Ο Ελλαδικός Ουρανοπίθηκος πιθανός πρόγονος των Αφρικανικών πιθήκων και των ανθρώπων

Ouranopithecus Macedoniensis

"Μόνο πέντε γένη πιθήκων υπάρχουν σήμερα, και περιορίζονται σε μερικές περιοχές της Αφρικής και της Νοτιοανατολικής Ασίας. Αντίθετα, πριν από 22- 5.5 εκατομμύρια χρόνια δεκάδες είδη πιθήκων ζούσαν σε όλον τον Παλιό Κόσμο. Οι επιστήμονες εδώ και καιρό υπέθεταν ότι οι πρόγονοι των σύγχρονων Αφρικανικών πιθήκων και των ανθρώπων εξελίχθηκαν μόνο στην Αφρική. Αλλά ένα διευρυνόμενο σώμα στοιχείων δείχνει ότι παρότι η Αφρική έδωσε τους πρώτους πιθήκους, η Ευρασία ήταν η γενέτειρα των μεγάλων πιθήκων και του ανθρώπινου κλάδου. Το αρχείο απολιθωμάτων υποδεικνύει ότι οι τωρινοί μεγάλοι πίθηκοι και οι άνθρωποι κατάγονται από δύο αρχαίες Ευρασιατικές σειρές πρωτευόντων: η μία αντιπροσωπεύεται από το Σιβαπίθηκο (Sivapithecus) από την Ασία (ο πιθανός πρόγονος του σύγχρονου ουρακοτάγκου) και η άλλη από το Δρυοπίθηκο (Drypithecus) από την Ευρώπη (ο πιθανός πρόγονος των Αφρικανικών πιθήκων και των ανθρώπων)."

Australopithecus africanus

Πρόσφατα βρήκα στο διαδίκτυο ένα κείμενο του καθηγητή ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο του Toronto, David Begun, το οποίο προσφέρει έναν χαμένο κρίκο στην εξέλιξη του ανθρώπου.

Ο σύγχρονος άνθρωπος εξελίχτηκε στην Αφρική, πριν από περίπου 2-2.5 εκατομμύρια χρόνια, όταν εμφανίζεται στην Ανατολική Αφρική ο Homo habilis και σύντομα αργότερα στην ίδια περιοχή ο Homo erectus. Ακόμα πιο πίσω στο χρόνο, προηγούνται οι λεγόμενοι Αυστραλοπίθηκοι (Australis= Νότιος), 2- 4 εκατομμύρια χρόνια πριν, και ακόμη πιο πριν δυο-τρία απομεινάρια κάποιων μεταβατικών ανθρωπιδών, όπως ο Αρδιπίθηκος (Ardipithecus ramidus), 5 εκατομμύρια χρόνια πριν, και ο Ορόριν (Orrorin tugenensis), 6 εκατομμύρια χρόνια πριν. Έχει ακόμα βρεθεί στην Αφρική ο Σαχελάνθρωπος (Sahelanthropous tchadensis), πριν από 7 εκατομμύρια χρόνια, αν και κάποιοι πρόσφατα τον έχουν αποκλείσει από πρόγονο του ανθρώπου. Αυτά τα είδη ωστόσο ήταν ενδιάμεσα ανάμεσα στο άνθρωπο και στον πίθηκο, ενώ κάποιο από αυτά εξελίχθηκε στο σύγχρονο άνθρωπο, ενώ κάποια άλλα εξελίχθηκαν στους σύγχρονους μεγάλους πιθήκους, όπως λέγονται, δηλαδή στους χιμπατζήδες, στους γορίλες και στους ουρακοτάγκους.

Χάρτης της Μειόκαινης περιόδου (22-5Mya)

Εντούτοις, ακόμα πιο πριν υπάρχει ένα κενό στα απολιθώματα για την προγενέστερη περίοδο από αυτήν την περιοχή της Ανατολικής Αφρικής, οπότε πηγαίνουμε στην Ευρασία για να βρούμε εκεί τους λεγόμενους Δρυοπίθηκους. Οι πρώτοι Δρυοπίθηκοι βέβαια κατάγονται από την Αφρική, αφού έχουν εκεί βρεθεί απολιθώματά τους που πηγαίνουν πίσω ακόμη και 20-25 εκατομμύρια χρόνια. Αλλά πριν από περίπου 13-10 εκατομμύρια χρόνια την σκυτάλη παίρνουν οι Ευρασιάτες πριμάτοι (primates), πίθηκοι δηλαδή, όπου ένα ή περισσότερα είδη τους θα εξελιχθούν στους ανθρώπους. Σε αυτήν τη διαδρομή η χώρα μας έχει το εξέχον μερίδιό της, με το μακεδονικό Ουρανοπίθηκο. Ο ίδιος ο Begun, όπως άλλωστε ο δικός μας αρχαιολόγος Άρης Πουλιανός είχε τονίσει, θεωρεί πως ο Ελλαδικός Ουρανοπίθηκος και γενικότερα ο Ευρασιάτης Δρυοπίθηκος θα εξελιχθεί στους μεταγενέστερους Αφρικανικούς Αυστραλοπιθήκους (ή ίσως σ' ένα άλλο άγνωστο προς το παρόν είδος), που με τη σειρά τους θα εξελιχθούν στους πρώτους Homo erectus (= όρθιος άνθρωπος).

Αφήνουμε λοιπόν εδώ τον Begun να μας αφηγηθεί την ιστορία του Δρυοπίθηκου:

"Κατά τη διάρκεια της Μειόκαινης περιόδου, μεταξύ 22 και 5.5 εκατομμύρια χρόνια πριν, τουλάχιστον 100 είδη πιθήκων περιφέρονταν στον Παλιό Κόσμο. Ο Proconsul ζούσε στην Ανατολική Αφρική, ο Ορεοπίθηκος (Oreopithecus) στην Ιταλία, ο Σιβαπίθηκος (Sivapithecus) στην Ασία, και οι Ουρανοπίθηκος (Ouranopithecus) και Δρυοπίθηκος (Dryopithecus)- μέλη της γενεαλογικής σειράς που θεωρείται ότι έδωσε τους Αφρικανικούς πιθήκους και τους ανθρώπους- στην Ελλάδα και στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, αντίστοιχα.

Ο Αφρικανικός 'Ανθύπατος' (Proconsul), ο Ασιατικός Σιβαπίθηκος και ο Ευρωπαϊκός Δρυοπίθηκος

Μέχρι τώρα, οι ερευνητές έχουν εντοπίσει μέχρι και 40 είδη απολιθωμάτων πιθήκων της Μειόκαινης από τοποθεσίες σε ολόκληρο τον Παλιό Κόσμο- οκτώ φορές περισσότερα από αυτά που επιβιώνουν σήμερα. Τέτοια ποικιλομορφία φαίνεται να χαρακτηρίζει την αρχική οικογένεια των πιθήκων: σχεδόν μόλις εμφανίζονται οι πρώτοι πίθηκοι στο αρχείο απολιθωμάτων, υπάρχουν πολλά είδη τους. 14 είδη  είναι γνωστό μέχρι σήμερα ότι είχαν κατοικήσει την Αφρική κατά την πρώιμη Μειόκαινη, μεταξύ 22  και 17 εκατομμύρια χρόνια πριν. Και λαμβάνοντας υπόψη την εξαιρετικά ελλειπή φύση του αρχείου απολιθωμάτων, το πιθανότερο είναι ότι αυτός ο αριθμός είναι σημαντικά υποτιμημένος σχετικά με τους πιθήκους που υπήρχαν εκείνη την εποχή. Όπως οι ζώντες πίθηκοι, αυτά τα πλάσματα ποίκιλλαν σημαντικά σε μέγεθος. Το μικρότερο είδος ζύγιζε μόλις 3 κιλά, ελάχιστα περισσότερο από μια σύγχρονη μικρή οικιακή γάτα, ενώ το μεγαλύτερο είδος ζύγιζε σαν έναν τωρινό γορίλα των  80 κιλών. Ήταν ακόμη πιο ποικιλόμορφα από ό,τι οι σύγχρονοι απόγονοί τους σε ό,τι αφορά τη διατροφή τους, με ορισμένα είδη εξειδικευμένα να τρώνε φύλλα, φρούτα και ξηρούς καρπούς, παρόλο που η πλειοψηφία τους συνήθιζε να τρώει ώριμα φρούτα, όπως κάνουν σήμερα οι περισσότεροι πίθηκοι. Η κύρια διαφορά μεταξύ αυτών των πρώιμων πιθήκων και των τωρινών είναι η στάση τους και ο τρόπος που περπάταγαν. Οι σύγχρονοι πίθηκοι παρουσιάζουν ένα πλούσιο ρεπερτόριο μετακίνησης- από την άκρως ακροβατική κίνηση από κλαρί σε κλαρί (brachiation) των δενδρόβιων γιββώνων μέχρι το βάδισμα με το πάνω μέρος των χεριών (knuckle walking) των γορίλλων- οι πίθηκοι της Μειόκαινης ήταν υποχρεωμένοι να κινούνται ανάμεσα στα κλαριά των δέντρων στα τέσσερα. Για να γίνει κατανοητό γιατί οι πρώιμοι αυτοί πίθηκοι περιορίστηκαν σε αυτήν την κίνηση, πρέπει να έχουμε υπόψη την ανατομία των πρώιμων πιθήκων της Μεικόκαινης. Ο γνωστότερος πίθηκος αυτής της περιόδου είναι ο 'Ανθύπατος' (Proconsul), με εξαιρετικά πλήρη απολιθώματα που προέρχονται από τοποθεσίες στο νησί Rusinga της Κένυα. Οι ειδικοί αναγνωρίζουν από αυτήν την περίοδο 4 είδη Proconsul, που κυμαινόταν σε μέγεθος από περίπου 10 κιλά μέχρι πιθανώς και 80 κιλά. Ο Proconsul μας δίνει μια καλή ιδέα της ανατομίας και της κίνησης των πρώιμων πιθήκων. Όπως όλα τα επιζώντα είδη πιθήκων, έτσι κι εκείνος δεν είχε ουρά. Και διέθετε πιο ευκίνητους γοφούς, ώμους, καρπούς, αστραγάλους, χέρια και πόδια, σε σχέση με τους σύγχρονους πιθήκους, προαναγγέλοντας τις θεμελιώδεις προσαρμογές των σημερινών πιθήκων και ανθρώπων για ευλυγισία στις αρθρώσεις αυτές. Στους σύγχρονους πιθήκους, αυτή η αυξημένη κινητικότητα εξηγεί τον ιδιαίτερο τρόπο κίνησης και αιώρησής τους από κλαρί σε κλαρί. Στον άνθρωπο, οι δεξιότητες αυτές έχουν υιοθετηθεί, ή δανειστεί, με μια εξελικτική έννοια, για τη βελτιωμένη χρήση των άνω άκρων- κάτι που επέτρεψε στους προγόνους μας να χρησιμοποιήσουν για πρώτη φορά εργαλεία. Παράλληλα όμως, ο Proconsul και οι όμοιοί του διατήρησαν ορισμένα χαρακτηριστικά των μαϊμούδων, στην σπονδυλική στήλη, στο πέλμα και στα μπροστινά άκρα, ώστε να μπορούν καλύτερα, σαν τις μαϊμούδες από τις οποίες προήλθαν, να μετακινούνται περνώντας από τις άκρες των κλαριών των δέντρων, αντί να κρέμονται από κλαρί σε κλαρί. (Αρκετά ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι ένας πρώιμος είδος πιθήκου από την Ουγκάντα, ο Μοροτοπίθηκος (Morotopithecus), μπορεί να είχε την ιδιότητα της αιώρησης, αλλά τα στοιχεία είναι ανεπαρκή.) Μόνο όταν οι πρώτοι πίθηκοι απαλλάχθηκαν από το αντίστοιχο εξελικτικό φορτίο μπόρεσαν να υιοθετήσουν τους τρόπους κίνησης των σύγχρονων πιθήκων.

