὶ ἀνίσοις ὁμοίως.»

Και καταυτόν τον τρόπο στρώνεται σταδιακά το έδαφος για την τυραννία, αφού καταυτόν έχει δημοκρατική προέλευση. Γιατί όπως την ολιγαρχία διαφθείρει ο πλούτος, τη δημοκρατία διαφθείρει η ελευθερία: «Όταν μια δημοκρατία που διψάει για ελευθερία έχει κακούς οινοχόους που επιβλέπουν τη γιορτή, και έχει πιει τόσο πολύ από το δυνατό κρασί της ελευθερίας, τότε, αν δεν είναι οι άρχοντές της γενναιόδωροι να παρέχουν άφθονη την ελευθερία, τους καθιστά υπαίτιους και τους αποκαλεί μιαρούς και ολιγαρχικούς… Και έννομοι πολίτες προσβάλλονται από τους σκλάβους… θα έχει υποτελείς σαν άρχοντες, και άρχοντες σαν αφεντικά… Τώρα, σε μια τέτοια πολιτεία, μπορεί η ελευθερία να έχει όριο αναφοράς;» Ο Πλάτωνας βέβαια για τα σημερινά δεδομένα το «παρατραβάει,» καθώς αναφέρει πως «το ύστατο άκρο της λαϊκής ελευθερίας είναι όταν ο σκλάβος που αποκτήθηκε με χρήματα, είτε άντρας ή γυναίκα, είναι εξίσου ελεύθερος με τον αγοραστή του. Ούτε πρέπει να ξεχάσω να πω για την ελευθερία των δύο φύλλων σε σχέση του ενός με το άλλο.» Βλέπετε όμως πως αυτά τα «ακραία» ζητήματα είχαν ήδη τεθεί από εκείνην κιόλας την εποχή, ενώ σε άλλες κοινωνίες, ακόμη και σύγχρονες, ούτε καν σηκώνουν συζήτηση.

Η ακραία ελευθερία λοιπόν, με μια λέξη η ασυδοσία, είναι αυτό που οδηγεί από τη δημοκρατία στην τυραννία: «Η καταστροφή της ολιγαρχίας είναι και καταστροφή της δημοκρατίας. Η ίδια αρρώστια σε μεγαλύτερο και εντονότερο βαθμό μεγεθυμένη από την ελευθερία επικυριαρχεί στη δημοκρατία- η αλήθεια είναι ότι η υπερβολική αύξηση σε οτιδήποτε συχνά προκαλεί μιαν αντίδραση στην αντίθετη κατεύθυνση. Και αυτό ισχύει όχι μόνο για τις εποχές και για τις ζωές των φυτών και των ζώων, αλλά πάνω απ’ όλα για τα είδη των πολιτευμάτων.» Έτσι λοιπόν η ακραία μορφή της δουλείας, η τυραννία, γεννιέται μέσα από την ακραία μορφή ελευθερίας. Η ασυδοσία και η αταξία οδηγούν στην αποδιοργάνωση της δημοκρατίας, οπότε και εμφανίζεται ο τύραννος, ως προστάτης των πολλών, ο οποίος εξοντώνει με κάθε μέσο τους εναπομείναντες πλουτοκράτες και τους όποιους εχθρούς του και γίνεται ο απόλυτος κυρίαρχος των πάντων.

Εδώ ο Πλάτων τελειώνει την ανάλυσή του για τα πέντε είδη πολιτεύματος. Στη συνέχεια κάνει μια διαφορετικού τύπου ανάλυση, όπου ψάχνει την αντιστοιχία ανάμεσα σε αυτά και στα θεμελιώδη είδη της ανθρώπινης ψυχής, με το σκεπτικό ότι όποιος είναι ο ανθρώπινος χαρακτήρας το ίδιο θα είναι και το πολίτευμα το οποίο ασπάζεται και εφαρμόζει. Αυτό είναι μάλλον θέμα μιας άλλης συζήτησης, γιατί κατά τη γνώμη μου δεν υπάρχει κάποιος «ιερός» αριθμός που να εκφράζει το πλήθος των πιθανών πολιτευμάτων, τα οποία προφανώς και είναι άπειρα. Θα μπορούσαμε ωστόσο να αναγνωρίσουμε κάποιους θεμελιώδεις κανόνες σε σχέση με την προηγούμενη ανάλυση του Πλάτωνα: Πρώτον η αριστοκρατία, η τιμοκρατία και η ολιγαρχία είναι λίγο πολύ το ίδιο πολίτευμα. Η αριστοκρατία ως γνωστόν είναι μια οικονομική μειοψηφία, επομένως είναι ολιγαρχία. Η ολιγαρχία από την άλλη μεριά αρέσκεται σε «αριστοκρατικές» συνήθειες, επομένως και η ολιγαρχία είναι αριστοκρατία. Η τιμοκρατία ή τιμαρχία από τη δική της σκοπιά είναι θα λέγαμε το πολίτευμα της τιμής των όπλων, ένα λίγο πολύ «πρωτόγονο» στρατοκρατικό καθεστώς. Αν αναλογιστούμε όμως πως σε όλα τα αριστοκρατικά καθεστώτα του παρελθόντος οι αριστοκράτες ήταν και αξιωματικοί του στρατού, άνθρωποι δηλαδή της τιμής των όπλων, η τιμοκρατία συγχωνεύεται με την αριστοκρατία. Παρομοίως συγχωνεύεται και η μοναρχία ως «ενός ανδρός ολιγαρχία.»Αυτά τα είδη πολιτεύματος θα μπορούσαμε να τα ονομάσουμε «κλασσικά» ή παλαιού τύπου πολιτεύματα. Από την άλλη μεριά, σαν ένα λαμπερό διαμάντι μέσα στην άβυσσο στέκεται η δημοκρατία. Είναι αλήθεια ότι οι δημοκρατίες πάλεψαν και μάτωσαν για να εγκαθιδρύσουν τη θέση τους στις σύγχρονες κοινωνίες. Στην πραγματικότητα η τυραννία, στην οποία αναφέρεται και ο Πλάτωνας, είναι ένα ενδιάμεσο στάδιο ανάμεσα στου παλιού τύπου ολιγαρχικά καθεστώτα και στη δημοκρατία. Αυτό συνέβη στην Αρχαία Αθήνα, το ίδιο συνέβη και στη Γαλλική επανάσταση και στην Οκτωβριανή επανάσταση: Τους αριστοκράτες διαδέχτηκε ένας «τύραννος» (τι Πεισίστρατος, τι Ναπολέοντας, τι Στάλιν) με την υποστήριξη του λαού, ο οποίος έδωσε στη συνέχεια τη θέση του στη δημοκρατία. Ίσως έτσι να δημιουργείται κάθε φορά μια νέα αριστοκρατία σε έναν αέναο κύκλο, χωρίς να μπορεί να αποδειχτεί αν πρόκειται για πρόοδο ή οπισθοδρόμηση. Αυτό που πάντως έχει σημασία, κατά τη γνώμη μου, στη σύγχρονη εποχή είναι η ολοκλήρωση της δημοκρατίας. Η τεχνολογία, η επιστήμη, το ίντερνετ, μπορούν να θέσουν τα θεμέλια για μία πραγματικά ισότιμη και παγκοσμιοποιημένη (με τη θετική έννοια κοινωνία), αρκεί να υπάρξει μια όσο το δυνατό πιο δίκαιη αναδιανομή του παγκόσμιου πλούτου. Σε ότι αφορά το πέρασμα σε μια μελλοντική ιδανική Πολιτεία, αυτό είναι προφανώς μια άλλη ιστορία….



