Θαλάσσιο χτένι
‘‘Επειδή υπάρχει ο νόμος της βαρύτητας, το σύμπαν μπορεί να δημιουργηθεί από το τίποτε. Η αυθόρμητη γέννηση είναι ο λόγος που υπάρχει κάτι από το τίποτε, που υπάρχει το σύμπαν, που υπάρχουμε εμείς… Δεν χρειαζόμαστε την υπόθεση του Θεού για να εξηγήσουμε την ύπαρξή μας.’’ [1]
Αυτή είναι η θέση του Steven Hawking σχετικά με την προέλευση του σύμπαντος. Ωστόσο, ο ίδιος δεν εξηγεί τι δημιούργησε τη βαρύτητα, ποιοι ήταν οι νόμοι του σύμπαντος πριν εμφανιστεί η βαρύτητα, και τι υπήρξε πριν εμφανιστεί το σύμπαν. Αν δεν υπήρχε τίποτε, τότε πώς θα περιγράφαμε αυτό το τίποτε; Και αν το σύμπαν ξεκίνησε με το Big Bang, τότε δεν εξηγούμε τι υπήρξε πριν από αυτό.
Η έννοια της αυθόρμητης γέννησης έχει απασχολήσει τον άνθρωπο από πολύ νωρίς. Ο Αριστοτέλης στο βιβλίο του ‘Περί τα ζώα’ αναφέρεται στο πέρασμα από την άψυχη στην έμψυχη ύλη:
‘‘Τώρα, υπάρχει μια ιδιότητα που τα ζώα έχουν κοινή με τα φυτά. Γιατί μερικά φυτά παράγονται από τους σπόρους, ενώ άλλα φυτά δημιουργούνται αυθόρμητα χάρη σε κάποια αρχή παρόμοια με εκείνη των σπόρων… Έτσι και με τα ζώα, κάποια προκύπτουν από τους γονείς τους ανάλογα με το είδος τους, ενώ άλλα δημιουργούνται αυθόρμητα…’’[2]
Παρότι δεν μπορώ να κατανοήσω πώς ένα ζώο ή έστω ένα φυτό θα μπορούσε να δημιουργηθεί από… τον άνεμο, σε κάθε περίπτωση, το πρόβλημά μας εδώ δεν είναι η βιολογία. Δηλαδή, δεν σταματάμε στη δημιουργία των πρώτων βιολογικών μορίων, από τα οποία παράχθηκαν τα πρώτα μικρόβια, από τα οποία προέκυψαν οι πρώτοι πολυκύτταροι οργανισμοί, για να φτάσουμε εξελικτικά στον άνθρωπο. Η ζωή δεν περιορίζεται απαραίτητα στη βιολογία, παρότι με αυτή τη μορφή έχουμε συνηθίσει να βιώνουμε τη ζωή.
Ακόμα περισσότερο, η αντίληψη του κόσμου δεν περιορίζεται σε ψυχικές λειτουργίες, με αυτήν την έννοια επομένως δεν βρίσκω καμία θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα στο ‘έμψυχο’ και στο ‘άψυχο.’ Άραγε το ίδιο το σύμπαν είναι ζωντανό; Γιατί, ένα αποφασιστικό κριτήριο της ζωής μοιάζει να είναι η ικανότητα της αυτοργάνωσης. Η ύλη διαθέτει αυτήν την ιδιότητα, η ενέργεια επίσης μπορεί να μετασχηματίζεται από τη μία μορφή στην άλλη. Σε τελική ανάλυση είναι η πληροφορία η οποία διαθέτει την ικανότητα να εμφανίζεται, να διατηρείται και να εμπλουτίζεται από νέες πληροφορίες. Να αποκτάει επομένως γνώση και συνείδηση της ύπαρξής της.
Πώς ο άνθρωπος μεταλαμβάνει αυτήν τη διάδοση πληροφορίας μέσα στο σύμπαν, πώς την κατανοεί με τη μορφή εννοιών και νοήματος, και πώς την αισθάνεται με τη μορφή ερεθισμάτων και δυνάμεων που ασκούνται πάνω στο σώμα του; Πώς ο ίδιος κατανοεί την αρχή της δημιουργίας του κόσμου, και πώς εντάσσει το μέγεθος και το ενδεχόμενο τέλος του μέσα στα πλαίσια των εννοιών του χώρου και του χρόνου; Το ότι οργανικές ενώσεις μπορούν να προκύψουν από άλλες ανόργανες με τη μεσολάβηση υπεριώδους ακτινοβολίας, δεν εξηγεί την προέλευση της ύλης και της ενέργειας στο σύμπαν. Η ύπαρξη της απαραίτητης πληροφορίας για να υπάρξουν αυτές οι διαδικασίες, και πάλι δεν εξηγεί την προέλευση αυτής της πληροφορίας, απλώς μας διαβεβαιώνει εκ του αποτελέσματος.
Η όλη ιστορία θυμίζει άλλη μια φορά την υπόθεση της αέναης αναδρομής και υπογραμμίζει την αδυναμία της ανθρώπινης λογικής να περιγράψει κάτι που την ξεπερνάει.[3] Αλήθεια, πώς κατανοούμε κάτι που ξεπερνάει τα όρια της κατανόησής μας; Στην πραγματικότητα υπάρχουν δυο τρόποι: Ο ένας τρόπος είναι δημιουργώντας ολοένα και ‘πρότερα’ βήματα εμβάθυνσης (αιτιακή αλυσίδα). Για παράδειγμα, το Α γεγονός δημιούργησε το Β, ενώ το Α γεγονός δημιουργήθηκε από ένα προηγούμενο γεγονός, κοκ. Προφανώς πρόκειται για μία άπειρη διαδικασία. Ο άλλος τρόπος είναι δημιουργώντας έναν μη αιτιακό βρόγχο. Για παράδειγμα, ο κόσμος υπήρξε άμεσα και εξαρχής, με όλα τα πράγματα έτοιμα. Εδώ ανήκει και η αυθόρμητη γέννηση. Στην τελευταία πάντως περίπτωση δυσκολευόμαστε να περιγράψουμε, ή ακόμα και να δεχτούμε, την έννοια του χρόνου.