Παρότι η Αφρική ήταν το λίκνο των πιθήκων, όπου και εμφανίστηκαν περισσότερα από 20 εκατομμύρια χρόνια πριν, δεν άργησαν αυτά τα είδη να αποικήσουν το υπόλοιπο του Παλιού Κόσμου. Αλλαγές στη στάθμη της θάλασσας ένωναν και χώριζαν ανά διαστήματα την Αφρική με την Ευρασία. Η λεγόμενη γέφυρα Aland που ένωνε την Ανατολική Αφρική με την Ευρασία μεταξύ 17 και 16.5 εκατομμύρια χρόνια πριν έδωσε τη δυνατότητα στους πιθήκους της πρώιμης Μειόκαινης να εισβάλλουν στην Ευρασία (1). Στα επόμενα μερικά εκατομμύρια χρόνια, εξαπλώθηκαν στη Δυτική Ευρώπη και στην Άπω Ανατολή, και οι μεγάλοι πίθηκοι εξελίχθηκαν. Κάποιοι πρωτόγονοι πίθηκοι επέστρεψαν στην Αφρική. (2) Οι υπόλοιποι καθώς απομονώθηκαν από την Αφρική εξαιτίας της ανόδου της στάθμης της θάλασσας, εξελίχθηκαν σ' έναν αριθμό διαφορετικών ειδών. (3). Δραστικές κλιματικές αλλαγές προς το τέλος της ύστερης Μειόκαινης εξαφάνισαν τους περισσότερους από τους Ευρασιατικούς πιθήκους. Οι δύο σειρές που επέζησαν- αυτές που αντιπροσωπεύονται από το Σιβαπίθηκο και το Δρυοπίθηκο- το κατάφεραν μετακινούμενοι στην Νοτιοανατολική Ασία και στην Αφρική (4).

Afropithecus turkanensis

Οι περισσότεροι από τους πιθήκους της πρώιμης Μειόκαινης εξαφανίστηκαν. Αλλά ένας από αυτούς- ίσως ο Αφροπίθηκος (Afropithecus) από την Κένυα- ήταν ο προγονικός στα είδη που κατάφεραν για πρώτη φορά να βρουν το δρόμο προς την Ευρασία πριν από περίπου 16.5 εκατομμύρια χρόνια. Περίπου εκείνη την εποχή μια γέφυρα ξηράς δημιουργήθηκε ανάμεσα στην Αφρική και στην Ευρασία, χάρη στην πτώση της στάθμης της θάλασσας. Μια έξοδος πολλών θηλαστικών έλαβε χώρα. Ανάμεσα στα είδη που μετανάστευσαν ήταν ελέφαντες, τρωκτικά, χοίροι και αντιλόπες, μερικά εξωτικά είδη όπως μυρμηγκοφάγοι, και πρωτεύοντα.

Οι πίθηκοι που ταξίδευσαν προς την Ευρασία από την Αφρική φαίνεται ότι πέρασαν από τη Σαουδική Αραβία, όπου βρέθηκαν τα απομεινάρια του Ηλιοπίθηκου (Heliopithecus), ενός πιθήκου ίδιου με τον Αφροπίθηκο. Και τα δυο αυτά είδη είχαν ένα πυκνό στρώμα σμάλτου στα δόντια- κατάλληλο για τη βρώση σκληρών τροφών, όπως καρύδια και γενικά τρόφιμα προστατευμένα από τσόφλι. Αυτή η οδοντική καινοτομία έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο στο να βοηθήσει τους απογόνους τους να αξιοποιήσουν τους πόρους στα δάση της Ευρασίας που δεν ήταν στη διάθεση του Proconsul και των περισσότερων πρώιμων πιθήκων.

Όταν η θάλασσα ανέβηκε και έκλεισε τη γέφυρα που ένωνε την Αφρική με την Ευρασία ύστερα από μισό εκατομμύριο χρόνια, οι πίθηκοι βρέθηκαν απομονωμένοι σε αυτήν τη νέα γη. Η μετακίνηση ειδών σε νέα περιβάλλοντα ευνοεί την δημιουργία νέων ειδών, και η άφιξη των πιθήκων στην Ευρασία δεν αποτελεί εξαίρεση. Πράγματι, σ' ένα γεωλογικά σύντομο χρονικό διάστημα, αυτά τα πρωτεύοντα προσαρμόστηκαν στις νέες οικολογικές συνθήκες και διαφοροποιήθηκαν σε μια πληθώρα ειδών- τουλάχιστον 8 μέσα σε μόλις 1.5 εκατομμύριο χρόνια. Αυτή η έξαρση εξελικτικής δραστηριότητας έθεσε τις βάσεις για την εμφάνιση των μεγάλων πιθήκων και των ανθρώπων.

Αλλά μόνο πρόσφατα οι ερευνητές έχουν αρχίσει να συνειδητοποιούν πόσο σημαντική ήταν η Ευρασία από αυτή την άποψη. Οι παλαιοντολόγοι συνήθιζαν να θεωρούν ότι πίθηκοι πιο εξελιγμένοι από τον Αφροπίθηκο και τον Ηλιοπίθηκο στην ικανότητα αξιοποίησης τροφής  έφθασαν στην Ευρασία πριν από περίπου 15 εκατομμύρια χρόνια, περίπου την περίοδο που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Αφρική. Αυτό ταιριάζει με την περιγραφή ότι πρώτα εμφανίστηκαν στην Αφρική και στην συνέχεια εξαπλώθηκαν προς το Βορρά. Νέα στοιχεία απολιθωμάτων, ωστόσο, δείχνουν ότι προηγμένοι πίθηκοι (με μεγάλα σαγόνια και δόντια) βρίσκονταν στην πραγματικότητα στην Ευρασία πολύ νωρίτερα. Το 2001 και το 2003 οι συνάδελφοί μου κι εγώ περιγράψαμε έναν πιο μοντέρνο πίθηκο, το Γριφοπίθηκο (Griphopithecus), από τοποθεσίες 16,5 εκατομμυρίων ετών  στη Γερμανία και στην Τουρκία, πηγαίνοντας έτσι πίσω το αρχείο απολιθωμάτων των Ευρασιατικών πιθήκων περισσότερο από ένα εκατομμύριο χρόνια. Η εμφανής απουσία τέτοιων εξελιγμένων μοντέλων στην Αφρική μεταξύ 17 και 15 εκατομμύρια χρόνια πριν προτείνει ότι, αντίθετα με την προβολή αυτής της περιοχής ως τη μήτρα όλων των μορφών πιθήκων, κάποια ανθρωποειδή εξέλιξαν ορισμένα κρανιακά και οδοντικά χαρακτηριστικά στην Ευρασία και επέστρεψαν στην Αφρική ως πιο προηγμένα είδη όταν υποχώρησε και πάλι η θάλασσα. (Μερικά είδη, όπως ο Κενυαπίθηκος (Kenyapithecus) από την Κένυα, μπορεί να είχαν προχωρήσει να αναπτύξουν κάποιες ανατομικές προσαρμογές στα οστά κάτω από το κρανίο για μια ζωή στο έδαφος, αλλά, κατά το μεγαλύτερο μέρος, αυτά τα ζώα εξακολουθούσαν να μοιάζουν με τους προκατόχους τους της πρώιμης Μειόκαινης από το λαιμό και κάτω.)

Προς το τέλος της μέσης Μειόκαινης, περίπου πριν από 13 εκατομμύρια χρόνια, έχουμε στοιχεία για μεγάλους πίθηκους στην Ευρασία, όπως, χαρακτηριστικά, τα απολιθώματα του μεγάλου πιθήκου του Lartet, του Δρυπίθηκου στην Ευρώπη και του Σιβαπίθηκου στην Ασία. Όπως οι σύγχρονοι πίθηκοι, εκείνα τα ζώα είχαν μακριά, ισχυρά σαγόνια με μεγάλους κοφτήρες, κοφτερούς κυνόδοντες, και μεγάλους τραπεζίτες με σχετικά απλές επιφάνειες μασήματος- ένας εξοπλισμός κατάλληλος για μια δίαιτα μαλακών, ώριμων φρούτων. Ο προγναθισμός επίσης ήταν μικρός, αντανακλώντας τη μειωμένη σημασία της όσφρησης προς όφελος της όρασης. Μελέτες στα δόντια του Δρυοπίθηκου και του Σιβαπίθηκου δείχνουν ότι αυτά τα πλάσματα μεγάλωναν σχετικά αργά και ότι είχαν έναν κύκλο ζωής παρόμοιο με αυτόν των σύγχρονων μεγάλων πιθήκων- ωριμάζοντας σχετικά αργά, έχοντας μακροβιότητα, μεγαλώνοντας ένα μικρό κάθε φορά, κοκ. Άλλα στοιχεία δείχνουν ότι αν αυτοί οι μείζονες πίθηκοι ζούσαν σήμερα, δεν θα διέφεραν από τους σύγχρονους ομολόγους τους: απολιθώματα θηκών κρανίων του Δρυοπίθηκου τονίζουν ότι είχε τόσο μεγάλο εγκέφαλο όσο κι ένας σύγχρονος χιμπατζής ανάλογων διαστάσεων. Δεν έχουμε άμεσα στοιχεία για το μέγεθος του εγκεφάλου του Σιβαπίθηκου, αλλά δεδομένου ότι η φυσική εξέλιξη ενός είδους είναι ανάλογη με το μέγεθος του εγκεφάλου, είναι πιθανό ότι αυτός ο πίθηκος είχε εξίσου ογκώδη εγκέφαλο.

Η εξέλιξη προς έναν μεγάλο πίθηκο: Ανατομία ενός πρωτόγονου κι ενός μεγάλου πιθήκου. Οι πρώιμοι πίθηκοι είχαν περισσότερο σώμα μαϊμούς, κτισμένο για τη μετακίνηση στις άκρες των κλαριών και περπατώντας στα τέσσερα. Είχαν μια μακριά απόληξη της σπονδυλικής στήλης, βαθύ θώρακα, αγκώνες σχεδιασμένους για δύναμη και ταχύτητα, ώμους και γοφούς που κρατούσαν τα άκρα κατά κανόνα κάτω από το σώμα, ενώ τα πάνω και κάτω άκρα ήταν ισομεγέθη. Οι μείζονες πίθηκοι, από την άλλη, είναι προσαρμοσμένοι να κρέμονται και να ταλαντώνονται από τα κλαριά των δέντρων. Οι σπόνδυλοί τους είναι λιγότεροι και οι ενώσεις τους είναι τέτοιες ώστε να υποστηρίζουν μια πιο κάθετη στάση. Οι μεγάλοι πίθηκοι έχουν επίσης έναν ευρύτερο και πιο ρηχό θώρακα, ευλύγιστο αγκώνα που επιτρέπει την πλήρη έκταση του χεριού για αιώρηση, εξαιρετικά ευκίνητους ώμους και γοφούς που επιτρέπουν μια μεγαλύτερη ποικιλία κινήσεων των άκρων, μεγάλα, ισχυρά χέρια με λαβές, τα οποία είναι μακρύτερα από τα κάτω άκρα.

Ανάλυση των άκρων αυτών των δυο πιθήκων αποκάλυψε επιπλέον κοινά με τους μεγάλους πιθήκους χαρακτηριστικά. Ακόμη, τόσο ο Δρυοπίθηκος όσο και ο Σιβαπίθηκος δείχνουν προσαρμογές στη μετακίνηση μέσω αιώρησης, ειδικά στην άρθρωση του αγκώνα, η οποία ήταν πλήρως εκτατή και σταθερή καθόλη την κίνηση. Μεταξύ των πρωτευόντων, αυτή η μορφολογία είναι μοναδική στους πιθήκους και αντανακλάται κυρίως στην ικανότητά τους να κρέμονται και να ταλαντώνονται ανάμεσα στα κλαριά. Επίσης δίνει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να βάλλουν με μεγάλη ταχύτητα και ακρίβεια. Από την πλευρά του, ο Δρυοπίθηκος δείχνει πολυάριθμες άλλες προσαρμογές για την αιώρηση, στα οστά τόσο των κάτω όσο και των άνω άκρων, που είχαν μεγάλες δυνατότητες λαβής. Αθροισμένα αυτά τα χαρακτηριστικά δείχνουν ότι ο Δρυπίθηκος αξιοποίησε το δάσος με παρόμοιο σε μεγάλο βαθμό τρόπο με αυτόν των σύγχρονων πιθήκων. Το πώς ζούσε ο Σιβαπίθηκος είναι λιγότερο σαφές. Κάποια χαρακτηριστικά των άκρων του ζώου αυτού δείχνουν δυνατότητες αιώρησης, ενώ άλλα συνεπάγονται πιο τετράποδες συνήθειες. Κατά πάσα πιθανότητα, ο Σιβαπίθηκος εφάρμοσε έναν τρόπο κίνησης για τον οποίο δεν υπάρχει κάποιο σύγχρονο ανάλογο- ένα προϊόν των δικών του ιδιαίτερων οικολογικών περιστάσεων.

Η σειρά του Σιβαπίθηκου άκμασε στην Ασία, παράγοντας απογόνους σε Τουρκία, Πακιστάν, Ινδία, Νεπάλ, Κίνα και Νοτιοανατολική Ασία. Οι περισσότερες φυλογενετικές αναλύσεις συμφωνούν ότι από το Σιβαπίθηκο κατάγεται ο σύγχρονος Ουρακοτάγκος (Pongo pygmaeus). Σήμερα αυτός ο πίθηκος βρίσκεται στα τροπικά δάση του Βόρνεο και της Σουμάτρας, ως ο μοναδικός επιζών αυτής της επιτυχημένης ομάδας.