Φωτoγραφία του post:
Απόσπασμα από την Πολιτεία, όπου ο Πλάτων αναλύει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες η ιδανική Πολιτεία αποδιοργανώνεται, μέσω "φυσικών νόμων."


Σύνδεσμοι:
Το κείμενο στα Αρχαία Ελληνικά
Τo κείμενο στα αγγλικά

Ο χορός των μελισσών

α. Κυκλικός χορός (Round dance) β. Παλμικός χορός σχήματος «Οκτώ» (Tail-wagging dance)

Εικ. 1 Τροχιά της μέλισσας (α) κατά τη διάρκεια του κυκλικού χορού και (β) κατά τη διάρκεια του παλμικού χορού σχήματος οχτώ. Μέλισσες που ακολουθούν τη χορεύτρια παίρνουν την πληροφορία.

"Περίπου 60 χρόνια πριν, πολλοί βιολόγοι θεωρούσαν ότι οι μέλισσες και άλλα έντομα είχαν αχρωματοψία. Δεν μπορούσα να το πιστέψω. Γιατί τα έντονα χρώματα των λουλουδιών μπορούν να γίνουν κατανοητά μόνο σαν μια προσαρμογή σε επικονιαστές ευαίσθητους στα χρώματα. Αυτή ήταν η αρχή πειραμάτων για την αίσθηση των χρωμάτων στις μέλισσες . Σε ένα υπαίθριο τραπέζι τοποθέτησα ένα χρωματισμένο χαρτί μεταξύ άλλων χαρτιών που ήταν χρωματισμένα με διαφορετικές αποχρώσεις του γκρι και πάνω στο χρωματισμένο χαρτί τοποθέτησα έναν μικρό γυάλινο πιάτο γεμάτο με σιρόπι ζάχαρης. Μέλισσες από μια κοντινή κυψέλη μπορούσαν να εκπαιδευθούν να αναγνωρίζουν αυτό το χρώμα και έδειξαν την ικανότητα να το ξεχωρίζουν από τις αποχρώσεις του γκρι. Για να αποτρέψω μια πολύ μεγάλη συγκέντρωση μελισσών, καθιέρωσα διαλείμματα μεταξύ των τροφοδοτήσεων. Μετά από αυτά τα διαλείμματα, μόνο σποραδικές μέλισσες ανιχνεύτριες έρχονταν στο άδειο πιάτο και πέταγαν πίσω στην κυψέλη. Το τραπέζι παρέμενε εγκαταλειμμένο. Εάν μια ανιχνεύτρια, εντούτοις, έβρισκε το πιάτο γεμάτο και γυρνούσε στην κυψέλη με σιρόπι, μέσα σε λίγα λεπτά ολόκληρη η ομάδα των συλλεκτριών είχε επιστρέψει στο τραπέζι... "

Αυτά έλεγε ο Von Frisch, αυτός ο πρωτοπόρος και σοφός ερευνητής της ζωής των μελισσών. Αυτό όμως που τον έκανε διάσημο, καθώς και όσο ποτέ άλλοτε ευτυχισμένο, ήταν η ανακάλυψή του για τους χορούς των μελισσών. Οι μέλισσες εκτελούν χορούς με τους οποίους υποδεικνύουν τη θέση της τροφής στις υπόλοιπες μέλισσες. Οι χοροί αυτοί γίνονται μέσα στην κυψέλη. Όταν η τροφή βρίσκεται σε μικρές αποστάσεις (50 μέτρα ή λιγότερα), ο χορός είναι κυκλικός. Όταν η απόσταση της τροφής είναι μεγαλύτερη (περισσότερο από 50 μέτρα), οι μέλισσες εκτελούν έναν χορό σχήματος οκτώ διαγράφοντας επιπλέον ένα ευθύγραμμο τμήμα διαμέσου του "οχτώ", δονώντας επίμονα το σώμα τους (δείτε την Εικ.1 του post). Οι μέλισσες όμως δείχνουν με το χορό όχι μόνο την απόσταση αλλά και την κατεύθυνση της τροφής, από τη γωνία που σχηματίζεται ανάμεσα στο ευθύγραμμο τμήμα του χορού -"οχτώ" και τη θέση του ήλιου. Εφόσον όμως ο ήλιος αλλάζει θέση στον ουρανό, πώς μπορούν οι μέλισσες να δείχνουν τη σωστή κατεύθυνση; Περί αυτού, μας λέει ο Von Frisch:

"Ο παλμικός χορός όχι μόνο δείχνει την απόσταση αλλά δίνει και την κατεύθυνση προς το στόχο. Στην κυψέλη παρατήρησης, οι μέλισσες που έρχονται από το ίδιο μέρος συλλογής εκτελούν την παλμική κίνηση στην ίδια κατεύθυνση, ενώ αυτά τα ευθύγραμμα τμήματα έχουν διαφορετική κατεύθυνση όταν εκτελούνται από μέλισσες που επιστρέφουν από άλλες κατευθύνσεις. Εντούτοις, η κατεύθυνση των παλμικών αυτών ευθύγραμμων τμημάτων των μελισσών που έρχονται από την ίδια θέση σίτισης δεν παραμένει σταθερή. Καθώς η ημέρα προχωράει η κατεύθυνση αλλάζει σύμφωνα με την ίδια γωνία που διένυσε ο ήλιος στο μεταξύ, αλλά με αντίθετη φορά. Έτσι, η χορεύτρια δείχνει στις άλλες μέλισσες την κατεύθυνση προς το στόχο σε σχέση με τη θέση του ήλιου. Εκείνες οι στιγμές στην κυψέλη παρατήρησης όταν οι μέλισσες μου αποκάλυψαν αυτό το μυστικό παραμένουν αξέχαστες. Το συναρπαστικό είναι ότι η γωνία μεταξύ της θέσης του ήλιου και της πορείας της συλλέκτριας σε σχέση με το στόχο γίνεται μέσα στο σκοτάδι της κυψέλης, στην κάθετη επιφάνεια της κηρήθρας, κι εκφράζεται ως γωνιακή μετατόπιση σε σχέση με την κατακόρυφο. Η μέλισσα μεταθέτει έτσι τη γωνία σε μια διαφορετική περιοχή της αισθητηριακής αντίληψης." Η παρακάτω εικόνα μας δείχνει το πώς συμβαίνει αυτό:

Υπόδειξη της απόστασης με το χορό- οχτώ. (Αριστερά,) ο στόχος είναι στην ίδια κατεύθυνση με τον ήλιο. (Δεξιά,) ο στόχος βρίσκεται 40 μοίρες προς τα αριστερά σε σχέση με τη θέση του ήλιου. Σχεδιαγράμματα των χορών, μεγεθυμένα, βρίσκονται στο κάτω αριστερό μέρος της εικόνας.

Η ιστορία όμως δεν τελειώνει εδώ. Τι κάνουν άραγε οι μέλισσες όταν έχει συννεφιά ή όταν ο ήλιος, λίγο πριν τη δύση, έχει κρυφτεί πίσω από τα βουνά; Πώς προσανατολίζουν τους χορούς τους σε σχέση με τον "αόρατο" σε αυτές τις περιπτώσεις ήλιο; Παρότι εμείς οι άνθρωποι δεν έχουμε καμία αντίληψη του πολωμένου φωτός, οι μέλισσες το βλέπουν! Το ηλιακό φως είναι πολωμένο, που σημαίνει ότι η διεύθυνση του ηλεκτρομαγνητικού κύματος του φωτός (επίσημα η διεύθυνση της ηλεκτρικής συνιστώσας του πεδίου) σχηματίζει γωνία με τη διεύθυνση της διάδοσης του κύματος. Να λοιπόν τι μας λέει ο Von Frisch για τις εκπληκτικές του ανακαλύψεις πάνω στο θέμα:

"Ας επιστρέψουμε τώρα στις δικές μας μέλισσες και στην παρατήρηση των χορών σε μια οριζόντια κυψέλη. Δεν μπορεί να υπάρξει καμία αμφιβολία ότι η θέση του ήλιου παίζει αποφασιστικό ρόλο στην κατεύθυνση του χορού τους. Ο ήλιος μπορεί να αντικατασταθεί από μια λάμπα σε μια σκοτεινή σκηνή. Αλλάζοντας τη θέση της λάμπας, οι μέλισσες αναγκάζονται να χορεύουν σε οποιαδήποτε επιθυμητή κατεύθυνση. Αλλά υπήρχε ένας μεγάλος γρίφος. Για να αποφευκτεί η υπερθέρμανση κατά τη διάρκεια των περισσότερων πειραμάτων, μια προστατευτική στέγη τοποθετήθηκε πάνω από την κυψέλη παρατήρησης. Οι χορεύτριες δεν μπορούσαν να δουν τον ήλιο. Εντούτοις ο χορός τους ήταν συνήθως σωστός. Ο προσανατολισμός από θερμική υπέρυθρη ακτινοβολία, από διεισδύουσα υπεριώδη ακτινοβολία, καθώς και άλλες εξηγήσεις φαίνονταν πιθανές και έπρεπε να βρεθεί τρόπος να αποκλειστούν- εωσότου παρατήρησα ότι ένα οποιοδήποτε μέρος του ουρανού είναι ισοδύναμο κατά μία έννοια με τον ήλιο. Όταν σύννεφα περνούσαν πάνω από το μέρος του ουρανού που έβλεπαν οι μέλισσες, οι χοροί αμέσως αποπροσανατολίζονταν. Επομένως πρέπει να ήταν σε θέση να «διαβάζουν» τη θέση του ήλιου από τον ουρανό. Η κατεύθυνση της πόλωσης του μπλε φωτός διαφέρει σε σχέση με τη θέση του ήλιου σε ολόκληρη την έκταση του ουρανού. Κατά συνέπεια, για κάποιον που μπορεί να αντιληφθεί την κατεύθυνση της δόνησης, ακόμη και ένα σημείο του ουρανού μπορεί να αποκαλύψει τη θέση του ήλιου από την κατεύθυνση της πόλωσης του μπλε χρώματος. Είναι άραγε οι μέλισσες προικισμένες με αυτήν την ικανότητα; Το ακόλουθο πείραμα έδωσε μιαν απάντηση: Η κυψέλη παρατήρησης τοποθετήθηκε οριζόντια μέσα σε μια σκοτεινή σκηνή από όπου οι χορεύτριες είχαν θέα μιας μικρής περιοχής του ουρανού. Χόρευαν σωστά στραμμένες προς τη δύση όπου βρισκόταν η θέση σίτισης 200 μέτρα μακριά. Όταν ένα στρογγυλό, περιστρεφόμενο πολωτικό φίλτρο τοποθετήθηκε πάνω από την κηρήθρα με τέτοιο τρόπο ώστε να μην αλλάξει η κατεύθυνση του πολωμένου φωτός από εκείνο το μέρος του ουρανού, οι μέλισσες συνέχισαν να χορεύουν σωστά. Εάν, ωστόσο, γύριζα το φίλτρο δεξιά ή αριστερά, η κατεύθυνση του χορού των μελισσών άλλαζε προς τα δεξιά ή προς τα αριστερά και υπό αντίστοιχες τιμές γωνίας. Επομένως, οι μέλισσες μπορούν να αντιληφθούν το πολωμένο φως. Ο ουρανός, που στα μάτια μας φαίνεται σαν ένα ομοιόμορφο μπλε χρώμα, είναι χαρακτηριστικά διαμορφωμένος για τις μέλισσες..."