Σε ό,τι πάντως αφορά τη συζήτησή μας, σε όλες τις περιπτώσεις αυθόρμητης γέννησης υπάρχει το εξής ενδιαφέρον στοιχείο: Ένα γεγονός λαμβάνει χώρα εξ απροόπτου, πριν καλά- καλά το καταλάβουμε (σαν να λέμε ότι το σύμπαν προέκυψε πριν το ίδιο προλάβει να λάβει γνώση του γεγονότος). Για κάποιο, έστω μικρό, χρονικό διάστημα η αιτιότητα μοιάζει να ακυρώνεται, αφού ένα γεγονός εμφανίζεται στο μέλλον λίγο πριν εμφανιστεί στο παρόν. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν ισχύει, αφού όσο διαρκεί το γεγονός, ο χρόνος δεν έχει νόημα. Αφού πραγματοποιηθεί αυτό το γεγονός, τότε το αντιλαμβανόμαστε ως πραγματικό γεγονός, ενώ πριν είχε μόνο το χαρακτήρα της δυνατότητας. Πρόκειται περισσότερο για μια γρήγορη υπόθεσή μας σχετικά με κάποιο γεγονός, το οποίο τελικά είτε θα πραγματοποιηθεί και η υπόθεσή μας επιβεβαιώνεται, είτε δεν θα πραγματοποιηθεί και η υπόθεσή μας θα αποδειχθεί άκυρη. Μπορούμε να δείξουμε παραστατικά αυτό το φαινόμενο με το εξής απλό συμβολισμό:
Α – Β
Η αρχική συνθήκη Α παράγει το γεγονός Β σύμφωνα με μια σχέση αιτίας- αποτελέσματος, έτσι ώστε να μην παραβιάζεται η αιτιότητα. Ωστόσο, η Α παραμένει δυνητική εωσότου πραγματοποιηθεί το Β να την επιβεβαιώσει. Η όλη διαδικασία δίνει την εντύπωση ενός ‘ταξιδιού στο χρόνο,’ καθώς το γεγονός Β μοιάζει να προηγείται του Α, κάτι όμως που στην πραγματικότητα δεν ισχύει. Το γεγονός Β είναι σαν ένα μελλοντικό γεγονός που πρόκειται να πραγματοποιηθεί, ενώ το Α είναι μια ‘πραγματική’ συνθήκη η οποία είτε θα επιβεβαιωθεί, είτε θα αναιρεθεί οπότε θα πάψει να υφίσταται.
Η παραπάνω διαδικασία έχει πράγματι ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί μας δείχνει όχι μόνο πώς μπορεί κάτι να παραχθεί από το τίποτα, αλλά ακόμη πώς αυτό το κάτι μπορεί να εξηγήσει την προέλευση του τίποτε που το παρήγαγε. Σαν να λέμε ότι η σημασία στην πράξη 1+1=2 δεν είναι τόσο το πώς από έναν αριθμό παράγεται ο κάθε επόμενος, αλλά το πώς ο κάθε επόμενος αριθμός με την αντίστροφη πράξη 2-1=1 ερμηνεύει την προέλευση του προηγούμενου από τον οποίο παράχθηκε. Με τον ίδιο τρόπο, παρότι δεν υπήρχε βαρύτητα στα πρώτα στάδια δημιουργίας του σύμπαντος, το ίδιο το σύμπαν με έναν τρόπο σχεδόν μαγικό παρήγαγε τις συνθήκες ώστε σε ένα μεταγενέστερο στάδιο να εμφανιστεί η βαρύτητα με τη μορφή μιας δύναμης που θα το συγκροτούσε και θα του έδινε υπόσταση.
Η ιστορία του φαινομένου της αυθόρμητης γέννησης δεν τελειώνει εδώ. Η ταυτόχρονη (ή με πολύ μικρή χρονική διαφορά) εμφάνιση γεγονότων τα οποία είναι με κάποιον τρόπο ‘συζευγμένα’ μεταξύ τους, χωρίς αρχικά το ένα να αποτελεί αιτία του άλλου, αλλά με μια σχέση περισσότερο γεγονότος- ενδεχόμενου, έστω κι αν στη συνέχεια αποκτούν μια μεταξύ τους αιτιακή σχέση, φέρνει στο μυαλό ιδέες από τη κβαντική θεωρία, τη συγχρονικότητα, και την ολότητα του κόσμου. Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, σε κάποιο πρωταρχικό στάδιο, και ίσως ακόμη και τώρα κάτω από άγνωστες συνθήκες, το σύμπαν εμφανίστηκε σαν μια γιγάντια χρονομηχανή που θα παραβίαζε, στο βαθμό και χρόνο που του ήταν απαραίτητο, κάθε αιτιακή και λογική αρχή που καθιστά, όπως θα λέγαμε, την ίδια του την ύπαρξη απίθανη και αδύνατη. Και πρόκειται για ένα καθημερινό γεγονός ότι τα κατάφερε…