Στη Δύση η διασπορά των μεγάλων πιθήκων ήταν εξίσου εκτεταμένη. Μετά το πρώτο είδος Δρυοπίθηκου, ο D. fontani που βρέθηκε από τον Lartet, διάφορα άλλα είδη εμφανίστηκαν μέσα σε περίπου 3 εκατομμύρια χρόνια. Πιο εξειδικευμένοι απόγονοι αυτής της γενεαλογίας ακολούθησαν. Μέσα στα επόμενα 2 εκατομμύρια χρόνια, τέσσερα νέα είδη Δρυοπίθηκου εξελίχτηκαν για να καλύψουν την περιοχή από τη Βορειοδυτική Ισπανία μέχρι τη Δημοκρατία της Γεωργίας. Αλλά το πού κατατάσσεται ο Δρυοπίθηκος στο γενεαλογικό δέντρο των ανθρωποϊδών, είναι αμφιλεγόμενο. Ορισμένες μελέτες συνδέουν το Δρυοπίθηκο με τους Ασιατικούς πιθήκους. Άλλες τον κατατάσσουν ως πρόγονο όλων των σύγχρονων μεγάλων πιθήκων. Η δική μου φυλογενετική ανάλυση- η πιο εμπεριστατωμένη σε ό,τι αφορά τον αριθμό των μορφολογικών χαρακτηριστικών που θεωρήθηκαν-  δείχνει ότι ο Δρυοπίθηκος συνδέεται πιο στενά με έναν πίθηκο που λέγεται Ουρανοπίθηκος (Ouranopithecus) από την Ελλάδα και ότι ένα από τα δύο αυτά Ευρωπαϊκά γένη ήταν ο πιθανός πρόγονος των αφρικανικών πιθήκων και των ανθρώπων.

Αντιπροσωπευτικά δείγματα Δρυοπίθηκου, από την Ισπανία (αριστερά) και από την Ουγγαρία (δεξιά).

Ένα κρανίο Δρυοπίθηκου από τη Ruda- banya της Ουγγαρίας, που οι συνάδελφοί μου και εγώ ανακαλύψαμε το 1999, ενισχύει το προηγούμενο επιχείρημα. Ο 'Γκάμπι,' όπως βαπτίστηκε από τον Ούγγρο γεωλόγο Gabor Hernyak,  είναι το πρώτο δείγμα που διατηρεί ένα σημαντικό ανατομικό χαρακτηριστικό: τη σύνδεση ανάμεσα στο πρόσωπο και στην κρανιακή κοιλότητα. Ο Γκάμπι δείχνει ότι το κρανίο των Δρυοπίθηκων, όπως των Αφρικανικών πιθήκων και των πρώτων ανθρώπων, είχε μια μακρά και χαμηλή κρανιακή κοιλότητα, μια σχετικά λεία ρινική κοιλότητα και ένα μεγαλύτερο κάτω μέρος του προσώπου. Ίσως η πιο σημαντική διαπίστωση είναι ότι, όπως οι Αφρικανικοί πίθηκοι και οι πρώτοι άνθρωποι, ο Δρυοπίθηκος ήταν επίσης κλινόρυγχος, που σημαίνει ότι στο προφίλ το πρόσωπο γέρνει προς τα κάτω. Οι ουρακοτάγκοι αντίθετα- καθώς και ο Ανθύπατος (Proconsul) και οι γίββωνες- έχουν όψεις που κλίνουν προς τα πάνω, μια κατάσταση γνωστή ως αιρορυγχία. Αυτό το βασικό χαρακτηριστικό της κρανιακής αρχιτεκτονικής του Δρυοπίθηκου αποκαλύπτει μια στενή εξελικτική σχέση αυτού του ζώου με τους Αφρικανικούς πιθήκους και τους ανθρώπους. Πρόσθετη υποστήριξη για τη συγκεκριμένη σύνδεση προέρχεται από την παρατήρηση ότι το κρανίο του Δρυπίθηκου μοιάζει με αυτό του μωρού ή νεαρού χιμπατζή- ένα κοινό χαρακτηριστικό της προγονικής μορφολογίας. Κατά συνέπεια, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κρανιακής δομής των ενήλικων χιμπατζήδων, γορίλλων και πρώτων ανθρώπων εξελίχθηκαν ως τροποποιήσεις του βασικού προτύπου που αντιπροσωπεύεται από το Δρυοπίθηκο και τους σύγχρονους νεαρής ηλικίας αφρικανικούς πιθήκους.

Αναπαράσταση του Ελλαδικού Ουρανοπίθηκου και του Ιταλικού Ορεοπίθηκου

Ένας επιπλέον πίθηκος της Μειόκαινης αξίζει ιδιαίτερης μνείας. Το πιο γνωστό απολίθωμα Ευρασιατικού πιθήκου, σε ό,τι αφορά το ποσοστό του σκελετού που ανακτήθηκε, είναι ο 7 εκατομμυρίων ετών Ορεοπίθηκος (Oreopithecus) από την Ιταλία. Περιγράφτηκε για πρώτη φορά το 1872 από το Γάλλο παλαιοντολόγο Paul Gervais, και ήταν ένας πίθηκος πιο εξειδικευμένος στο να τρώει φύλλα από οποιονδήποτε άλλο πίθηκο του Παλιού Κόσμου. Επέζησε μέχρι πολύ αργά στη Μειόκαινη χάρη στα πυκνά και απομονωμένα δάση στα τότε νησιά της Τοσκάνης, τα οποία τελικά θα ενώνονταν μεταξύ τους και με τον κύριο κορμό της Ευρώπης, όταν τα νερά της θάλασσας υποχώρησαν για να σχηματίσουν την Ιταλική χερσόνησο. Μεγαλόσωμο και με μικρό εγκέφαλο, αυτό το πλάσμα είχε τόσο ασυνήθιστη όψη, ώστε δεν είναι γνωστό αν πρόκειται για μια πρωτόγονη μορφή   που προηγείται της διαίρεσης των γιββώνων και των μεγάλων πιθήκων, ή αν πρόκειται για έναν πρώιμο μεγάλο πίθηκο, ή για ένα συγγενικό είδος του Δρυοπίθηκου. Οι Meike Kohler και Salvador Moya-Sola του Ινστιτούτου παλαιοντολογίας της Βαρκελώνης έχουν προτείνει ότι ο Ορεοπίθηκος περπατούσε στα δύο κατά μήκος των άκρων των κλαριών των δέντρων και διέθετε χέρια που έμοιαζαν με αυτά του ανθρώπου, ικανά για μια λαβή ακριβείας. Οι περισσότεροι παλαιοανθρωπολόγοι, ωστόσο, πιστεύουν ότι ήταν ένα ζώο που εφάρμοζε κατά κανόνα την αιώρηση. Ό,τι κι αν ήταν τελικά ο Ορεοπίθηκος, δείχνει πόσο ποικιλότροποι και επιτυχημένοι ήταν οι Ευρασιατικοί πίθηκοι στην προσαρμογή τους στα νέα περιβάλλοντά τους.

Τι συνέβη λοιπόν στα μυριάδες είδη που δεν εξελίχθηκαν στους σημερινούς μεγάλους πιθήκους και στους ανθρώπους, και γιατί οι πρόγονοι των σύγχρονων ειδών επικράτησαν; Ενδείξεις για τις απαντήσεις προέρχονται από παλαιοκλιματολογικές μελέτες. Σε όλη τη μέση Μειόκαινη, οι μεγάλοι πίθηκοι ευδοκίμησαν στην Ευρασία, χάρη στο σταθερό υποτροπικό της περιβάλλον που επικρατούσε τότε και στο θερμό κλίμα. Οι προϋποθέσεις αυτές εξασφάλισαν τη συνεχή παροχή ώριμων φρούτων και ένα δασώδες περιβάλλον που μπορούσε να προσφέρει πολλές διαφορετικές εξελικτικές εναλλακτικές. Οι κλιματικές αλλαγές στην ύστερη Μειόκαινη έθεσαν τέρμα σε αυτήν την εύκολη διαβίωση. Οι συνδυαστικές επιπτώσεις του κτισίματος οροσειρών, όπως οι Άλπεις, τα Ιμαλάια και τα βουνά της Ανατολικής Αφρικής, της μετατόπισης των ωκεάνιων ρευμάτων και του σχηματισμού πολικών πάγων, οδήγησαν στη δημιουργία του σημερινού κύκλου του Ασιατικού μουσώνα, στην αποξήρανση της Ανατολικής Αφρικής και στην ανάπτυξη ενός δροσερότερου κλίματος στην Ευρώπη. Οι περισσότεροι από τους μεγάλους πιθήκους της Ευρασίας εξαφανίστηκαν ως αποτέλεσμα αυτής της περιβαλλοντικής αναμόρφωσης. Οι δύο σειρές όμως που κατάφεραν να επιβιώσουν- δηλαδή ο Δρυοπίθηκος και ο Σιβαπίθηκος- το κατάφεραν χάρη στη μετακίνησή τους νοτίως του τροπικού του Καρκίνου, στην Αφρική και στη Νοτιοανατολική Ασία, αντίστοιχα, ανταποκρινόμενοι στις ίδιες οικολογικές απαιτήσεις που τους είχαν φέρει στην Ευρασία εξαρχής. 

Το βιογεωγραφικό μοντέλο που περιγράφεται παραπάνω παρέχει μια σημαντική προοπτική σχετικά με ένα μακροχρόνιο ζήτημα στην παλαιοανθρωπολογία, πώς και γιατί οι άνθρωποι έφτασαν στο στάδιο να περπατούν στα δύο πόδια. Για να απαντήσουμε το ερώτημα αυτό, θα πρέπει να ξέρουμε από ποια αρχική μορφή εξελίχτηκε ο διποδισμός. Έχοντας έλλειψη σαφών στοιχείων για το πρώτο δίποδο και τον πρόγονό του, δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ποια ήταν η αρχική συνθήκη, αλλά γενικά οι ερευνητές εμπίπτουν σε ένα από τα δύο ακόλουθα στρατόπεδα: αυτούς που πιστεύουν ότι το δίποδο περπάτημα προήλθε από τη δενδρόβια αναρρίχηση και αιώρηση, και εκείνους που πιστεύουν ότι αυτό αναπτύχθηκε από μια επίγεια μορφή διποδισμού, ίσως το περπάτημα με το μπροστινό μέρος των άνω άκρων (knuckle walking). 

Ο Ευρασιατικοί πρόγονοι των Αφρικανικών πιθήκων και των ανθρώπων μετακινήθηκαν Νότια σε ανταπόκριση της ξηρασίας και του παγώματος του περιβάλλοντός του, γεγονός που οδήγησε στην αντικατάσταση των πυκνών δασών από στέπες και σαβάνες. Πιστεύω ότι προσαρμογές σε μια ζωή στο έδαφος- το περπάτημα με την ανάστροφη της παλάμης συγκεκριμένα- ήταν κρίσιμες ώστε αυτή η γενιά πιθήκων να ανταπεξέλθει στην απώλεια των δασών και να διαφύγει στην Αφρική. Με το πού βρέθηκε εκεί, κάποιοι πίθηκοι επέστρεψαν στα δάση, άλλοι εγκαταστάθηκαν σε ποικίλα ημι- δασώδη περιβάλλοντα, και ένας πίθηκος- αυτός από τον οποίο προέρχεται ο άνθρωπος- τελικά κατέλαβε τις ανοικτές περιοχές προσαρμοζόμενος σε μια ζωή στο έδαφος.

Η ευελιξία στην προσαρμογή είναι το συνεπές μήνυμα στην εξέλιξη των ανθρώπων και των πιθήκων. Οι πίθηκοι της πρώιμης Μειόκαινης άφησαν την Αφρική χάρη σε μια νέα προσαρμογή στα σαγόνια και στα δόντια τους που τους έδωσε τη δυνατότητα να εκμεταλλευτούν μια ποικιλία οικολογικών καταστάσεων. Οι Ευρασιατικοί μεγάλοι πίθηκοι εξέλιξαν ένα φάσμα από σκελετικές προσαρμογές που τους επέτρεψαν να επιβιώσουν σε διάφορα περιβάλλοντα, καθώς και μεγάλους εγκεφάλους για να αντιμετωπίσουν περίπλοκες κοινωνικές και οικολογικές προκλήσεις. Αυτές οι διαφοροποιήσεις εξασφάλισαν σε μερικούς από αυτούς να επιβιώσουν απέναντι στις δραματικές κλιματικές αλλαγές που έλαβαν χώρα στο τέλος της Μειόκαινης περιόδου και να επιστρέψουν στην Αφρική, περίπου 9 εκατομμύρια χρόνια πριν. Έτσι οι σειρές που παρήγαγαν τους Αφρικανικούς πιθήκους και τους ανθρώπους, είχαν ήδη μάθει να αντιμετωπίζουν τις συνέπειες ενός περιβάλλοντος που άλλαζε ριζικά. Ως εκ τούτου, δεν είναι παράδοξο που ένα από αυτά τα είδη τελικά εξέλιξε έναν πολύ μεγάλο εγκέφαλο και εξειδικευμένες μορφές τεχνολογίας.