Η ιστορία μας δεν τελειώνει ούτε εδώ. Ο Von Frisch είχε παρατηρήσει κάτι ακόμη: Οι μέλισσες κάποιες φορές έκαναν λάθος στην εκτίμησή τους για την απόσταση και την κατεύθυνση της τροφής καθώς εκτελούσαν χορούς. Εντούτοις, ο Von Frisch, μαζί με άλλους ερευνητές, διαπίστωσαν ότι συνυπολογίζοντας το μαγνητικό πεδίο της γης, τα λάθη αυτά κανονικοποιούνταν, δηλαδή διορθώνονταν. Σχετικά με την αντίληψη του μαγνητικού πεδίου της γης από τις μέλισσες, μας λέει ο ίδιος:

"Τα τελευταία χρόνια, ένα παλιό και επίμονο ερώτημα άνοιξε ένα νέο πεδίο εργασίας για τους ερευνητές των μελισσών. Στη συζήτηση για την υπόδειξη της κατεύθυνσης, κράτησα ένα μυστικό. Οι χορεύτριες δεν έδειχναν πάντα σωστά τις πηγές τροφής. Κάποιες ώρες απέκλιναν χαρακτηριστικά προς τα δεξιά ή προς τα αριστερά. Ωστόσο, καμία ανακρίβεια ή τυχαία παραπλάνηση δεν συνέβαινε. Τα λάθη ήταν συνεπή και, όταν καταγράφονταν κάτω από τις ίδιες συνθήκες, ο χρόνος έδινε πάλι τις ίδιες καμπύλες για μια τυπική ημερήσια ρουτίνα. Έτσι μπορούσαν να αντισταθμίσουν, για παράδειγμα, μια διαφορετική θέση της κηρήθρας στο χώρο. Λάθη συνέβαιναν μόνο με τη μετάθεση της γωνίας του χορού. Στους οριζόντιους χορούς δεν υπάρχει «λανθασμένη υπόδειξη της κατεύθυνσης.» Παρατηρήσεις πολλών ετών, που έγιναν από κοινού με το συνάδελφό μου Lindauer, μας οδήγησαν τελικά σε ένα συμπέρασμα που φαινόταν αποδεκτό Εντούτοις, ανασκευάστηκε από τον Lindauer, ο οποίος επέμεινε στα πειράματά του μαζί με το σπουδαστή του H. Martin. Αναγνώρισαν το μαγνητικό πεδίο της γης ως αιτία για τη λανθασμένη ένδειξη της κατεύθυνσης. Αν αυτό καταργηθεί τεχνητά, το λάθος εξαφανίζεται και αλλάζοντας πάλι τεχνητά την κατεύθυνση των μαγνητικών γραμμών, η ένδειξη της κατεύθυνσης άλλαζε αντίστοιχα Η ιδέα ότι το μαγνητικό πεδίο μπορεί να διαδραματίζει κάποιο ρόλο στο μυστηριώδη προσανατολισμό των ζώων είχε απορριφθεί για πολύ καιρό. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών ωστόσο έχει επιβεβαιωθεί από νέες παρατηρήσεις, ειδικά στα πουλιά και στα έντομα Τίποτα δεν δείχνει μέχρι τώρα ότι οι μέλισσες, στις μεθοδικές και μεγάλων αποστάσεων πτήσεις τους, χρησιμοποιούν το μαγνητικό πεδίο της γης. Απροσδόκητα, εντούτοις, αποδείχθηκε εξίσου σημαντικό βιολογικά αλλά με έναν διαφορετικό τρόπο. Όταν ένα σμήνος μελισσών χτίζει τις κηρήθρες του σε μια κυψέλη που έχει προετοιμάσει ο μελισσοκόμος, η θέση τους στο χώρο καθορίζεται από τα αναρτημένα ξύλινα πλαίσια. Στη φυσική κατοικία της μέλισσας, όπως η κουφάλα ενός δέντρου για παράδειγμα, δεν υπάρχουν τεχνητά ξύλινα πλαίσια. Ωστόσο, χιλιάδες μέλισσες εργάζονται μαζί, και μέσα σε μια νύχτα πετυχαίνουν να χτίσουν μια κανονική σειρά από παράλληλες κηρήθρες. Κάθε μεμονωμένο έντομο δουλεύει εδώ κι εκεί χωρίς να παίρνει εντολές από κάποιον επιβλέποντα. Οι μέλισσες προσανατολίζονται από το μαγνητικό πεδίο της γης και όλες θυμούνται τη θέση των κηρηθρών όπως ήταν στην παλιά αποικία."

