ΠΑΡΑ ΔΗΜΟΝ ΟΝΕΙΡΩΝ: Αποδιοπομπαίος τράγος

A) Τι είναι ο αποδιοπομπαίος τράγος;

1. Αυτό είναι ένα ρητό μου:

«Μια κοινωνία γεννά τους δικούς της αποδιοπομπαίους τράγους, έτσι ώστε η ίδια κοινωνία να μπορεί να απαλλαγεί αναδρομικά από τις δικές της αμαρτίες».

2. Αυτοί είναι μερικοί ορισμοί:

Με τη θρησκευτική του έννοια, ο αποδιοπομπαίος τράγος είναι ένα ζώο που τελετουργικά επιβαρύνεται με τις αμαρτίες των άλλων, και στη συνέχεια εκδιώκεται. [1]

Με την κοινωνικο-ψυχολογική έννοια, η αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων είναι η πρακτική του διαχωρισμού ενός ατόμου ή μιας ομάδας για αδικαιολόγητη ευθύνη, και η επακόλουθη αρνητική μεταχείριση. Ο αποδιοπομπαίος τράγος μπορεί να είναι ένας ενήλικας, παιδί, αδελφός, υπάλληλος, συνομήλικος, εθνοτική, πολιτική ή θρησκευτική ομάδα ή χώρα. [2]

3. Κάνοντας αναζήτηση στο διαδίκτυο για «τους πιο διάσημους αποδιοπομπαίους τράγους στην ιστορία», πήρα τα ακόλουθα αποτελέσματα:

- Nicola Sacco και Bartolomeo Vanzetti

- Ρούντολφ Ες

- Λέων Τρότσκι

- Μαρία Αντουανέττα

- Ο λαός των Εβραίων

- Η αγελάδα της Catherine O'Leary. [3]

4. Ο προηγούμενος κατάλογος συνοδεύεται από το ακόλουθο σχόλιο:

«Οι πιο διάσημοι αποδιοπομπαίοι τράγοι της ιστορίας αποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι δεν μαθαίνουν ποτέ από τα λάθη τους. Για αιώνες, η αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων ήταν ένα από τα πιο αποτελεσματικά εργαλεία που χρησιμοποίησαν οι ηγέτες για να ενώσουν τους ανθρώπους κάτω από ένα ψεύτικο λάβαρο προκειμένου να εδραιώσουν την εξουσία τους. Γιατί ο καλύτερος τρόπος να κρατηθεί το μυαλό των ανθρώπων μακριά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν είναι να ενοχοποιηθεί μια κακή φυλή «μπαμπούλων» από μια μακρινή χώρα. Είναι αυτό το είδος δακτυλοδειξίας που δυστυχώς έχει οδηγήσει σε πολλούς περιττούς πολέμους, δολοφονίες και γενοκτονίες». [4]

B) Ο αποδιοπομπαίος τράγος πρέπει να είναι ο πιο αγνός από όλους μας

5. Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε μια παρεξήγηση. Οι αποδιοπομπαίοι τράγοι δεν είναι πάντα κακοί άνθρωποι (όπως ο Rudolf Hess για παράδειγμα). Στην πραγματικότητα, ένας αποδιοπομπαίος τράγος πρέπει να είναι ένα αγνό άτομο, έτσι ώστε να μπορεί να επιβαρυνθεί με όσο το δυνατόν περισσότερες αμαρτίες των άλλων. Η θυσία της Ιφιγένειας είναι ένα παράδειγμα που έρχεται στο μυαλό. Ο Ιησούς Χριστός είναι ένα άλλο παράδειγμα. Εκείνος θυσίασε τον εαυτό του για να απελευθερώσει το ανθρώπινο γένος από τις αμαρτίες του. Και όπως η Ιφιγένεια ήταν ένα μέσο με το οποίο υποτίθεται, αν θυσιαζόταν, ότι θα φυσούσαν οι άνεμοι (έτσι ώστε τα ελληνικά πλοία να μπορέσουν να φύγουν για την Τροία), έτσι και ο Ιησούς έχει γίνει ένα όργανο με το οποίο οι θρησκευτικοί ηγέτες του Χριστιανισμού έχουν ενώσει τα πλήθη και έχουν επιβάλει την κυριαρχία τους.

6. Είναι βέβαιο ότι αν ο Ιησούς επέστρεφε στη Γη, οι πρώτοι άνθρωποι που θα καταδίκαζε θα ήταν οι ίδιοι θρησκευτικοί ηγέτες.

