Salvador Dali, 'Paranoiac Visage'Παρότι η σύγχρονη φυσική πιστεύει πως το σύμπαν γεννήθηκε από τη μεγάλη έκρηξη και είναι αβέβαιο το τέλος του, είμαι βέβαιος ότι το σύμπαν είναι μια γιγάντια ταλάντωση. Δεν έχω προφανώς τις αποδείξεις γι αυτό. Είναι απλά μια βαθύτερη διαίσθηση. Η διαίσθηση βέβαια δεν είναι επιστήμη. Η επιστήμη θέλει πείραμα και απόδειξη. Γι αυτό άλλωστε η θεωρία της μεγάλης έκρηξης (Big Bang) είναι τόσο πολύ διαδομένη: Στηρίζεται σε τεκμηριωμένα δεδομένα, που φτάνουν μέχρι και μερικά κλάσματα του δευτερολέπτου μετά τη μεγάλη έκρηξη. Παρότι επομένως δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε την ισχύ αυτής της θεωρίας, εντούτοις θα πρέπει να διαπιστώσουμε ότι δεν μπορεί να εξηγήσει το τι συνέβαινε τη στιγμή της μεγάλης έκρηξης, πόσο μάλλον πριν από αυτήν. Έτσι, γρήγορα, ξαναγυρίσαμε στο αιώνιο ζητούμενο: το Τίποτα.... Αυτό δηλαδή που προϋπήρχε της μεγάλης έκρηξης και το οποίο θα υπήρχε πάντα. Οι λέξεις όσο και οι διανοητικές ανθρώπινες δυνάμεις εδώ μας εγκαταλείπουν. Ίσως να μην μπορέσουμε ποτέ να προσδιορίσουμε, πόσο μάλλον να εμπειριώσουμε, αυτό το 'Τίποτε', παρότι έχουμε τη μυστηριώδη θέληση και ροπή να το κατανοήσουμε. Σαν αυτό το Τίποτε να βρίσκεται μέσα μας, να μας κατακλύζει κι εμείς, παίρνοντας μια βαθιά ανάσα, να σκύβουμε μέσα στον εαυτό μας να το ακούσουμε, να το νιώσουμε, να το ονειρευτούμε.
Κατά καιρούς έχουν δοθεί διάφορες εξηγήσεις γι αυτό το Τίποτε, μια και όλοι οι πολιτισμοί προσπάθησαν να το προσεγγίσουν. Εδώ θα με απασχολήσει μια ειδική περίπτωση, σε σχέση με το βιβλίο του Jung 'Συγχρονικότητα: Μια μη Αιτιακή Συνδετική Αρχή', που αυτόν τον καιρό έχω μπει στον κόπο να μεταφράσω. Λέει ο ίδιος:
'Στην Κινεζική φιλοσοφία μια από τις παλιότερες και κεντρικότερες ιδέες είναι αυτή του Tao, το οποίο οι Ιησουίτες μετέφρασαν ως «Θεός.» Αλλά αυτό είναι σωστό μόνο για το Δυτικό τρόπο σκέψης. Άλλες μεταφράσεις, όπως «Πρόνοια» και παρόμοιες, είναι απλά υποκατάστατα. Ο Richard Wilhelm το ερμηνεύει έξοχα ως «νόημα».2 Η έννοια του Tao διαπερνά ολόκληρη τη φιλοσοφική σκέψη της Κίνας. Η αιτιότητα καταλαμβάνει αυτήν την κυρίαρχη θέση σε μας, αλλά απέκτησε τη σημασία της μόνο κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων, χάρη στην ισοπεδωτική επιρροή της στατιστικής μεθόδου αφενός και την ασύγκριτη επιτυχία των φυσικών επιστημών αφετέρου, οι οποίες έφεραν τη μεταφυσική άποψη του κόσμου σε ανυποληψία.' Και συνεχίζει:
'Ο Lao-tzu δίνει την ακόλουθη περιγραφή του Tao στο γνωστό του Tao Teh Ching:
Υπάρχει κάτι άμορφο και όμως πλήρες
Που υπήρξε πριν από τον ουρανό και τη γη.
Πόσο ακίνητο! Πόσο κενό!
Εξαρτώμενο από τίποτε, αμετάβλητο,
Διαπερνώντας τα πάντα, αλάνθαστο.
Κάποιος μπορεί να το σκεφτεί σαν τη μητέρα όλων των πραγμάτων
κάτω από τον ουρανό.