Εδώ ο Von Frisch μας λέει ότι ενώ ακόμη δεν έχει ερευνηθεί επαρκώς η ικανότητα των μελισσών και άλλων ζώων να προσανατολίζονται χάρη στο μαγνητικό πεδίο της γης, ωστόσο υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι κάτι τέτοιο φαίνεται σε κάποιον βαθμό να ισχύει, όπως για παράδειγμα στις μέλισσες κατά την κατασκευή των κηρηθρών τους. Όλοι βεβαίως έχουμε ακούσει τον τελευταίο καιρό ότι οι μάλισσες "χάνονται", χωρίς κανένας επιστήμονας ακόμη να έχει καταφέρει να δώσει μια ικανοποιητική εξήγηση. Αν όμως λάβουμε υπόψη τις παρατηρήσεις του Von Frisch για την ικανότητα προσανατολισμού τους με το μαγνητικό πεδίο, δεν είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι οι μέλισσες χάνονται ίσως επειδή αποπροσανατολίζονται εξαιτίας των ανθρώπινων ηλεκτρομαγνητικών εκπομπών; Ο Einstein είχε πει ότι αν οι μέλισσες εξαφανιστούν η ανθρωπότητα θα καταστραφεί. Για μένα προσωπικά που είναι μελισσοκόμος, αν οι μέλισσές μου χαθούν, η ζωή μου δε θα έχει νόημα...

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Μπορείτε να βρείτε τις παραπομπές καθώς και να κατεβάσετε το πλήρες κείμενο της διάλεξης του Von Frisch στους παρακάτω συνδέσμους:

Το κείμενο στα αγγλικά.

Το κείμενο στα ελληνικά, σε δική μου μετάφραση.

Ταό- Το Αρχέτυπο του Τίποτα

Salvador Dali, 'Paranoiac Visage'

Παρότι η σύγχρονη φυσική πιστεύει πως το σύμπαν γεννήθηκε από τη μεγάλη έκρηξη και είναι αβέβαιο το τέλος του, είμαι βέβαιος ότι το σύμπαν είναι μια γιγάντια ταλάντωση. Δεν έχω προφανώς τις αποδείξεις γι αυτό. Είναι απλά μια βαθύτερη διαίσθηση. Η διαίσθηση βέβαια δεν είναι επιστήμη. Η επιστήμη θέλει πείραμα και απόδειξη. Γι αυτό άλλωστε η θεωρία της μεγάλης έκρηξης (Big Bang) είναι τόσο πολύ διαδομένη: Στηρίζεται σε τεκμηριωμένα δεδομένα, που φτάνουν μέχρι και μερικά κλάσματα του δευτερολέπτου μετά τη μεγάλη έκρηξη. Παρότι επομένως δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε την ισχύ αυτής της θεωρίας, εντούτοις θα πρέπει να διαπιστώσουμε ότι δεν μπορεί να εξηγήσει το τι συνέβαινε τη στιγμή της μεγάλης έκρηξης, πόσο μάλλον πριν από αυτήν. Έτσι, γρήγορα, ξαναγυρίσαμε στο αιώνιο ζητούμενο: το Τίποτα.... Αυτό δηλαδή που προϋπήρχε της μεγάλης έκρηξης και το οποίο θα υπήρχε πάντα. Οι λέξεις όσο και οι διανοητικές ανθρώπινες δυνάμεις εδώ μας εγκαταλείπουν. Ίσως να μην μπορέσουμε ποτέ να προσδιορίσουμε, πόσο μάλλον να εμπειριώσουμε, αυτό το 'Τίποτε', παρότι έχουμε τη μυστηριώδη θέληση και ροπή να το κατανοήσουμε. Σαν αυτό το Τίποτε να βρίσκεται μέσα μας, να μας κατακλύζει κι εμείς, παίρνοντας μια βαθιά ανάσα, να σκύβουμε μέσα στον εαυτό μας να το ακούσουμε, να το νιώσουμε, να το ονειρευτούμε.

Κατά καιρούς έχουν δοθεί διάφορες εξηγήσεις γι αυτό το Τίποτε, μια και όλοι οι πολιτισμοί προσπάθησαν να το προσεγγίσουν. Εδώ θα με απασχολήσει μια ειδική περίπτωση, σε σχέση με το βιβλίο του Jung 'Συγχρονικότητα: Μια μη Αιτιακή Συνδετική Αρχή', που αυτόν τον καιρό έχω μπει στον κόπο να μεταφράσω. Λέει ο ίδιος:

'Στην Κινεζική φιλοσοφία μια από τις παλιότερες και κεντρικότερες ιδέες είναι αυτή του Tao, το οποίο οι Ιησουίτες μετέφρασαν ως «Θεός.» Αλλά αυτό είναι σωστό μόνο για το Δυτικό τρόπο σκέψης. Άλλες μεταφράσεις, όπως «Πρόνοια» και παρόμοιες, είναι απλά υποκατάστατα. Ο Richard Wilhelm το ερμηνεύει έξοχα ως «νόημα».2 Η έννοια του Tao διαπερνά ολόκληρη τη φιλοσοφική σκέψη της Κίνας. Η αιτιότητα καταλαμβάνει αυτήν την κυρίαρχη θέση σε μας, αλλά απέκτησε τη σημασία της μόνο κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων, χάρη στην ισοπεδωτική επιρροή της στατιστικής μεθόδου αφενός και την ασύγκριτη επιτυχία των φυσικών επιστημών αφετέρου, οι οποίες έφεραν τη μεταφυσική άποψη του κόσμου σε ανυποληψία.' Και συνεχίζει:

'Ο Lao-tzu δίνει την ακόλουθη περιγραφή του Tao στο γνωστό του Tao Teh Ching:

Υπάρχει κάτι άμορφο και όμως πλήρες
Που υπήρξε πριν από τον ουρανό και τη γη.
Πόσο ακίνητο! Πόσο κενό!
Εξαρτώμενο από τίποτε, αμετάβλητο,
Διαπερνώντας τα πάντα, αλάνθαστο.
Κάποιος μπορεί να το σκεφτεί σαν τη μητέρα όλων των πραγμάτων
κάτω από τον ουρανό.
Δεν ξέρω το όνομά του,
Αλλά το καλώ «Νόημα.»
Αν έπρεπε να του δώσω ένα όνομα, θα το ονόμαζα «Το Μεγάλο.»'...