Έχουμε ακόμα πολλά να μάθουμε. Πολλοί παλιοί πίθηκοι αντιπροσωπεύονται μόνο από μερικά σαγόνια και δόντια, αφήνοντας μας με ελάχιστη ή με καμία ιδέα σχετικά με το πώς κινούνταν και στέκονταν, ποιο ήταν το μέγεθος του εγκεφάλου τους ή το βάρος του σώματός τους. Επιπλέον, οι παλαιοανθρωπολόγοι δεν έχουν ακόμη ανακαλύψει απομεινάρια αρχαίων Αφρικανικών πιθήκων. Πράγματι, υπάρχει ένα σημαντικό γεωγραφικό και χρονολογικό κενό στο αρχείο απολιθωμάτων ανάμεσα στους εκπροσώπους της σειράς των ανθρωποειδών στην Ευρώπη (Δρυοπίθηκος και Ουρανοπίθηκος) κι εκείνης των πρώτων ανθρωπιδών στην Αφρική.

Ανεβαίνοντας προς τα πάνω στο εξελικτικό δέντρο (ή, ακριβέστερα, εξελικτικός θάμνος), μπορούμε να βρεθούμε αντιμέτωποι με μια μεγαλύτερη σύγχυση εξαιτίας του γεγονότος ότι τα πρώτα θεωρούμενα μέλη της ανθρώπινης οικογένειας δεν είναι απαραίτητα ανθρώπινα. Για παράδειγμα, ο Σαχελάνθρωπος (Sahelanthropus tchadensis), που ανακαλύφθηκε πρόσφατα στο Τσαντ της Αφρικής, και χρονολογήθηκε να είναι 6- 7 εκατομμυρίων ετών, είναι ένα ανθρωποειδές έχοντας μικρούς κυνόδοντες και πιθανώς ένα ινιακό τμήμα (foramen magnum- η τρύπα στη βάση του κρανίου μέσω της οποίας συμφύεται η σπονδυλική στήλη) στο κέντρο, πράγμα που θα μπορούσε να υποδηλώνει ότι το ζώο ήταν δίποδο. Από την άλλη όμως μεριά, ο Σαχελάνθρωπος διαθέτει έναν αριθμό χαρακτηριστικών του χιμπατζή, καθώς και ένα μικρό εγκέφαλο, προτεταμένη όψη, επικλινές μέτωπο και μεγάλους μυς στο λαιμό. Μία άλλη ανακάλυψη, ο Ορόριν (Orrorin tugenensis), απολιθώματα του οποίου προέρχονται από μια τοποθεσία της Κένυας και χρονολογήθηκαν να είναι 6 εκατομμυρίων ετών, παρουσιάζουν ένα μωσαϊκό ανάμεσα στο χιμπατζή και στον άνθρωπο, όπως άλλωστε και ο 5.8 εκατομμυρίων ετών Ardipithecus ramidus kadabba από την Αιθιοπία. Κάθε ένα από αυτά τα υποείδη έχει περιγραφεί από αυτούς που τα ανακάλυψαν ως πρόγονοι του ανθρώπου. Αλλά στην πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε ακόμη αρκετά σχετικά με κάποιο από αυτά τα πλάσματα για να πούμε με βεβαιότητα αν είναι αρχάνθρωποι, πρόγονοι των Αφρικανικών πιθήκων, ή εκλιπόντα είδη πιθήκων.  Το παλιότερο αναμφισβήτητα ανθρώπινο απολίθωμα είναι, κατά την άποψή μου, ο 4.4 εκατομμυρίων ετών Ardipithecus ramidus ramidus, επίσης από την Αιθιοπία. 

Η ιδέα ότι οι πρόγονοι των μεγάλων πιθήκων και των ανθρώπων εξελίχθηκαν στην Ευρασία είναι αμφιλεγόμενη, αλλά όχι επειδή δεν υπάρχουν αρκετές αποδείξεις για να την υποστηρίξουν. Ο σκεπτικισμός προέρχεται από την κληρονομιά του Δαρβίνου, του οποίου η πρόβλεψη που αναφέρεται στην αρχή αυτού του άρθρου ερμηνεύεται συνήθως να σημαίνει ότι οι άνθρωποι και οι Αφρικανικοί πίθηκοι εξελίχθηκαν αποκλειστικά στην Αφρική. Οι αμφιβολίες επίσης εκφράζονται και από τους οπαδούς του αφορισμού «η απουσία αποδεικτικών στοιχείων δεν είναι απόδειξη της απουσίας.» Στην πράξη, το γεγονός ότι ακόμα δεν έχουν βρεθεί απολιθώματα μεγάλων πιθήκων στην Αφρική δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν. Αυτό είναι αλήθεια. Αλλά υπάρχουν πολλές τοποθεσίες απολιθωμάτων στην Αφρική που χρονολογούνται μεταξύ 14 και 7 εκατομμύρια χρόνια πριν- ορισμένες από τις οποίες περιέχουν άφθονα λείψανα ζώων που κατοικούσαν σε δάση- χωρίς κάποια να περιέχει απολιθώματα μεγάλων πιθήκων. Μπορεί οι Ευρασιατικοί μεγάλοι πίθηκοι, οι οποίοι έχουν έντονες ομοιότητες με τους σύγχρονους μεγάλους πιθήκους, να εξελίχθηκαν παράλληλα με κάποιους Αφρικανικούς που δεν έχουν ακόμη ανακαλυφθεί, αν και αυτό φαίνεται απίθανο. 

Θα ήταν χρήσιμο αν είχαμε ένα πιο πλήρες αρχείο απολιθωμάτων από το οποίο να συναρμολογήσουμε την εξελικτική ιστορία της ευρύτερης οικογένειάς μας. Οι τρέχουσες έρευνες υπόσχονται να καλύψουν ορισμένα από τα κενά. Αλλά μέχρι τότε, είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε υποθέσεις με βάση όσα γνωρίζουμε. Η άποψη που εκφράζεται εδώ μπορεί να αμφισβητηθεί, όπως άλλωστε απαιτείται για όλες τις επιστημονικές υποθέσεις, μέσω της ανακάλυψης περισσότερων απολιθωμάτων σε νέα μέρη."

Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με την προηγούμενη αφήγηση του καθηγητή Begun, οι Ευρασιατικοί Δρυοπίθηκοι, μαζί με τον δικό μας Ουρανοπίθηκο, καλύπτουν το εξελικτικό κενό μεταξύ 14-7 εκατομμύρια χρόνια, πριν επανεμφανιστούν οι πρώτοι μεγάλοι πίθηκοι στην Αφρική. Αυτή η διαπίστωση δεν παίρνει από την Αφρική την πρωτιά σε ό,τι αφορά την καταγωγή των πρωτευόντων, ένα από τα οποία είναι και ο άνθρωπος, αλλά δείχνει ότι η εξέλιξη δεν συνέβη μόνο στην Αφρική, αλλά ότι είχε και ένα τουλάχιστον στάδιο στην Ευρασία, απ' όπου οι μεταγενέστεροι Αφρικανικοί πίθηκοι (Αυστραλοπίθηκοι) προήλθαν. Οι μετακινήσεις αυτές των πιθηκανθρώπων ή πρωτανθρώπων (πείτε τους όπως θέλετε), υπαγορεύτηκαν από περιβαλλοντικές συνθήκες. Όποτε το κλίμα πάγωνε, τα είδη υποχωρούσαν σε νότια μέρη, και όταν το κλίμα αναθερμαινόταν, τα είδη εξαπλώνονταν βορειότερα. Έτσι κι αλλιώς η διαμόρφωση των ηπείρων ήταν αρκετά διαφορετική από ό,τι είναι σήμερα, όπως και οι μορφές αυτών των πλασμάτων θα ήταν πολύ διαφορετικές από ό,τι μοιάζουν σήμερα οι άνθρωποι.

Planet of the apes, David Begun

Apparition des hominoïdes : a Mediterranean Island Story

The oldest Eurasian hominoid, David Begun, Universtiy of Toronto

Η ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ (Μέρος 2)

[Απόσπασμα από το βιβλίο Escher on Escher, του M.C.Escher]

Κ. Πρόεδρε, κυρίες και κύριοι,

Είναι τιμή και χαρά μου να σας δείξω μια σειρά διαφανειών που απεικονίζουν τη δουλειά μου.

Ίσως περιμένετε έναν γραφικό καλλιτέχνη που δείχνει τα σχέδιά του να μιλήσει για τις τεχνικές του, οι οποίες είναι στη δική μου περίπτωση η ξυλογραφία, η λιθογραφία και η χαρακτική του χαλκού, αλλά καθώς χρειάζομαι όλον το διαθέσιμο χρόνο για να μιλήσω για τις προθέσεις μου, σχετικά με το ερώτημα γιατί έκανα αυτά τα σχέδια, πρέπει να αφήσω το ερώτημα του πώς έγιναν αναπάντητο.

Προτείνω να αφιερώσω αυτήν την πρώτη συζήτηση αποκλειστικά στις δικές μου έρευνες και εφαρμογές των κανόνων της συμμετρίας στο επίπεδο.

Πολλοί από τους φωτεινούς, ψηφιδωτούς τοίχους και δάπεδα από τα παλάτια της Αλάμπρα στην Ισπανία μας δείχνουν ότι οι Μαυριτανοί ήταν μάστορες στην τέχνη του γεμίσματος ενός επιπέδου με παρόμοιες, αλληλοσυνδεόμενες φιγούρες, που συνορεύουν η μία με την άλλη, χωρίς κενά. Οι Ιάπωνες καλλιτέχνες επίσης παρήγαγαν ορισμένα θαυμάσια παραδείγματα από αυτά τα περίεργα μοτίβα.

Τι κρίμα που η θρησκεία των Μαυριτανών τους απαγόρευε να ζωγραφίσουν μορφές! Μου φαίνεται ότι μερικές φορές ήρθαν πολύ κοντά στο να αναπτύξουν από τα στοιχεία τους πιο συγκεκριμένες μορφές από τα αφηρημένα γεωμετρικά σχήματα που δημιούργησαν. Κανείς Μαυριτανός καλλιτέχνης, από ό, τι γνωρίζω, δεν τόλμησε ποτέ (ή μήπως είχε την ιδέα;) να χρησιμοποιήσει ως δομικά στοιχεία συγκεκριμένες, αναγνωρίσιμες μορφές δανεισμένες από τη φύση, όπως ψάρια, πτηνά, ερπετά ή ανθρώπους. Αυτό είναι απίστευτο, γιατί η αναγνωρισιμότητα είναι τόσο σημαντική για μένα που ποτέ δεν θα μπορούσα να κάνω χωρίς αυτήν.

Ένα άλλο σημαντικό ερώτημα είναι η χρωματική αντίθεση. Ήταν πάντα αυτονόητο για τους Μαυριτανούς να συνθέτουν τις ψηφιδωτές σκηνές τους με κομμάτια από majolica (σ.τ.μ αγγειοπλαστική τεχνοτροπία) σε χρώματα αντίθετα μεταξύ τους. Παρομοίως ποτέ δεν δίστασα να χρησιμοποιήσω τη χρωματική αντίθεση ως μέσο του οπτικού διαχωρισμού των παρακείμενων στοιχείων μου.

Επιτρέψτε μου να προσπαθήσω να δικαιολογήσω αυτές τις ιδέες με τη βοήθεια των διαφάνειών μου.

Η αριστερή διαφάνεια δείχνει οκτώ παραδείγματα γεωμετρικών- καλλιτεχνικών εφαρμογών. Το νούμερο 1 είναι ένα πολύ γνωστό ιαπωνικό μοτίβο. Έχει κάποια ομοιότητα με το 3, που είναι διακόσμηση από Μαυριτανικό τοίχο και που αντέγραψα από τον καθεδρικό ναό της Mesquita στην Κόρδοβα, της Ισπανίας. (Και τα δύο αποτελούνται από παρόμοια στοιχεία σε σχήμα H.) Το νούμερο 2 είναι Ρωσικό ή Ελληνικό˙ Το είδα συχνά ως μοτίβο ιερατικού ιματίου σε εικόνες. Τα νούμερα 4, 5, 6, 7 και 8 είναι όλα Μαυριτανικά, αντιγραμμένα στην Αλάμπρα. Εντυπωσιακή σε όλα αυτά τα μοτίβα, είναι η απουσία ασύμμετρων μορφών, καθώς και αντικατοπτρισμού.