Δεν ξέρω το όνομά του,
Αλλά το καλώ «Νόημα.»
Αν έπρεπε να του δώσω ένα όνομα, θα το ονόμαζα «Το Μεγάλο.»'...
...'Βάζουμε τριάντα ακτίνες μαζί και το καλούμε τροχό
Αλλά είναι ο χώρος όπου δεν υπάρχει τίποτα στον οποίο
στηρίζεται η χρησιμότητα του τροχού.
Πλάθουμε τον πηλό για να φτιάξουμε ένα σκεύος
Αλλά είναι στο διάστημα όπου δεν υπάρχει τίποτα από του οποίου
τη χρησιμότητα το σκεύος εξαρτάται.
Βάζουμε πόρτες και παράθυρα για να κάνουμε ένα σπίτι.
Και είναι σε αυτά τα διαστήματα όπου δεν υπάρχει τίποτα που
η χρησιμότητα του σπιτιού εξαρτάται.
Επομένως ακριβώς όπως εκμεταλλευόμαστε αυτό που είναι,
πρέπει να αναγνωρίσουμε τη χρησιμότητα αυτού που δεν είναι.'
Βλέπουμε σε αυτές τις αναφορές ότι το Ταό, αυτό που κάποιοι είπαν Θεό και που θα μπορούσαμε επίσης να το ονομάσουμε Τίποτε, είναι όχι μόνον η προϋπάρχουσα κατάσταση του Σύμπαντος, αλλά και το μέσο χάρη στο οποίο τα πράγματα αποκτάν θέση και αξία. Θα λέγαμε πως είναι ο ίδιος ο 'χώρος' σε μια πρωταρχική, αρχέγονη κατάσταση. Πιο σωστά μια κατάσταση πάνω στην οποία δημιουργήθηκε ο χώρος (και ο χρόνος). Ο ίδιος ο Jung πάντως προτιμάει την ονομασία του Wilhelm και το αποκαλεί 'Νόημα': 'Το «τίποτε» είναι προφανώς το «νόημα» ή ο «σκοπός,» και ονομάζεται Τίποτε επειδή δεν εμφανίζεται στον κόσμο των αισθήσεων, αλλά είναι μόνον ο οργανωτής τους'. Λέει επίσης για τον Wilhelm: 'Ο Wilhelm το περιγράφει σαν «μια οριακή σύλληψη που βρίσκεται στο ύστατο πέρας του κόσμου των φαινομένων.» Μέσα του, τα αντίθετα «ακυρώνονται χωρίς διάκριση,» αλλά είναι ακόμα δυνητικά παρόντα. «Αυτοί οι σπόροι,» συνεχίζει, «οδηγούν σε κάτι που αντιστοιχεί πρώτα στο ορατό, δηλ., κάτι στη φύση μιας εικόνας. Δεύτερον στο ακουστό, δηλ., κάτι στη φύση των λέξεων. Τρίτον στην προέκταση στο διάστημα, δηλ., κάτι με μορφή. Αλλά αυτά τα τρία πράγματα δεν διακρίνονται ούτε προσδιορίζονται με ακρίβεια, είναι μια μη- χωρική και μη- χρονική μονάδα που δεν έχει πάνω και κάτω ή μπρος και πίσω.'
Σε αυτό το σημείο ίσως θα ήταν σκόπιμο να δούμε την άποψη της σύγχρονης φυσικής σχετικά με αυτήν την προϋπάρχουσα κατάσταση, το Τίποτε. Βρήκα στο ίντερνετ ένα κείμενο του Paul Davies, ο οποίος αναφέρει τα εξής:
'Μια προσφιλής τακτική είναι να θεωρήσουμε ότι το σύμπαν δεν είχε μιαν αρχή, ότι υπήρχε σε όλη την αιωνιότητα. Δυστυχώς, υπάρχουν πολλοί επιστημονικοί λόγοι γιατί αυτή η προφανής ιδέα δεν στέκει. Σε ένα αρχικό επίπεδο, δεδομένου ενός άπειρου χρονικού διαστήματος, οτιδήποτε μπορεί να συμβεί θα είχε ήδη συμβεί, γιατί αν μια φυσική διαδικασία είναι πιθανό να συμβεί με μια συγκεκριμένη μη μηδενική πιθανότητα- όσο μικρή κι αν είναι- τότε δεδομένου ενός άπειρου χρονικού διαστήματος η διαδικασία πρέπει να έχει συμβεί, με πιθανότητα ένα. Έτσι μέχρι τώρα το σύμπαν θα είχε φτάσει σε ένα είδος τελικής κατάστασης στην οποία όλες οι πιθανές φυσικές διαδικασίες θα είχαν ολοκληρωθεί. Επιπλέον, δεν εξηγεί κάποιος την ύπαρξη του σύμπαντος θεωρώντας ότι για πάντα υπήρχε... Και πέρα από όλα αυτά, υπάρχουν αρκετά στοιχεία ότι το σύμπαν γεννήθηκε με τη μεγάλη έκρηξη, πριν από περίπου δεκαπέντε δισεκατομμύρια χρόνια...