...'Βάζουμε τριάντα ακτίνες μαζί και το καλούμε τροχό
Αλλά είναι ο χώρος όπου δεν υπάρχει τίποτα στον οποίο
στηρίζεται η χρησιμότητα του τροχού.
Πλάθουμε τον πηλό για να φτιάξουμε ένα σκεύος
Αλλά είναι στο διάστημα όπου δεν υπάρχει τίποτα από του οποίου
τη χρησιμότητα το σκεύος εξαρτάται.
Βάζουμε πόρτες και παράθυρα για να κάνουμε ένα σπίτι.
Και είναι σε αυτά τα διαστήματα όπου δεν υπάρχει τίποτα που
η χρησιμότητα του σπιτιού εξαρτάται.
Επομένως ακριβώς όπως εκμεταλλευόμαστε αυτό που είναι,
πρέπει να αναγνωρίσουμε τη χρησιμότητα αυτού που δεν είναι.'

Βλέπουμε σε αυτές τις αναφορές ότι το Ταό, αυτό που κάποιοι είπαν Θεό και που θα μπορούσαμε επίσης να το ονομάσουμε Τίποτε, είναι όχι μόνον η προϋπάρχουσα κατάσταση του Σύμπαντος, αλλά και το μέσο χάρη στο οποίο τα πράγματα αποκτάν θέση και αξία. Θα λέγαμε πως είναι ο ίδιος ο 'χώρος' σε μια πρωταρχική, αρχέγονη κατάσταση. Πιο σωστά μια κατάσταση πάνω στην οποία δημιουργήθηκε ο χώρος (και ο χρόνος). Ο ίδιος ο Jung πάντως προτιμάει την ονομασία του Wilhelm και το αποκαλεί 'Νόημα': 'Το «τίποτε» είναι προφανώς το «νόημα» ή ο «σκοπός,» και ονομάζεται Τίποτε επειδή δεν εμφανίζεται στον κόσμο των αισθήσεων, αλλά είναι μόνον ο οργανωτής τους'. Λέει επίσης για τον Wilhelm: 'Ο Wilhelm το περιγράφει σαν «μια οριακή σύλληψη που βρίσκεται στο ύστατο πέρας του κόσμου των φαινομένων.» Μέσα του, τα αντίθετα «ακυρώνονται χωρίς διάκριση,» αλλά είναι ακόμα δυνητικά παρόντα. «Αυτοί οι σπόροι,» συνεχίζει, «οδηγούν σε κάτι που αντιστοιχεί πρώτα στο ορατό, δηλ., κάτι στη φύση μιας εικόνας. Δεύτερον στο ακουστό, δηλ., κάτι στη φύση των λέξεων. Τρίτον στην προέκταση στο διάστημα, δηλ., κάτι με μορφή. Αλλά αυτά τα τρία πράγματα δεν διακρίνονται ούτε προσδιορίζονται με ακρίβεια, είναι μια μη- χωρική και μη- χρονική μονάδα που δεν έχει πάνω και κάτω ή μπρος και πίσω.'

Σε αυτό το σημείο ίσως θα ήταν σκόπιμο να δούμε την άποψη της σύγχρονης φυσικής σχετικά με αυτήν την προϋπάρχουσα κατάσταση, το Τίποτε. Βρήκα στο ίντερνετ ένα κείμενο του Paul Davies, ο οποίος αναφέρει τα εξής:

'Μια προσφιλής τακτική είναι να θεωρήσουμε ότι το σύμπαν δεν είχε μιαν αρχή, ότι υπήρχε σε όλη την αιωνιότητα. Δυστυχώς, υπάρχουν πολλοί επιστημονικοί λόγοι γιατί αυτή η προφανής ιδέα δεν στέκει. Σε ένα αρχικό επίπεδο, δεδομένου ενός άπειρου χρονικού διαστήματος, οτιδήποτε μπορεί να συμβεί θα είχε ήδη συμβεί, γιατί αν μια φυσική διαδικασία είναι πιθανό να συμβεί με μια συγκεκριμένη μη μηδενική πιθανότητα- όσο μικρή κι αν είναι- τότε δεδομένου ενός άπειρου χρονικού διαστήματος η διαδικασία πρέπει να έχει συμβεί, με πιθανότητα ένα. Έτσι μέχρι τώρα το σύμπαν θα είχε φτάσει σε ένα είδος τελικής κατάστασης στην οποία όλες οι πιθανές φυσικές διαδικασίες θα είχαν ολοκληρωθεί. Επιπλέον, δεν εξηγεί κάποιος την ύπαρξη του σύμπαντος θεωρώντας ότι για πάντα υπήρχε... Και πέρα από όλα αυτά, υπάρχουν αρκετά στοιχεία ότι το σύμπαν γεννήθηκε με τη μεγάλη έκρηξη, πριν από περίπου δεκαπέντε δισεκατομμύρια χρόνια...