Στα δεξιά: ένα πρώτο παράδειγμα μιας δικής μου εφεύρεσης: ένα διμερώς συμμετρικό σκαθάρι, που επαναλαμβάνεται στο επίπεδο με τον ίδιο τρόπο όπως στο νούμερο 5, αριστερά.

Θα ήθελα τώρα να δείξω μερικά παραδείγματα των εφαρμογών των τριών βασικών αρχών μου στην κανονική διαίρεση του επιπέδου: πρώτον μερικές περιπτώσεις μεταφοράς, δεύτερον αξόνων, και τρίτον αντικατοπτρισμού.

Δύο παραδείγματα μεταφοράς: στα αριστερά ένα όρθιο άλογο, στα δεξιά ένας συνδυασμός από δυο διαφορετικές φιγούρες: μια βάρκα και ένα ψάρι.

Δύο παραδείγματα αξόνων: οι φιγούρες και στις δύο διαφάνειες επαναλαμβάνονται περιστρέφοντας δυαδικούς, τετραδικούς και εξαδικούς άξονες.

Εδώ είναι ένα παράδειγμα αντικατοπτρισμού. Οι κύκνοι στα αριστερά εμφανίζονται ξανά στη ξυλογραφία δεξιά. Ο σκοπός μου σε αυτό το σχέδιο ήταν να δώσω μια επίδειξη αυτής της αρχής. Σκοπεύοντας να δείξω ότι οι λευκοί κύκνοι είναι είδωλα των μαύρων, τους αφήνω να πετάνε τριγύρω, σε μια διαδρομή που έχει το σχήμα ενός ξαπλωμένου 8. Κάθε πουλί σηκώνεται από το επίπεδο στο χώρο, σαν ένα μπισκότο πασπαλισμένο με ζάχαρη στη μία πλευρά και με σοκολάτα στην άλλη. Στο κέντρο του 8, οι ροές των λευκών και μαύρων κύκνων συναντώνται και σχηματίζουν από κοινού ένα μοτίβο χωρίς κενά.

Εδώ είναι ένα δεύτερο παράδειγμα αντικατοπτρισμού. Ο αριστερός αναβάτης, ως πλάσμα, ήταν εξαιρετικά πρόθυμος. Σπάνια συμβαίνει τα θέματά μου να επιτρέπουν τόσο εύκολα στον εαυτό τους να σκιαγραφούνται λεπτομερώς.

Στα δεξιά η αρχή του αντικατοπτρισμού επιδεικνύεται ξανά. Πρόκειται για μια ταινία, στην οποία μια πομπή αναβατών ιππεύει επ’ άπειρο. Είναι σαν μια υφασμένη ίνα, με κόμπους διαφορετικών χρωμάτων. Έτσι, μπλε στοιχεία σε κόκκινο φόντο στη μία πλευρά της κορδέλας επανεμφανίζονται ως κόκκινα σε μπλε φόντο στην αντίθετη πλευρά. Στο κέντρο, μπλε και κόκκινοι αναβάτες μεγεθύνονται σταδιακά ώσπου να γεμίσει πλήρως το επίπεδο.

Συχνά αναρωτήθηκα για αυτήν την καλλιτεχνική, ασυνήθιστη μανία μου να σχεδιάζω επαναλαμβανόμενα σχέδια. Με τα χρόνια έκανα περίπου εκατόν πενήντα τέτοια. Στην αρχή, πριν από περίπου σαράντα χρόνια, είχα αναρωτηθεί αρκετά μηχανικά, προφανώς χωρίς κανέναν σαφώς καθορισμένο σκοπό. Οδηγιόμουν απλώς από την ακαταμάχητη ευχαρίστηση που ένιωθα να επαναλαμβάνω τα ίδια στοιχεία σε ένα φύλλο χαρτί. Δεν είχα ακόμη δει τις ψηφιδωτές διακοσμήσεις της Αλάμπρα και δεν είχα ακούσει για την κρυσταλλογραφία˙ έτσι ούτε καν που ήξερα ότι το παιχνίδι μου ήταν βασισμένο σε κανόνες που έχουν διερευνηθεί επιστημονικά.

Εδώ σας δείχνω την πρώτη μου περιοδική ξυλογραφία, που έγινε το 1922. Το πρωτότυπο παρουσιάζει μια συλλογή από οκτώ διαφορετικά ανθρώπινα κεφάλια, που μπορούν να τυπωθούν και να πολλαπλασιαστούν με μεταφορά.

Στην αριστερή διαφάνεια τέσσερις φιγούρες φαίνονται: δύο κύριοι και δύο κυρίες. Αν περιστρέψετε το όλο σκίτσο 180 μοίρες, τέσσερα διαφορετικά κεφάλια προκύπτουν, και πάλι δύο γυναίκες και δύο άνδρες. Ορισμένα τμήματα έχουν διπλές λειτουργίες: ένα φτερό σε ένα τρίκοχο καπέλο = το πάνω μέρος ενός χεριού - δύο άντρες με κοινή κόμη.

Πολλά χρόνια αργότερα, το 1935, ήρθα για πρώτη φορά σε επαφή με κρυσταλλογράφους και προσπάθησα σοβαρά να κατανοήσω τις θεωρίες τους. Αλλά τα σχέδιά τους είναι ως επί το πλείστον πολύ επιστημονικά για μένα, και από την άλλη πλευρά δεν λαμβάνουν υπόψη τους τις, κατά εμένα, αναντικατάστατες χρωματικές αντιθέσεις. Έτσι το 1942, διατύπωσα μια προσωπική εκλαϊκευμένη θεωρία, που παρουσίασα με πολλές επεξηγηματικές φιγούρες. Αν και τα κείμενα των δημοσιεύσεων της κρυσταλλογραφίας βρίσκονται ως επί το πλείστον πέρα από τη δική μου κατανόηση, οι φιγούρες με τις οποίες αναπαρίστανται προσφέρουν συχνά νέες δυνατότητες για τη δουλειά μου. Με αυτόν τον τρόπο μια γόνιμη επαφή μπορεί μερικές φορές να καθιερωθεί ανάμεσα στους μαθηματικούς και σε εμένα.

Θα ήθελα να ολοκληρώσω αυτήν την εισαγωγή μου στα περιοδικά μου μοτίβα με αυτές τις δύο ψηφιδώσεις, που δεν περιέχουν κανένα επαναλαμβανόμενο στοιχείο. Έτσι στην πραγματικότητα δεν ανήκουν σε αυτήν τη συζήτηση, αλλά τα δείχνω γιατί καταδεικνύουν σαφώς τις δύο βασικές μου προϋποθέσεις: αναγνωρισιμότητα και χρωματική αντίθεση. Αν κάποιος δεν μπορούσε να αναγνωρίσει τις μορφές ως ζωντανά όντα ή ως γνωστά αντικείμενα (η κιθάρα, για παράδειγμα), θα ήταν ένα άσκοπο παιχνίδι να τις αντιπαραβάλλω· και χωρίς αντίθεση σκιών μεταξύ δυο γειτονικών φιγούρων θα ήταν απλά αόρατες!

Η σύνθεση ενός τέτοιου παζλ γίνεται λίγο- πολύ ασυνείδητα. Κατά τη σχεδίαση, αισθάνομαι σαν να ήμουν ένα πνευματιστικό διάμεσο, που ελέγχεται από τα πλάσματα που σκαρφίζομαι, και είναι σαν τα ίδια να αποφασίζουν το σχήμα που θέλουν να πάρουν.

Μια καμπύλη μεταξύ δύο αλληλοσυνδεόμενων μορφών έχει διπλή λειτουργία, και η πράξη της ανίχνευσης μιας τέτοιας γραμμής, επομένως, παρουσιάζει ιδιαίτερη δυσκολία. Σε κάθε πλευρά της, μια φιγούρα υλοποιείται αυθόρμητα. Αλλά, καθώς το ανθρώπινο μυαλό δεν μπορεί να σκέφτεται δυο πράγματα ταυτόχρονα, πρέπει να υπάρχει μια γρήγορη και συνεχής μετάβαση από τη μία πλευρά στην άλλη. Η επιθυμία να ξεπεράσω αυτήν τη συναρπαστική δυσκολία είναι ίσως ο λόγος που συνεχίζω τη δραστηριότητά μου σε αυτό το πεδίο.

Μετά από αυτήν την εισαγωγή προτείνω τώρα να δείξω και να εξηγήσω διάφορες σειρές από σχέδια που είναι το αποτέλεσμα συγκεκριμένων διαδρομών σκέψης στις οποίες οι συμμετρικές μου φιγούρες μπορούν να οδηγήσουν.

Πρώτα, κάποια παραδείγματα που απεικονίζουν την ανάπτυξη σχήματος και αντίθεσης.

Το αριστερό σχέδιο παρουσιάζει μια προοδευτική ανάπτυξη σε δώδεκα φάσεις. Μια εικόνα που αποτελείται από ασπρόμαυρα σημεία αντιμετωπίζεται γενικά ως κάτι στατικό, και δεν αναρωτιόμαστε πώς δημιουργήθηκε. Αλλά αν το θεωρήσουμε ως αποτέλεσμα μια δυναμικής δράσης, θα έπρεπε λογικά να ξεκινήσουμε με ένα γκρι επίπεδο: 1. Δύο συστήματα από τεμνόμενες ευθείες χωρίζουν αυτό το επίπεδο σε όμοια παραλληλόγραμμα: 2, και με την αμοιβαία χρωματική τους αντίθεση γίνονται καθαρά μαύρα και άσπρα σχήματα: 4. Αυτό είναι το αρχικό σημείο στην εξέλιξη της μορφής τους, η οποία ολοκληρώνεται στο τέλος του 7. Μαύρες φιγούρες αναγνωρίζονται ως πουλιά σε λευκό φόντο: 8, ή, αν θέλετε, ως λευκά πουλιά σε μαύρο φόντο: 9, ή, ταυτόχρονα, ως μαύρα και άσπρα πουλιά: 10. Αλλά τα ίδια σχήματα μπορούν επίσης να υπονοούν ιπτάμενα ψάρια αντί για πουλιά, μετακινώντας το ράμφος και το μάτι τους από δεξιά προς τα αριστερά: 11. Τέλος είναι προφανές ότι ένας συνδυασμός από πουλιά και ψάρια είναι επίσης δυνατός: 12.

Δύο ακόμα παραδείγματα εξέλιξης. Στο αριστερό σχέδιο, αυτή η διαδικασία λαμβάνει χώρα από τα έξω προς το κέντρο. Τα περιγράμματα του τετραγώνου υποδηλώνουν ένα θαμπό γκρι αρχικό στάδιο, ενώ στο κέντρο τέσσερις φιγούρες παίρνουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους, καθώς επίσης και την ισχυρότερη αντίθεσή τους.

Στα δεξιά: μια εξέλιξη προς την αντίθετη κατεύθυνση- από το κέντρο προς τα έξω- είναι πολύ καλύτερη, διότι, αντί για τέσσερα εμπλεκόμενα, κεντρικά σχήματα, μια μακριά σειρά από τελικές μορφές μπορεί να υπάρξει στα σύνορα. Στο κέντρο, η λέξη «VERBUM» («In principium erat Verbum») υπενθυμίζει τη βιβλική ιστορία της δημιουργίας. Αναδυόμενα από ένα νεφελώδες, θολό κέντρο, αρχέγονα τρίγωνα εξελίσσονται σταδιακά σε πουλιά, ψάρια και βατράχους, καθένα στο δικό του στοιχείο: αέρας, νερό και γη. Κάθε είδος παρουσιάζεται με δύο μορφές: την ημέρα και τη νύχτα. Ένα προς ένα συγχωνεύονται μεταξύ τους, κατά μήκος των συνόρων του εξαγώνου, με δεξιόστροφη φορά.

Τώρα δυο παραδείγματα για να παρουσιάσω ένα άλλο θέμα, το οποίο ονομάζω λειτουργία και νόημα των υποβάθρων.

Στα αριστερά: ένα σχέδιο που είναι το βασικό θέμα του σχεδίου στα δεξιά: Μέρα και Νύχτα.

Είναι ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των αναγνωρίσιμων στοιχείων ενός περιοδικού σχεδίου (που είναι πουλιά σε αυτήν την περίπτωση) ότι τα μάτια μας ποτέ δεν βλέπουν ένα συνεχόμενο μοτίβο αλλά εστιάζουν την προσοχή είτε στα σκούρα μπλε πουλιά ή στα λευκά· τα μπλε και τα λευκά πουλιά δεν μπορούν να ιδωθούν ταυτόχρονα ως αντικείμενα, αλλά λειτουργούν εναλλασσόμενα το ένα ως φόντο του άλλου.

Η ιδέα να κάνω ένα σχέδιο με θέμα «Μέρα και Νύχτα,» όπως φαίνεται δεξιά, γεννήθηκε λογικά από τους συσχετισμούς: φως = μέρα, και σκοτάδι = νύχτα.