Το σημαντικό που μας λέει ο Davis εδώ, είναι ότι δεν έχει νόημα να μιλάμε για κάτι πριν από τη δημιουργία του σύμπαντος, γιατί απλά πριν από εκείνη τη στιγμή δεν υπήρξε η έννοια του χρόνου. Αυτό που ονομάζουμε χώρο και χρόνο είναι έννοιες που άρχισαν να υφίστανται από τη στιγμή της μεγάλης έκρηξης. Πώς μπορεί όμως ο χρόνος να αρχίσει 'ξαφνικά' να κυλάει; Ο Davis σε αυτό το σημείο αναφέρει την αιτιότητα, τη σχέση δηλαδή αιτίας και αποτελέσματος, καθώς και πώς η αιτιότητα μπορεί να καταργηθεί στην περίπτωση της κβαντικής φυσικής: 'Όπως ανέφερα, όλα τα παιδιά έχουν μια καλή ιδέα για την έννοια της αιτίας και του αποτελέσματος, και συνήθως η εξήγηση ενός γεγονότος περιλαμβάνει το να βρούμε κάτι που το προκάλεσε. Προκύπτει, ωστόσο, ότι υπάρχουν φυσικά γεγονότα που δεν έχουν καλά καθορισμένες αιτίες αντίθετα με την καθημερινότητα. Αυτά τα γεγονότα ανήκουν σε έναν περίεργο κλάδο της επιστημονικής έρευνας που ονομάζεται κβαντική φυσική... Κυρίως, τα κβαντικά φαινόμενα λαμβάνουν χώρα στο ατομικό επίπεδο. Δεν τα βιώνουμε σε καθημερινό επίπεδο. Στην κλίμακα των ατόμων και των μορίων, οι καθημερινοί κοινοί κανόνες αιτίας και αποτελέσματος αίρονται. Ο κανόνας των φυσικών νόμων αντικαθίσταται από ένα είδος αναρχίας ή χάους, και πράγματα συμβαίνουν αυθόρμητα- για κανέναν ιδιαίτερο λόγο. Σωματίδια της ύλης μπορούν απλά να ξεπηδήσουν στη ύπαρξη, και έπειτα εξίσου αυθαίρετα να εξαφανιστούν. 'Η ένα σωματίδιο σε ένα μέρος μπορεί ξαφνικά να υλοποιηθεί σε ένα άλλο μέρος, ή να αντιστρέψει τη φορά της κίνησής του...'
Ο Davis, εδώ, ως εκπρόσωπος της φυσικής επιστήμης, μας λέει δύο σημαντικά πράγματα. Πρώτον, ότι η έννοια της αιωνιότητας δεν έχει νόημα, γιατί προϋποθέτει την ύπαρξη του χρόνου και μάλιστα ενός άπειρου χρονικού διαστήματος, οπότε τα πάντα θα είχαν συμβεί. Δεύτερον, ότι ο χρόνος, σε μικροσκοπικό τουλάχιστον επίπεδο, 'δημιουργείται' αυθόρμητα και αναίτια, χωρίς αυτό να παραβιάζει κανέναν φυσικό νόμο. Πώς όμως από την αυθόρμητη γέννηση ενός κβαντικού (μικροσκοπικού) σωματιδίου οδηγούμαστε στην αυθόρμητη γέννηση ενός ολόκληρου σύμπαντος; Αυτό είναι εφικτό για τον απλούστερο λόγο ότι το σύμπαν, σύμφωνα με τη θεωρία πάντα της μεγάλης έκρηξης, στην αρχή της γέννησής του ήταν μικροσκοπικό, επομένως