Το σημαντικό που μας λέει ο Davis εδώ, είναι ότι δεν έχει νόημα να μιλάμε για κάτι πριν από τη δημιουργία του σύμπαντος, γιατί απλά πριν από εκείνη τη στιγμή δεν υπήρξε η έννοια του χρόνου. Αυτό που ονομάζουμε χώρο και χρόνο είναι έννοιες που άρχισαν να υφίστανται από τη στιγμή της μεγάλης έκρηξης. Πώς μπορεί όμως ο χρόνος να αρχίσει 'ξαφνικά' να κυλάει; Ο Davis σε αυτό το σημείο αναφέρει την αιτιότητα, τη σχέση δηλαδή αιτίας και αποτελέσματος, καθώς και πώς η αιτιότητα μπορεί να καταργηθεί στην περίπτωση της κβαντικής φυσικής: 'Όπως ανέφερα, όλα τα παιδιά έχουν μια καλή ιδέα για την έννοια της αιτίας και του αποτελέσματος, και συνήθως η εξήγηση ενός γεγονότος περιλαμβάνει το να βρούμε κάτι που το προκάλεσε. Προκύπτει, ωστόσο, ότι υπάρχουν φυσικά γεγονότα που δεν έχουν καλά καθορισμένες αιτίες αντίθετα με την καθημερινότητα. Αυτά τα γεγονότα ανήκουν σε έναν περίεργο κλάδο της επιστημονικής έρευνας που ονομάζεται κβαντική φυσική... Κυρίως, τα κβαντικά φαινόμενα λαμβάνουν χώρα στο ατομικό επίπεδο. Δεν τα βιώνουμε σε καθημερινό επίπεδο. Στην κλίμακα των ατόμων και των μορίων, οι καθημερινοί κοινοί κανόνες αιτίας και αποτελέσματος αίρονται. Ο κανόνας των φυσικών νόμων αντικαθίσταται από ένα είδος αναρχίας ή χάους, και πράγματα συμβαίνουν αυθόρμητα- για κανέναν ιδιαίτερο λόγο. Σωματίδια της ύλης μπορούν απλά να ξεπηδήσουν στη ύπαρξη, και έπειτα εξίσου αυθαίρετα να εξαφανιστούν. 'Η ένα σωματίδιο σε ένα μέρος μπορεί ξαφνικά να υλοποιηθεί σε ένα άλλο μέρος, ή να αντιστρέψει τη φορά της κίνησής του...'

Ο Davis, εδώ, ως εκπρόσωπος της φυσικής επιστήμης, μας λέει δύο σημαντικά πράγματα. Πρώτον, ότι η έννοια της αιωνιότητας δεν έχει νόημα, γιατί προϋποθέτει την ύπαρξη του χρόνου και μάλιστα ενός άπειρου χρονικού διαστήματος, οπότε τα πάντα θα είχαν συμβεί. Δεύτερον, ότι ο χρόνος, σε μικροσκοπικό τουλάχιστον επίπεδο, 'δημιουργείται' αυθόρμητα και αναίτια, χωρίς αυτό να παραβιάζει κανέναν φυσικό νόμο. Πώς όμως από την αυθόρμητη γέννηση ενός κβαντικού (μικροσκοπικού) σωματιδίου οδηγούμαστε στην αυθόρμητη γέννηση ενός ολόκληρου σύμπαντος; Αυτό είναι εφικτό για τον απλούστερο λόγο ότι το σύμπαν, σύμφωνα με τη θεωρία πάντα της μεγάλης έκρηξης, στην αρχή της γέννησής του ήταν μικροσκοπικό, επομένως τα κβαντικά φαινόμενα της μη αιτιότητας (δηλ., αυτό της αυθόρμητης 'δημιουργίας') θα μπορούσαν να λάβουν χώρα. Πάντως, προς το τέλος του κειμένου, ο ίδιος ο Davis αναφέρει: 'Ακόμη και με αυτές τις διευκρινήσεις, πολλοί άνθρωποι αισθάνονται εξαπατημένοι. Θέλουν να ρωτήσουν γιατί αυτά τα παράξενα πράγματα συνέβησαν, γιατί υπάρχει σύμπαν, και γιατί αυτό το σύμπαν. Ίσως η επιστήμη δεν μπορεί να απαντήσει σε αυτές τις ερωτήσεις. Η επιστήμη είναι καλή στο να μας λέει το πώς, αλλά όχι τόσο καλή στο γιατί. Ίσως δεν υπάρχει κανένα γιατί... Ή ίσως υπάρχει, αλλά κοιτάζουμε το πρόβλημα με λάθος τρόπο... αλλά τουλάχιστον έδωσα μια λογική απάντηση στο ερώτημα με το οποίο ξεκίνησα: Τι συνέβη πριν από τη μεγάλη έκρηξη. Η απάντηση είναι: Τίποτα. (Πηγή)

Τίποτα! Μα για αυτό το τίποτα ξεκινήσαμε την αρχική μας συζήτηση. Το τίποτα που προϋπάρχει, πριν από το χώρο και το χρόνο. Την αρχέγονη κατάσταση, όχι αιώνια, όχι απέραντη, αλλά θεμελιώδη. Το αναγκαίο (ακόμη και ικανό) υπόβαθρο ώστε πάνω του να 'χτιστεί' ένα ή και περισσότερα σύμπαντα. Η ίδια η φυσική, ενώ έχει φτάσει στο επίπεδο να ποσοτικοποιεί το απειροελάχιστο και να αναλύει μη αιτιακές σχέσεις αυθόρμητης γέννησης ή ακαριαίας εμφάνισης και επανεμφάνισης, καταλήγει σε μια τόσο ασήμαντη, όσο και θεμελιώδη έννοια, το Τίποτα. Αν λοιπόν αυτό το Τίποτα είναι άχωρο, άχρονο και αρχετυπικό, τότε ο καταλληλότερος ορισμός που θα μπορούσαμε να του δώσουμε είναι αυτός που δίνει ο Jung, ο οποίος το ερμηνεύει ως 'Νόημα'. Αναφέρει επίσης ότι είμαστε διαποτισμένοι με αυτήν την 'ανυπαρξία', η οποία είναι και υπεύθυνη για τη δημιουργία της τάξης μέσα από το χάος. Αναφέρεται δε και στις ψυχικές συνέπειες του Τίποτε (εν. το Ταό): 'Τα παλιά έπη, λέει Ο Chuang- tzu, έπαιρναν ως αφετηρία μια κατάσταση όταν η ύπαρξη των πραγμάτων δεν είχε ακόμη αρχίσει. Αυτό είναι πράγματι το ύστατο όριο πέρα από το οποίο δεν μπορείς να πας. Η επόμενη υπόθεση ήταν ότι αν και τα πράγματα υπήρχαν δεν είχαν αρχίσει ακόμα να χωρίζονται. Η επόμενη, ότι ενώ τα πράγματα ήταν χωρισμένα κατά μίαν έννοια, η κατάφαση και η άρνηση δεν είχαν ακόμα αρχίσει. Όταν η κατάφαση και η άρνηση άρχισαν να υπάρχουν, το Tao άρχισε να φθίνει. Αφού το Tao έφθισε, μετά ήρθαν οι μονόπλευρες θεωρήσεις.'