Ορθογώνια λιβάδια μεταξύ δύο μικρών, τυπικών Ολλανδικών πόλεων σταδιακά εξελίσσονται στα περιγράμματα πουλιών που πετούν προς αντίθετες κατευθύνσεις: μαύρα προς τα αριστερά και λευκά προς τα δεξιά, και τα δύο ξεκινώντας από το κέντρο. Στα αριστερά, οι λευκές σιλουέτες συγχωνεύονται και σχηματίζουν τον ουρανό την ημέρα- στα δεξιά, τα μαύρα πουλιά ενώνονται και σχηματίζουν ένα νυχτερινό φόντο. Τα δύο τοπία είναι το ένα αντικατοπτρικό του άλλου και ρέουν μέσα από τα λιβάδια, από τα οποία, και πάλι, τα πτηνά σχηματίζονται.

Κατά τον ίδιο τρόπο που συσχετίζουμε «ιπτάμενα πουλιά» με «ουρανό,» έτσι συνδέουμε το «νερό» με «ψάρια.» Ένα επίπεδο μοτίβο που απαρτίζεται από πουλιά και ψάρια, όπως βλέπετε στα αριστερά, με οδήγησε έτσι στην ιδέα της δεξιάς εικόνας. Το τετράγωνο διαιρείται ακριβώς σε μισά με μια οριζόντια κεντρική λωρίδα όπου τα λευκά και τα μαύρα στοιχεία είναι ισοδύναμα. Στο πάνω μισό, τα περιγράμματα των λευκών ψαριών συγχωνεύονται για να σχηματίσουν τον «ουρανό» για τα πουλιά, ενώ στο κάτω μισό τα μαύρα πουλιά αναμειγνύονται για να σχηματίσουν «νερό» για τα ψάρια.

Αφήστε με να σας δείξω τώρα δύο προσπάθειες συμβολισμού της ιδέας της μη ύπαρξης συνόρου.

Στα αριστερά φαίνεται, για άλλη μια φορά, ένα τμήμα του επιπέδου, το οποίο θα μπορούσε να γεμίσει ατελείωτα με παρόμοιες φιγούρες ψαριών. Ο απλούστερος τρόπος για να εξαλειφθεί ο αποσπασματικός χαρακτήρας μιας τέτοιας εικόνας είναι να πάρουμε μια σφαίρα αντί για ένα επίπεδο κομμάτι χαρτί και να διαιρέσουμε την καμπύλη επιφάνεια σε έναν περιορισμένο αριθμό από αυτές τις φιγούρες.

Στα δεξιά, φαίνεται μια μπάλα από σκαλισμένο ξύλο οξιάς, περίπου έξι ίντσες σε διάμετρο, πάνω στην οποία σκάλισα δώδεκα πανομοιότυπα ψάρια ανάγλυφα, συμπληρώνοντας ολόκληρη την επιφάνεια της σφαίρας. Όταν γυρνάτε αυτήν την μπάλα με τα χέρια σας, το ένα ψάρι μετά το άλλο εμφανίζεται σε ατέρμονη διαδοχή. Αν και ο αριθμός τους είναι περιορισμένος, συμβολίζουν την ιδέα της μη ύπαρξης συνόρου κατά τρόπο που δεν επιτυγχάνεται σε ένα επίπεδο.

Βάτραχοι, ψάρια, και νυχτερίδες μπορούν επίσης να γεμίσουν το επίπεδο, καθώς επίσης και την επιφάνεια μιας σφαίρας, όπως βλέπετε στα προηγούμενα δύο σχέδια. Τριαδικοί άξονες στο επίπεδο αντικαθίστανται με εξαδικούς άξονες στην σφαίρα.

Μου αρέσει ιδιαίτερα αυτή η μικρή σφαίρα από ελεφαντόδοντο, η οποία είναι περίπου τρεις ίντσες σε διάμετρο. Αν και το σχέδιο είναι δικό μου, το σκάλισμα έγινε από έναν Ιάπωνα τεχνίτη κατά παραγγελία ενός από τους καλύτερους Αμερικάνους πελάτες μου. Τρεις γεωδαισικές γραμμές, που διασχίζουν η μία την άλλη καθέτως, οριοθετούν τους άξονες συμμετρίας για κάθε είδος ζώου, συμβολίζοντας τη γη (τα έρποντα βατράχια), τον ουρανό (οι ιπτάμενες νυχτερίδες) και το νερό (τα πλέοντα ψάρια).

Μέχρι τώρα δεν κάναμε καμία προσπάθεια να αλλάξουμε το μέγεθος των στοιχείων της ψηφίδωσης. Όμως, είναι λογικό ότι, μικραίνοντας κλιμακωτά κάθε φιγούρα, ένα όριο του απείρως μικρού μπορεί θεωρητικά να επιτευχθεί, συμβολίζοντας ένα αριθμητικό άπειρο ή μια ολότητα. Αυτή η ιδέα με γοήτευε για καιρό, και μια σειρά από σχέδια ήταν το αποτέλεσμα.

Η αριστερή διαφάνεια δείχνει μια μεταμόρφωση εξαγώνων σε ερπετά, από το κέντρο (όπου τα στοιχεία είναι απείρως μικρά) προς τα σύνορα. Το αποτέλεσμα, ωστόσο, δεν είναι εντελώς ικανοποιητικό γιατί το επίπεδο είναι αυθαίρετα οριοθετημένο: θα μπορούσε να επεκταθεί κατά βούληση και έτσι δεν αναπαριστά μια ολότητα.

Στο δεξιό σχέδιο προσπάθησα να διορθώσω αυτό το κακό. Με τα μάτια σας προσκαλείστε να ακολουθήσετε τα ρεύματα των λευκών σελαχιών, κεφάλι με ουρά, από το κέντρο προς τα έξω. Τα οκτώ μεγαλύτερα σελάχια κινούνται προς τα μέσα ξανά, προς το κέντρο, αλλάζοντας το χρώμα τους από άσπρο σε μαύρο.

Το αριστερό σχέδιο παρουσιάζει δύο πυρήνες με απείρως μικρές φιγούρες. Συνδέονται με μια κόκκινη και μια μπλε σειρά ψαριών που κολυμπάνε κεφάλι με ουρά και κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις. Ολόκληρο το κόκκινο χνάρι έχει ακριβώς το ίδιο σχήμα με το μπλε. Όταν περιστραφούν 180 μοίρες γύρω από έναν άξονα στο κέντρο, καλύπτουν η μια σειρά τα κενά μεσοδιαστήματα της άλλης. Καθώς εφάρμοσα την τεχνική των ξυλόγλυπτων για να κάνω αυτό το σχέδιο, χρειάστηκα μόνο ένα μπλοκ, με το οποίο και τα δυο χρώματα τυπώθηκαν.

Το δεξιό σχέδιο υποδεικνύει μια σφαίρα με δύο πόλους, από τους οποίους μόνο ο ένας είναι ορατός. Συνδέονται με τέσσερα λευκά και τέσσερα μαύρα ίχνη ψαριών που κολυμπάνε κεφάλι με ουρά και κινούνται, όλα προς την ίδια κατεύθυνση, από πόλο σε πόλο.

Στα αριστερά είναι ένα άλλο παράδειγμα μείωσης του μεγέθους προς τα μέσα. Τα στοιχεία υποδιπλασιάζονται συνεχώς. Σε αυτό το ξυλόγλυπτο συνέχισα με συνέπεια και σχεδόν με μανία τη μείωση μέχρι το όριο της πρακτικής εξάντλησης. Βασίστηκα σε τέσσερις παράγοντες: την ποιότητα του ξύλου, την αιχμηρότητα του εργαλείου μου, τη σταθερότητα του χεριού μου, και ιδιαίτερα την οξύτητα της όρασής μου, βοηθούμενος από έναν δώδεκα φορών μεγεθυντικό φακό.

Ωστόσο, αυτή η κεντρομόλος μείωση είναι για άλλη μια φορά μη ικανοποιητική εξαιτίας του αυθαίρετου προς τα έξω περιορισμού. Ο καλύτερος τρόπος για να αποκτηθεί μια λογικά οριοθετημένη ολότητα είναι η μείωση των φιγούρων προς την αντίθετη κατεύθυνση: από το κέντρο προς τα σύνορα, όπως φαίνεται στα δεξιά, όπου ένα τετράγωνο όριο περικλείει έναν άπειρο αριθμό από ψάρια, τα οποία επίσης μειώνονται στο μισό συνεχώς.

Αντί για τελείωμα με ένα τετράγωνο όριο, κάποιος μπορεί επίσης, και ίσως καλύτερα, να τελειώσει με ένα κυκλικό περίγραμμα. Αλλά αυτό δεν είναι απλό ζήτημα, αλλά ένα πολύπλοκο, μη Ευκλείδειο πρόβλημα, πολύ δύσκολο για έναν μη ειδικό σαν εμένα. Μετά από πολύ καιρό προσπάθειας, μάταια, με το δικό μου πειραματικό τρόπο, βρέθηκα τελικά στο σωστό δρόμο χάρη σε μια δημοσίευση του άγγλου μαθηματικού καθηγητή H.S.M. Coxeter. Χωρίς την ευγενική του βοήθεια πιθανώς δεν είχα βρει ποτέ μια ικανοποιητική λύση.

Στα αριστερά: άγγελοι και διάβολοι, σχηματισμένοι με τετραδικούς και εξαδικούς άξονες. Στα δεξιά: οι ίδιες φιγούρες μικραίνοντας σε μια φυγόκεντρη κατεύθυνση με την εναλλαγή τετραδικών και εξαδικών αξόνων.

Εδώ μπορείτε να δείτε τρεις τρόπους συμπλήρωσης ενός επιπέδου με διμερώς συμμετρικές μορφές ψαριών. Λευκές γραμμές περιγράφουν τους άξονες συμμετρίας.

Το σχέδιο πάνω αριστερά, με τις ορθογώνιες τέμνουσες λευκές γραμμές, είναι το λιγότερο ενδιαφέρον από τα τρία. Τα ψάρια, τα οποία παρουσιάζονται ουρά με ουρά και κεφάλι με κεφάλι, δεν δείχνουν καμία συνέχεια. Αυτό το σχέδιο δείχνει έναν συνδυασμό τετραδικών και εξαδικών αξόνων και χρειάζεται τουλάχιστον δύο αντίθετα χρώματα (κίτρινο και μπλε).

Το σχέδιο κάτω αριστερά μου ταιριάζει κάπως καλύτερα. Οι σειρές των ψαριών, καθώς διασταυρώνονται σε γωνίες εξήντα μοιρών, κολυμπάνε κεφάλι με ουρά και δείχνουν μια συνέχεια μονής κατεύθυνσης. Όλα τα ίχνη με την ίδια κατεύθυνση έχουν επίσης το ίδιο χρώμα. Υπάρχουν δύο τριαδικοί άξονες, και τουλάχιστον τρία χρώματα είναι αναγκαία (κίτρινο, μπλε και κόκκινο).

Στα δεξιά είναι ένα ακόμη σχέδιο με κυκλικό όριο. Αδιάλειπτα ίχνη από ψάρια μιας κατεύθυνσης μεγαλώνουν σε μέγεθος όσο προσεγγίζουν το κέντρο και μικραίνουν ξανά προς τα σύνορα. Υπάρχουν εναλλασσόμενοι τετραδικοί και τριαδικοί άξονες και τουλάχιστον τέσσερα χρώματα είναι απαραίτητα (κίτρινο, μπλε, κόκκινο και πράσινο).

Ίσως αξίζει τον κόπο να επιστήσετε την προσοχή στην πολύπλοκη τεχνική ξυλογραφίας αυτού του σχεδίου· χρειάστηκε πέντε διαφορετικά ξύλινα μπλοκ: ένα για τις μαύρες γραμμές και τέσσερα για τα χρώματα. Κάθε μπλοκ καλύπτει έναν τομέα ενενήντα μοιρών από ολόκληρο τον κύκλο, και ολόκληρος ο δίσκος χρειάστηκε τέσσερα επί πέντε, δηλαδή, είκοσι σκίτσα.

Επιτρέψτε μου τώρα να σας δώσω ορισμένα δείγματα «εικαστικών ιστοριών,» προτείνοντας μεταφορές από το επίπεδο στο χώρο.

Στην αριστερή διαφάνεια, μικροί άνθρωποι σε τρία χρώματα καλύπτουν το επίπεδο. Αυτό το ίδιο μοτίβο είναι το κύριο θέμα της δεξιάς εκτύπωσης. Ο μικρός άνθρωπος αφήνει το σπίτι του και κατεβαίνει μια σκάλα. Κατά την κάθοδό του χάνει τις τρεις διαστάσεις του και καταλήγει, επίπεδος και γκρι, ανάμεσα σε λευκά και μαύρα όμοια πλάσματα. Καθένα από αυτά έχει απλοποιηθεί στο σχήμα ενός ρόμβου. Τρεις ρόμβοι συνιστούν έναν κύβο· ο κύβος συνορεύει με το σπίτι, και από το σπίτι ο μικροσκοπικός άνθρωπος εμφανίζεται ξανά. Και ούτω καθεξής, σε μια ατελείωτη επαναλαμβανόμενη κίνηση.