τα κβαντικά φαινόμενα της μη αιτιότητας (δηλ., αυτό της αυθόρμητης 'δημιουργίας') θα μπορούσαν να λάβουν χώρα. Πάντως, προς το τέλος του κειμένου, ο ίδιος ο Davis αναφέρει: 'Ακόμη και με αυτές τις διευκρινήσεις, πολλοί άνθρωποι αισθάνονται εξαπατημένοι. Θέλουν να ρωτήσουν γιατί αυτά τα παράξενα πράγματα συνέβησαν, γιατί υπάρχει σύμπαν, και γιατί αυτό το σύμπαν. Ίσως η επιστήμη δεν μπορεί να απαντήσει σε αυτές τις ερωτήσεις. Η επιστήμη είναι καλή στο να μας λέει το πώς, αλλά όχι τόσο καλή στο γιατί. Ίσως δεν υπάρχει κανένα γιατί... Ή ίσως υπάρχει, αλλά κοιτάζουμε το πρόβλημα με λάθος τρόπο... αλλά τουλάχιστον έδωσα μια λογική απάντηση στο ερώτημα με το οποίο ξεκίνησα: Τι συνέβη πριν από τη μεγάλη έκρηξη. Η απάντηση είναι: Τίποτα. (Πηγή)
Τίποτα! Μα για αυτό το τίποτα ξεκινήσαμε την αρχική μας συζήτηση. Το τίποτα που προϋπάρχει, πριν από το χώρο και το χρόνο. Την αρχέγονη κατάσταση, όχι αιώνια, όχι απέραντη, αλλά θεμελιώδη. Το αναγκαίο (ακόμη και ικανό) υπόβαθρο ώστε πάνω του να 'χτιστεί' ένα ή και περισσότερα σύμπαντα. Η ίδια η φυσική, ενώ έχει φτάσει στο επίπεδο να ποσοτικοποιεί το απειροελάχιστο και να αναλύει μη αιτιακές σχέσεις αυθόρμητης γέννησης ή ακαριαίας εμφάνισης και επανεμφάνισης, καταλήγει σε μια τόσο ασήμαντη, όσο και θεμελιώδη έννοια, το Τίποτα. Αν λοιπόν αυτό το Τίποτα είναι άχωρο, άχρονο και αρχετυπικό, τότε ο καταλληλότερος ορισμός που θα μπορούσαμε να του δώσουμε είναι αυτός που δίνει ο Jung, ο οποίος το ερμηνεύει ως 'Νόημα'. Αναφέρει επίσης ότι είμαστε διαποτισμένοι με αυτήν την 'ανυπαρξία', η οποία είναι και υπεύθυνη για τη δημιουργία της τάξης μέσα από το χάος. Αναφέρεται δε και στις ψυχικές συνέπειες του Τίποτε (εν. το Ταό): 'Τα παλιά έπη, λέει Ο Chuang- tzu, έπαιρναν ως αφετηρία μια κατάσταση όταν η ύπαρξη των πραγμάτων δεν είχε ακόμη αρχίσει. Αυτό είναι πράγματι το ύστατο όριο πέρα από το οποίο δεν μπορείς να πας. Η επόμενη υπόθεση ήταν ότι αν και τα πράγματα υπήρχαν δεν είχαν αρχίσει ακόμα να χωρίζονται. Η επόμενη, ότι ενώ τα πράγματα ήταν χωρισμένα κατά μίαν έννοια, η κατάφαση και η άρνηση δεν είχαν ακόμα αρχίσει. Όταν η κατάφαση και η άρνηση άρχισαν να υπάρχουν, το Tao άρχισε να φθίνει. Αφού το Tao έφθισε, μετά ήρθαν οι μονόπλευρες θεωρήσεις.'