Σε αυτό το σημείο δε θα ήθελα να επεκταθώ άλλο στις ερμηνείες του 'Τίποτα' από τον Jung μέσω των αναφορών του στους Κινέζους, αλλά και σε άλλους Δυτικούς στοχαστές των παλιών εποχών. Μπορώ απλά να συνοψίσω τα κύρια και καίρια σημεία σχετικά με την ερμηνεία του 'Ταό', 'Θεού', ή 'Τίποτα', πείτε το όπως προτιμάτε. Πρόκειται για μία κατάσταση η οποία υπάρχει πριν από το χώρο και το χρόνο. Είναι ένα είδος υποβάθρου, πάνω στο οποίο όλα τα πράγματα μπορούν να υπάρξουν. Αυτό το υπόβαθρο, ή μέσο, διαπερνά τα πάντα, τα οποία έχουν μια 'λανθάνουσα' ή ασυνείδητη γνώση του. Μπορεί να παράγει όλα τα αυθόρμητα φαινόμενα, μια δημιουργία εκ του μηδενός, σε επίπεδο μικροσκοπικής ύλης, όσο και σε επίπεδο ανθρώπινης ψυχής. Τα συγχρονιστικά φαινόμενα στα οποία αναφέρεται ο Jung έχουν τη βάση τους σε αυτό το Αρχέτυπο, το 'Τίποτα', ή 'Υπόβαθρο' όπως το είπα. Θα μπορούσα να αναφερθώ και στη θεωρία του David Bohm σχετικά με αυτό το ελλοχεύον υπόβαθρο ή τάξη, αλλά αυτό θα γίνει στο μέλλον, όταν θα καταπιαστώ με τη μετάφραση εκείνου του βιβλίου! Είναι πάντως σημαντικό να θυμόμαστε ότι αυτή η Αρχέγονη Κατάσταση, από την οποία δημιουργήθηκε ο χώρος και ο χρόνος, δεν είναι 'Νεκρή'. Χρησιμεύει ακόμη ως ένα είδος Κοσμικού Υποβάθρου όπου πάνω και διαμέσου διεκπεραιώνονται όλες οι φυσικές διεργασίες, ενώ, καθώς φαίνεται, παράλληλα με αυτές, δημιουργείται κάποιο είδος σύνδεσης μεταξύ των ίδιων διαδικασιών και με έναν τρόπο μη αιτιακό και μη τοπικό, δηλαδή χωρίς μετάδοση ενέργειας (πληροφορίας) και χωρίς κάποιον χωρικό ή χρονικό περιορισμό. Θα επισημάνω μόνον την περίπτωση της Κβαντικής Σύζευξης, ένα φαινόμενο το οποίο άνοιξε διάπλατα της πύλες του Θαύματος στη σύγχρονη επιστήμη. Σε ό,τι αφορά την κβαντική φυσική, όλα τα 'παράξενα' φαινόμενα (π.χ. αυθόρμητη γέννηση, αλληλοεπικάλυψη, τηλεμεταφορά) λαμβάνουν χώρα στο μικρόκοσμο. Ποιο είναι το πέρασμα ώστε τα ίδια φαινόμενα να συμβαίνουν και στην καθημερινή μακροσκοπική μας πραγματικότητα δεν είναι ακόμη γνωστό (δεν είμαστε ακόμη σίγουροι αν μπορούν να συμβούν τέτοια φαινόμενα στο μακρόκοσμο και με ποιες προϋποθέσεις). Πάντως, όσο κι αν φαίνεται ασήμαντο ή οξύμωρο, το Τίποτα είναι Κάτι, και μάλιστα τόσο ενδιαφέρον και σημαντικό, ώστε όλη η Δημιουργία να πηγάζει και να βασίζεται πάνω του.

Υ.Σ. Αποφάσισα να 'στολίσω' τo post με το συγκεκριμένο πίνακα του Dali . Το Τίποτε εδώ ανασυντίθεται σ' ένα ανθρώπινο πρόσωπο το οποίο αποτελείται από άλλους ανθρώπους, από ανθρώπινα αντικείμενα και από το φυσικό τοπίο. Αυτού του είδους ο υβριδισμός στην τέχνη είναι αρκετά διαδεδομένος, και υπονοεί σε καλλιτεχνικό επίπεδο αυτό που σε φιλοσοφικό ή επιστημονικό επίπεδο θα ονομάζαμε 'Το Ένα σε Όλα'. Δεν είναι άραγε αλήθεια πως όλα όσα ξέρουμε για τον κόσμο βρίσκονται ως παραστάσεις στη συνείδησή μας; Μήπως όμως υπάρχουν και άλλα πράγματα, ακόμη περισσότερα, που βρίσκονται κρυμμένα στο βαθύτερο επίπεδο του ασυνείδητου, τα οποία η συνείδησή μας διακρίνει και επιλέγει ως δική μας πραγματικότητα; Αν αυτό συμβαίνει, τότε μπορούμε να πούμε ότι μέσα μας έχουμε μιαν ενστικτώδη γνώση της ίδιας διαδικασίας με την οποία δημιουργούνται τα φαινόμενα και υλοποιούνται τα αντικείμενα σε επίπεδο φυσικής πραγματικότητας. Σε αυτήν την περίπτωση ο αυριανός κόσμος, ο οποίος θα κατέχει τη γνώση αυτών των διαδικασιών, ίσως να μην απέχει καθόλου από τον κόσμο της πιο τρελής τωρινής μας φαντασίας.