Στα αριστερά: κίτρινα και μαύρα ίχνη φτερωτών λιονταριών είναι αμοιβαία αντικατοπτριζόμενα.

Στα δεξιά: το ίδιο μικρό ζώο γεννιέται και αναδύεται μέσα από έναν κάθετο καθρέφτη. Ολοένα και περισσότερα βγαίνουν από τον καθρέφτη μέχρι που στο τέλος ολόκληρο το πλάσμα έχει ελευθερωθεί από το είδωλό του. Ως ένα εντυπωσιακό ζώο, μεταφέρει την αντανάκλασή του στην πραγματικότητα- ένα πολύ γνωστό τέχνασμα από την Αλίκη και το Γυάλινο κόσμο της. Έτσι δύο καμπύλες πορείες κινούνται, πρώτα σε μία σειρά, έπειτα σε δυο, και τέλος σε τέσσερις σειρές, κινούμενες από αριστερά προς δεξιά και αντίθετα. Συναντώνται στο προσκήνιο, χάνουν τις τρεις διαστάσεις τους, γίνονται επίπεδες, και ολισθαίνουν μαζί σαν τα κομμάτια ενός παζλ. Από κοινού αποτελούν τώρα ένα οριζόντιο επίπεδο, ένα ψηφιδωτό δάπεδο, πάνω στο οποίο στέκεται ο καθρέφτης.

Αριστερά: ένα μοτίβο από λευκούς «αισιόδοξους» και μαύρους «απαισιόδοξους,» επεξεργασμένο, στη δεξιά εκτύπωση, σε μια ιστορία πλήρως ηθικής. Στο παρασκήνιο, σε έναν γκρι τοίχο, αυτές οι ανθρώπινες μορφές αυξάνουν την αμοιβαία τους αντίθεση προς το κέντρο. Ένας λευκός και ένας μαύρος εκπρόσωπος κάθε είδους αποσπώνται από την επιφάνεια του τοίχου και περπατάνε στο χώρο, αποφεύγοντας προσεκτικά ένα στραβοπάτημα στην κυκλική τρύπα στο πάτωμα. Έτσι, κινούμενοι κυκλοτερώς, αναπόφευκτα συναντώνται στο προσκήνιο. Κατά τη διάρκεια ολόκληρης της διαδρομής, μέχρι το τέλος, ο μαύρος απαισιόδοξος κρατά το δάχτυλό του σηκωμένο σε μια χειρονομία προειδοποίησης, αλλά ο λευκός αισιόδοξος χαρούμενα τον συναντά, και έτσι στο τέλος ανταλλάσουν χειραψία.

Η περιοδική ζωγραφιά στα αριστερά ερπετών σε τρία χρώματα εμφανίζεται ξανά στο δεξιό σχέδιο όπως η σελίδα ενός ανοικτού βιβλίου με σκίτσα. Ένα από τα ζώα, προφανώς θέλοντας να δείξει ότι είναι ένα ζωντανό πλάσμα, βγαίνει από το βιβλίο στην άκρη, βγαίνει έξω ακόμα πιο ελεύθερο, και ξεκινά τον κύκλο της ζωής του. Πρώτα ανεβαίνει πάνω σε ένα βιβλίο, έπειτα αναρριχάται πάνω στην ολισθηρή επιφάνεια ενός τοποθετημένου τετραγώνου, και φτάνει στο αποκορύφωμά του πάνω στην ακμή ενός δωδεκάεδρου. Κάνει παύση μια στιγμή, να πάρει μια ανάσα, κουρασμένο αλλά ικανοποιημένο, και στη συνέχεια επιστρέφει πίσω στο χαμηλότερο επίπεδο, στην επιπεδοχώρα, στην οποία επανακτά τη λειτουργία του ως συμμετρική φιγούρα.

Ποτέ δεν είχα καμιά ηθικολογική ή συμβολιστική πρόθεση σε αυτό το έργο, αλλά μερικά χρόνια αργότερα ένας από τους μορφωμένους πελάτες μου είπε ότι επρόκειτο για ένα εντυπωσιακό παράδειγμα σχετικά με τη μετενσάρκωση. Έτσι φαίνεται ότι κάποιος μπορεί να χρησιμοποιεί συμβολισμούς χωρίς καν να το ξέρει.

Προτείνω να ολοκληρώσω αυτήν την κουβέντα, δείχνοντάς σας ένα κομμάτι ξυλόγλυπτο με μήκος 4 μέτρα. Είναι πολύ μακρύ για να εμφανιστεί σε μία, ή ακόμα σε δύο διαφάνειες, έτσι το φωτογράφησα σε έξι μέρη, τα οποία μπορώ να παρουσιάσω σε τρία διαδοχικά ζεύγη και τα οποία προσκαλείστε να δείτε σαν να ήταν ένα αδιάκοπο κομμάτι χαρτί.

Είναι μια ιστορία με εικόνες που αποτελείται από πολλά διαδοχικά στάδια μετασχηματισμού. Η λέξη «Μεταμόρφωση,» χρησιμεύει η ίδια ως σημείο εκκίνησης. Τοποθετημένες οριζόντια και κάθετα στο επίπεδο, με τα γράμματα Ο και Μ ως σημεία τομής, οι λέξεις μετατρέπονται σταδιακά σε ένα μωσαϊκό από μαύρα και λευκά τετράγωνα, τα οποία, με τη σειρά τους, γίνονται ερπετά. Αν επιτρέπεται μια σύγκριση με τη μουσική, κάποιος μπορεί να πει ότι, μέχρι αυτό το σημείο, η μελωδία γράφτηκε με μέτρο δύο τέταρτα.

Τώρα ο ρυθμός αλλάζει: μπλε στοιχεία προστίθενται στο λευκό και στο μαύρο, και μετατρέπεται σε ένα μέτρο τριών τετάρτων. Σταδιακά κάθε σχήμα απλοποιείται σε ένα κανονικό εξάγωνο. Σε αυτό το σημείο μια συσχέτιση ιδεών προκύπτει: τα εξάγωνα θυμίζουν τα κελιά μιας κηρήθρας, και μόλις γίνεται αυτή η σκέψη μια προνύμφη μέλισσας αρχίζει να στριφογυρνά σε κάθε κελί. Με μιας κάθε ενήλικη νύμφη αναπτύσσεται σε τέλεια μέλισσα, και σύντομα αυτά τα έντομα πετάνε έξω στο χώρο.

Η διάρκεια ζωής των μελισσών μου είναι σύντομη, γιατί οι μαύρες σιλουέτες τους σύντομα συγχωνεύονται για να εξυπηρετήσουν μια άλλη λειτουργία, δηλαδή, να παρέχουν ένα φόντο για λευκά ψάρια. Αυτά επίσης, με τη σειρά τους, συγχωνεύονται μεταξύ τους, και τα μεσοδιαστήματα παίρνουν το σχήμα μαύρων πουλιών. Ύστερα, στην απόσταση, σε λευκό φόντο, εμφανίζονται μικρές κόκκινες σιλουέτες πουλιών. Συνεχώς μεγαλώνοντας σε μέγεθος, οι άκρες τους σύντομα αγγίζουν εκείνες των μαύρων συντρόφων τους. Ό,τι απομένει από το λευκό παίρνει επίσης ένα σχήμα πουλιού, έτσι ώστε τρία μοτίβα πουλιών, το καθένα με το δικό του συγκεκριμένο σχήμα και χρώμα, τώρα γεμίζουν πλήρως την επιφάνεια με ένα ρυθμικό μοτίβο.

Και πάλι η απλούστευση ακολουθεί: κάθε πουλί μετασχηματίζεται σε έναν ρόμβο, και αυτό οδηγεί σε μια δεύτερη συσχέτιση ιδεών: ένα εξάγωνο που αποτελείται από τρείς ρόμβους δίνει ένα πλαστικό εφέ, που εμφανίζεται με την προοπτική σαν κύβος.

Από τον κύβο σε ένα σπίτι δεν είναι παρά ένα βήμα, και από τα σπίτια κτίζεται μια πόλη. Είναι μια τυπική μικρή πόλη της Νότιας Ιταλίας στη Μεσόγειο, με έναν, από τους πολλούς που υπάρχουν στην ακτή Αμάλφι, Σαρακήνικο πύργο, που στέκεται στο νερό και συνδέεται με τη στεριά με μια γέφυρα.

Τώρα προκύπτει η τρίτη συσχέτιση ιδεών: η πόλη και η θάλασσα μένουν πίσω, και το ενδιαφέρον επικεντρώνεται τώρα στον πύργο: τον πύργο και τα άλλα κομμάτια σε μια σκακιέρα.

Εν τω μεταξύ, η λουρίδα χαρτιού στην οποία παρουσιάζεται η «Μεταμόρφωση» έχει μεγαλώσει περίπου τέσσερα μέτρα σε μήκος. Είναι καιρός να τελειώσω την ιστορία, και αυτή η δυνατότητα προσφέρεται από τη σκακιέρα, από τα λευκά και μαύρα τετράγωνα, που στην αρχή προέκυψαν από τα γράμματα και που τώρα επιστρέφουν στην ίδια λέξη, «Μεταμόρφωση.»

Κάπου εδώ έρχομαι στο τέλος αυτής της συζήτησης, την οποία ελπίζω να συνεχίσω αύριο με αρκετά διαφορετικά θέματα. Ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας.

Küsnacht- Ζυρίχη, Αύγουστος 1957

[Απόσπασμα από το βιβλίο "Atom and Archetype: The Pauli/Jung Letters, 1932-1958"]

Αγαπητέ κ. Pauli,

Η επιστολή σας είναι ιδιαίτερα σημαντική και ενδιαφέρουσα. Για αρκετά χρόνια τώρα, έχω ασχοληθεί με ένα ζήτημα που ίσως κάποιοι το θεωρήσουν τρελό˙ δηλαδή, τα ΑΤΙΑ (Άγνωστης Ταυτότητας Ιπτάμενα Αντικείμενα)= ιπτάμενοι δίσκοι. Έχω διαβάσει τα περισσότερα κείμενα της σχετικής βιβλιογραφίας και έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο μύθος των ΑΤΙΑ αντιπροσωπεύει τις προβολές- δηλαδή, τον εκπεφρασμένο συμβολισμό- της διαδικασίας εξατομίκευσης. Αυτή την άνοιξη, καταπιάστηκα με ένα κείμενο σχετικά με το θέμα, το οποίο μόλις τέλειωσα.

Σήμερα, ως συνέπεια του γενικού αποπροσανατολισμού που επικρατεί, όπως είναι ο πολιτικός κατακερματισμός του κόσμου, και ο επακόλουθος διαχωρισμός ανάμεσα στο συνειδητό και στο ασυνείδητο, ο Εαυτός έχει ενσωματωθεί σε μια αρχετυπική μορφή (δηλαδή στο ασυνείδητο), γεγονός που έχω συναντήσει επανειλημμένα στους ασθενείς μου. Τώρα, καθώς γνωρίζω από την πείρα μου ότι ένα σωματοποιημένο- δηλαδή, ενεργοποιημένο- αρχέτυπο δεν μπορεί να είναι η αιτία, αλλά είναι σίγουρα μια συνθήκη των συγχρονιστικών φαινομένων, έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι σύγχρονες εμφανίσεις αναμένεται να αντιστοιχούν στο αρχέτυπο ως ένα είδος αντικατοπτρισμού. Ύστερα συνέχισα να ερευνώ τα περιστατικά των ΑΤΙΑ (αναφορές, φήμες, όνειρα, εικόνες, κλπ.). Αυτό παρήγαγε ένα σαφές αποτέλεσμα που θα μπορούσε να εξηγηθεί ικανοποιητικά με την αιτιότητα αν τα ΑΤΙΑ δεν ήταν δυστυχώς πραγματικά (ταυτόχρονες θεάσεις οπτικά και σε ραντάρ!). Μέχρι στιγμής δεν υπάρχει αξιόπιστη απόδειξη ότι είναι πραγματικές μηχανές. Θα μπορούσαν εξίσου πιθανά να είναι ζώα. Οι θεάσεις φαίνεται να υποδεικνύουν περισσότερο κάτι αμφίβολης φύσης.