Σε αυτό το σημείο δε θα ήθελα να επεκταθώ άλλο στις ερμηνείες του 'Τίποτα' από τον Jung μέσω των αναφορών του στους Κινέζους, αλλά και σε άλλους Δυτικούς στοχαστές των παλιών εποχών. Μπορώ απλά να συνοψίσω τα κύρια και καίρια σημεία σχετικά με την ερμηνεία του 'Ταό', 'Θεού', ή 'Τίποτα', πείτε το όπως προτιμάτε. Πρόκειται για μία κατάσταση η οποία υπάρχει πριν από το χώρο και το χρόνο. Είναι ένα είδος υποβάθρου, πάνω στο οποίο όλα τα πράγματα μπορούν να υπάρξουν. Αυτό το υπόβαθρο, ή μέσο, διαπερνά τα πάντα, τα οποία έχουν μια 'λανθάνουσα' ή ασυνείδητη γνώση του. Μπορεί να παράγει όλα τα αυθόρμητα φαινόμενα, μια δημιουργία εκ του μηδενός, σε επίπεδο μικροσκοπικής ύλης, όσο και σε επίπεδο ανθρώπινης ψυχής. Τα συγχρονιστικά φαινόμενα στα οποία αναφέρεται ο Jung έχουν τη βάση τους σε αυτό το Αρχέτυπο, το 'Τίποτα', ή 'Υπόβαθρο' όπως το είπα. Θα μπορούσα να αναφερθώ και στη θεωρία του David Bohm σχετικά με αυτό το ελλοχεύον υπόβαθρο ή τάξη, αλλά αυτό θα γίνει στο μέλλον, όταν θα καταπιαστώ με τη μετάφραση εκείνου του βιβλίου! Είναι πάντως σημαντικό να θυμόμαστε ότι αυτή η Αρχέγονη Κατάσταση, από την οποία δημιουργήθηκε ο χώρος και ο χρόνος, δεν είναι 'Νεκρή'. Χρησιμεύει ακόμη ως ένα είδος Κοσμικού Υποβάθρου όπου πάνω και διαμέσου διεκπεραιώνονται όλες οι φυσικές διεργασίες, ενώ, καθώς φαίνεται, παράλληλα με αυτές, δημιουργείται κάποιο είδος σύνδεσης μεταξύ των ίδιων διαδικασιών και με έναν τρόπο μη αιτιακό και μη τοπικό, δηλαδή χωρίς μετάδοση ενέργειας (πληροφορίας) και χωρίς κάποιον χωρικό ή χρονικό περιορισμό. Θα επισημάνω μόνον την περίπτωση της Κβαντικής Σύζευξης, ένα φαινόμενο το οποίο άνοιξε διάπλατα της πύλες του Θαύματος στη σύγχρονη επιστήμη. Σε ό,τι αφορά την κβαντική φυσική, όλα τα 'παράξενα' φαινόμενα (π.χ. αυθόρμητη γέννηση, αλληλοεπικάλυψη, τηλεμεταφορά) λαμβάνουν χώρα στο μικρόκοσμο. Ποιο είναι το πέρασμα ώστε τα ίδια φαινόμενα να συμβαίνουν και στην καθημερινή μακροσκοπική μας πραγματικότητα δεν είναι ακόμη γνωστό (δεν είμαστε ακόμη σίγουροι αν μπορούν να συμβούν τέτοια φαινόμενα στο μακρόκοσμο και με ποιες προϋποθέσεις). Πάντως, όσο κι αν φαίνεται ασήμαντο ή οξύμωρο, το Τίποτα είναι Κάτι, και μάλιστα τόσο ενδιαφέρον και σημαντικό, ώστε όλη η Δημιουργία να πηγάζει και να βασίζεται πάνω του.
Υ.Σ. Αποφάσισα να 'στολίσω' τo post με το συγκεκριμένο πίνακα του Dali . Το Τίποτε εδώ ανασυντίθεται σ' ένα ανθρώπινο πρόσωπο το οποίο αποτελείται από άλλους ανθρώπους, από ανθρώπινα αντικείμενα και από το φυσικό τοπίο. Αυτού του είδους ο υβριδισμός στην τέχνη είναι αρκετά διαδεδομένος, και υπονοεί σε καλλιτεχνικό επίπεδο αυτό που σε φιλοσοφικό ή επιστημονικό επίπεδο θα ονομάζαμε 'Το Ένα σε Όλα'. Δεν είναι άραγε αλήθεια πως όλα όσα ξέρουμε για τον κόσμο βρίσκονται ως παραστάσεις στη συνείδησή μας; Μήπως όμως υπάρχουν και άλλα πράγματα, ακόμη περισσότερα, που βρίσκονται κρυμμένα στο βαθύτερο επίπεδο του ασυνείδητου, τα οποία η συνείδησή μας διακρίνει και επιλέγει ως δική μας πραγματικότητα; Αν αυτό συμβαίνει, τότε μπορούμε να πούμε ότι μέσα μας έχουμε μιαν ενστικτώδη γνώση της ίδιας διαδικασίας με την οποία δημιουργούνται τα φαινόμενα και υλοποιούνται τα αντικείμενα σε επίπεδο φυσικής πραγματικότητας. Σε αυτήν την περίπτωση ο αυριανός κόσμος, ο οποίος θα κατέχει τη γνώση αυτών των διαδικασιών, ίσως να μην απέχει καθόλου από τον κόσμο της πιο τρελής τωρινής μας φαντασίας.