Αναρωτήθηκα επομένως κατά πόσο θα ήταν δυνατό οι αρχετυπικές προβολές να έχουν μια αντιστοιχία όχι μόνο με μια ανεξάρτητη υλική αιτιακή αλυσίδα, όπως στο συγχρονιστικό φαινόμενο, αλλά επίσης και με κάτι σχετικό με πλαστά συμβάντα ή ψευδαισθήσεις, που, παρά την υποκειμενική τους φύση, ήταν ταυτόσημες με μια παρόμοια φυσική τάξη. Με άλλα λόγια, το αρχέτυπο σχηματίζει μια εικόνα που είναι ταυτόχρονα ψυχολογική και φυσική. Αυτή, φυσικά, είναι η φόρμουλα για τη συγχρονικότητα, έστω και με τη διαφορά ότι στην τελευταία περίπτωση, η ψυχολογική αιτιακή αλυσίδα συνοδεύεται από μια φυσική αλληλουχία γεγονότων με παρόμοιο νόημα. Τα ΑΤΙΑ, ωστόσο, φαίνεται να εμφανίζονται και να εξαφανίζονται χωρίς εμφανή λόγο, έτσι ώστε η μόνη λογική εξήγηση για την ύπαρξή τους να είναι η σχέση τους με το νόημα της ψυχικής διαδικασίας. Έτσι θα ήμουν ευτυχής, και θα ήταν ξαλάφρωμα για το μυαλό μου, αν θα μπορούσα πειστικά να αποκλείσω την αντικειμενική τους υπόσταση. Αλλά για διάφορους λόγους, το θεωρώ αδύνατο. Υπάρχει κάτι περισσότερο στο όλο φαινόμενο από έναν απλά ενδιαφέροντα και συμβατικά εξηγούμενο μύθο.

Μου φαίνεται ότι το φυσικό πρόβλημα της συμμετρίας ή ασυμμετρίας, που τόσο περίεργα συμπίπτει με τη δική μου διαίσθηση, είναι κάτι ανάλογο ή παράλληλο. Πέρα από τον κατοπτρικό χαρακτήρα του φαινομένου, οι καταστάσεις του ασυνείδητου (που αναπαρίσταται από αναφορές για ΑΤΙΑ, όνειρα και εικόνες) υποδεικνύουν μια «μικρή αριστεροχειρία του Θεού,» με άλλα λόγια, μια στατιστική υπερίσχυση του αριστερού- δηλαδή, μια επικράτηση του ασυνείδητου, που εκφράζεται μέσα από «τα Μάτια του Θεού», «πλάσματα ανώτερης νοημοσύνης,» προθέσεις απολύτρωσης ή εξιλέωσης μέσω «ανώτερων κόσμων,» κ.λπ. Αυτά τα σύμβολα αντιπροσωπεύουν το ασυνείδητο και επιδεικνύουν την ανωτερότητά του. Αυτό αντιστοιχεί σε μια κατάσταση στην οποία ολόκληρη η συνείδηση αντιμετωπίζει για μια στιγμή ένα ανεπίλυτο δίλημμα, και έτσι η εξουσία περνά στο ασυνείδητο εφόσον- δυνητικά τουλάχιστον- διαθέτει το λυτρωτικό Τρίτο. Το Τρίτο είναι ένα αρχέτυπο που θα μπορούσε να ενώσει ή να συμβιβάσει τα αντίθετα.

Ο μύθος των ΑΤΙΑ δείχνει σαφώς ότι το λανθάνον σύμβολο προσπαθεί να ανέλθει από το συλλογικό ασυνείδητο πάνω από το επίπεδο της σύγκρουσης των αντιθέτων σε μια, άγνωστη προς το παρόν, σφαίρα, σε ένα είδος παγκόσμιας ολότητας και ανάπτυξης του Εαυτού (εξατομίκευση). Αυτό σημαίνει ότι τα αποτελέσματα του αντικατοπτρισμού, που μας τυφλώνουν, θα παραμερίζονταν, και οι αντικρουόμενες έννοιες της διττής ύπαρξης θα έχαναν την ισχύ τους. Αυτό θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί από ένα «ασύμμετρο» Τρίτο, που θα προτιμούσε μία κατεύθυνση˙ δηλαδή- σύμφωνα με την έννοια του μύθου- την κατεύθυνση προς μια μεγαλύτερη διαφοροποίηση της συνείδησης, σε αντίθεση με την ισορροπία συνειδητού- ασυνείδητου. Το μ μεσόνιο θα αντιστοιχεί έτσι στο αρχέτυπο που είναι υπεύθυνο για αυτήν την ψυχική λειτουργία. Η πράξη ομοτιμίας (parity) αντιστοιχεί στην ψυχολογική αντίθεση (η «δεξιά» και η «αριστερά» στην πολιτική, το συνειδητό και το ασυνείδητο στην ψυχολογία, κ.λπ.)

τα e₊ και e_- (ποζιτρόνιο και ηλεκτρόνιο αντίστοιχα)

αντιστοιχούν στις ενεργειακές δυνάμεις των αντιθέτων.

Το T, η αντιστροφή του χρόνου, αντιστοιχεί στη κατεύθυνση προς το μέλλον του συνειδητού και στην κατεύθυνση προς το παρελθόν του ασυνείδητου.

Το γεγονός ότι είναι ακριβώς οι ασθενείς αλληλεπιδράσεις που εμφανίζουν ασυμμετρία αποτελεί μια σχεδόν οφθαλμοφανή παραλληλία με το γεγονός ότι είναι ακριβώς οι απειροελάχιστοι, ψυχολογικοί παράγοντες, που παραβλέπονται από όλους, που κλονίζουν τα θεμέλια του κόσμου μας. Η «Κινεζική επανάσταση» προέρχεται από την άλλη όχθη, ας πούμε- δηλαδή από το ασυνείδητο, ένα συμβολικό «esprit d’ escalier» (εκ των υστέρων συνειδητοποίηση) της παγκόσμιας ιστορίας! Το όνειρο σας σχετικά με την «Κινέζα» φαίνεται να είχε προβλέψει αυτό˙ δηλαδή, η anima σας είχε ήδη αισθανθεί την ασυμμετρία.

Στο όνειρό σας της παραγράφου 27. IX [XI]. 1954 [Γράμμα 76], προβλέπετε την απώλεια ισχύος του κατοπτρισμού- δηλαδή των αντιθέτων. Τώρα γνωρίζετε κάτι που είναι κρυφό για όλους τους άλλους- δηλαδή, ότι στο ασυνείδητο το Τρίτο προετοιμάζεται και έχει ήδη αρχίσει να εξουδετερώνει την ενέργεια τάσης που προέρχεται από τα αντίθετα. Αυτό συνεπάγεται το ξεθώριασμα της ψευδαίσθησης ότι τα αντίθετα είναι πραγματικά αντικείμενα, και επομένως της αξιωματικής θεωρίας της συμμετρίας. Αυτή η διαδικασία είναι τυπικά «Ανατολίτικη,» γιατί οι διδασκαλίες του Mukti (απελευθέρωση) και του Tao τονίζουν τη σημασία της συμφιλίωσης των αντικειμενικών αντιθέτων (Samsara) και διεισδύουν στην ψευδαίσθηση (Maya) του κόσμου.

Οι συσχετισμοί που κάνετε σε σχέση με το ψυχολογικό πρόβλημα βρίσκονται στο σωστό δρόμο, ως ένα επιπλέον παράδειγμα αντιθέτων (ψυχή και σώμα) που έχουν ανασταλεί ή ακυρωθεί προς όφελος ενός Τρίτου.

Η σύμπτωση του «Ψυχομύκητα» (Phycomyces) και του «Περσέα» είναι αλάνθαστα συγχρονιστική και επισημαίνει τη μυστική συνεργασία του ήρωα (συνείδηση) που αγωνίζεται ενάντια στο τέρας του σκότους (ασυνείδητο)- δηλαδή, το αρχέτυπο. Όταν εργαζόμουν πάνω στα ΑΤΙΑ, μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα συγχρονικότητας αναδύθηκαν επίσης, που επέσυραν την προσοχή μου στην αρχετυπική φύση του φαινομένου.

Όνειρο 12 [15]. III. 1957 [Γράμμα 76]: Ο άνθρωπος με το χειρόγραφο είναι σίγουρα η Σκιά, αλλά έχει φωτοστέφανο, έτσι γίνεται ο μη αναγνωρισμένος ήρωας. Εξού και η ιδέα του «Krishna» στο επόμενο όνειρο. Ο «Spiegler» [Αυτός που ανακλά] είναι ένα κυρίαρχο αρχέτυπο, είναι αυτός που παράγει τον αντικατοπτρισμό, το σημείο όπου οι δύο πλευρές αναστρέφονται, μια μικροσκοπική διάσταση. Εδώ ο ψυχολόγος υπεισέρχεται στο όνειρο ως (συμμετρικός) εκπρόσωπος της ψυχικής πλευράς˙ με άλλα λόγια, το ασυνείδητο επισημαίνει μια ψυχική πτυχή της μικροσκοπικής διάστασης, πιθανώς τον Εαυτό, που στην ψυχική σφαίρα αντιπροσωπεύει τη μεγαλύτερη διάσταση.

Στον κόσμο των μ μεσονίων- δηλαδή, στη μικρότερη δυνατή διάσταση- η έννοια του αντικατοπτρισμού φαίνεται να επιλύεται, γιατί τώρα κάποιος έχει να κάνει με τον «Spiegler» [Αυτόν που κατέχει τον αντικατοπτρισμό]- δηλαδή, με το ψυχοειδές αρχέτυπο, όπου το «ψυχικό» και το «υλικό» δεν έχουν νόημα, ή όπου η τάξη των αντιθέτων γίνεται ασαφής και κάθε περιστατικό μπορεί να είναι μόνο ασύμμετρο. Ο λόγος για αυτό είναι ότι ένα περιστατικό μπορεί να εμφανιστεί με τη μία ή με την αντίθετη μορφή του όταν προκύπτει από το αδιαχώριστο Ένα. Το μ μεσόνιο είναι, φυσικά, μόνο μια προσέγγιση του μικροσκοπικού Ένα.

Ο μύθος των ΑΤΙΑ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο «Εαυτός» είναι «Αυτός που ανακλά.» Ο συμβολισμός το απεικονίζει αυτό αφενός ως μαθηματικό σημείο ή μονάδα και αφετέρου, μέσω του κύκλου, ως παγκοσμιότητα (δηλαδή άπειρη πληθώρα), προσωποποιημένη στον Άνθρωπο, στο Θεό και στην ανθρωπότητα (Hiranyagarbha = πολυσήμαντη ψυχή), αιώνια και μεταβατική, υπαρκτή και ανύπαρκτη, που χάνεται και αναδύεται ξανά, κλπ.

Είμαι ειλικρινά ευγνώμων για το γράμμα σας. Έριξε νέο φως σε πολλά θέματα που με απασχολούσαν, και είμαι βαθύτατα εντυπωσιασμένος από τη «σύμπνοια» ανάμεσα  στις φυσικές και στις ψυχολογικές νοητικές διαδικασίες, οι οποίες μπορούν να εκληφθούν μόνον ως συγχρονιστικές. Το ίδιο αρχέτυπο φαίνεται να εμπλέκεται τόσο στη «Κινέζικη επανάσταση» όσο και στο θαυμασμό μου για το φαινόμενο των ΑΤΙΑ, καθώς υπάρχουν ακόμη δύο αιτιακές αλυσίδες εδώ, που είναι τελείως χωριστές μεταξύ τους, αλλά που συμπίπτουν στο νόημα, παρότι ο κόσμος της φυσικής είναι αυτός της οπτικής, του βάθους, και του εύρους και είναι εξωστρεφής. Αντιθέτως, το ανεπαίσθητο και κρυφό σημείο ανήκει στον κόσμο της ψυχολογίας, στην οποία η φυσική αντανακλάται. Αυτή η έλλειψη «οπτικής» στην ψυχολογία, ωστόσο, της δίνει το προνόμιο να εμφανίζεται στους ουρανούς ολόκληρης της υφηλίου (γεγονός που είναι αρκετό για να κάνει κάποιον να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός). Δεν υπάρχει καμία απολύτως αμφιβολία ότι είναι ο συμβολισμός της εξατομίκευσης που βρίσκεται στην ψυχολογική βάση του φαινομένου των ΑΤΙΑ. Η δυσκολία αρχίζει μόνον όταν κάποιος λάβει υπόψη την πιθανότητα ότι τα ΑΤΙΑ μπορεί να είναι πραγματικά. Φαίνεται ότι ήταν πάντοτε παρόντα (ιστορικές αναφορές!), αλλά είναι μόνο στις μέρες μας που έχουν γίνει μύθος (πιο συχνές εμφανίσεις;). Έχει η φυσική να κάνει κάποιες προτάσεις πάνω σε αυτό;

Με τις θερμότερες ευχαριστίες

Ειλικρινά δικός σας, C.G.J.

Atom and Archetype: The Pauli/Jung Letters, 1932-1958