C) Η απολογία του Σωκράτη

7. Αλλά πέρα από την κοινωνική, είτε θρησκευτική είτε πολιτική, πτυχή ενός αποδιοπομπαίου τράγου, υπάρχει μια βαθύτερη συμβολική διάσταση. Θα χρησιμοποιήσω τον Σωκράτη και την απολογία του ως φιλοσοφικό παράδειγμα. Η αρχαία ελληνική κοινωνία έχει εξιδανικευτεί ως το πρότυπο μιας ελεύθερης, πνευματικής και δημοκρατικής κοινωνίας. Αλλά η Απολογία του Πλάτωνα δείχνει το αντίθετο. Ο Σωκράτης κατηγορήθηκε, μεταξύ άλλων, για αθεϊσμό (εισαγωγή «νέων δαιμόνων») και διαφθορά των νέων (διδάσκοντάς τους να είναι επαναστάτες και σκεπτικιστές). Έτσι, η ελληνική κοινωνία την εποχή του Σωκράτη ήταν ως επί το πλείστον θρησκόληπτη και συντηρητική.

8. Ένας από τους διαλόγους του Πλάτωνα, ο Κριτίας, περιγράφει τις τελευταίες στιγμές του Σωκράτη, όπου ο Σωκράτης εξηγεί γιατί αποδέχεται τη θανατική ποινή που του επιβλήθηκε, και γιατί προτιμά να πεθάνει:

«Τότε δεν θα πουν (ο Σωκράτης μιλάει στον Κρίτωνα): «Εσύ, Σωκράτη, παραβιάζεις τις διαθήκες και τις συμφωνίες που έκανες μαζί μας στον ελεύθερο χρόνο σου, όχι βιαστικά ή κάτω από εξαναγκασμό ή απάτη, αλλά έχοντας εβδομήντα χρόνια να τα σκεφτείς αυτά, μπορώντας ανά πάσα στιγμή να φύγεις από την πόλη, αν διαφωνούσες μαζί μας, ή αν οι διαθήκες μας σου φαίνονταν άδικες;...

Γιατί σκέψου μόνο, αν παραβαίνουμε τους νόμους και σφάλλουμε κατά αυτόν τον τρόπο, τι καλό θα κάνουμε, είτε στον εαυτό μας είτε στους φίλους μας; Το ότι οι φίλοι μας θα οδηγηθούν στην εξορία και θα στερηθούν την ιθαγένεια, ή θα χάσουν την περιουσία τους, είναι βέβαιο. Και εσύ ο ίδιος, αν φυγαδευτείς σε μία από τις γειτονικές πόλεις... που είναι ευνομούμενες πόλεις, θα πας εκεί ως εχθρός, Σωκράτη, και η κυβέρνηση εκείνης της πόλης θα είναι εναντίον σου, και όλοι οι καλοί πολίτες θα σε κοιτάζουν ύποπτα ως υπονομευτή των νόμων, και θα επιβεβαιώσεις στη σκέψη των δικαστών τη δικαιοσύνη της δικής τους καταδίκης απέναντί σου. Διότι αυτός που είναι διαφθορέας των νόμων είναι περισσότερο από πιθανό να είναι διαφθορέας των νεαρών και ανόητων ατόμων. Θα έφευγες λοιπόν από μια καλά οργανωμένη πόλη με ενάρετους ανθρώπους; Και αξίζει να ζούμε χωρίς αυτούς τους όρους;...

Άκουσε, λοιπόν, Σωκράτη, εμάς που σε αναθρέψαμε. Μην σκέφτεσαι τη ζωή σου και τα παιδιά σου πρώτα, και μετά τη δικαιοσύνη, αλλά πρώτα τη δικαιοσύνη, έτσι ώστε να δικαιωθείς ενώπιον των αρχόντων του κάτω κόσμου. Γιατί ούτε εσύ ούτε κάποιοι που εξαρτώνται από εσένα θα είναι πιο ευτυχισμένοι ή αγιότεροι ή δικαιότεροι σε αυτήν τη ζωή, ή πιο ευτυχισμένοι σε μιαν άλλη, αν κάνεις όπως προστάζει ο Κρίτωνας. Τώρα αναχωρείς με αθωότητα, πάσχων και όχι πράττων το κακό· θύμα, όχι των νόμων, αλλά των ανθρώπων. Αλλά αν δραπετεύσεις, ανταποδίδοντας το κακό για το κακό και τη ζημία για τη ζημία, παραβιάζοντας τις διαθήκες και τις συμφωνίες που έχεις κάνει μαζί μας, και αδικώντας εκείνους που θα έπρεπε λιγότερο να αδικήσεις, δηλαδή, τον εαυτό σου, τους φίλους σου, τη χώρα σου και εμάς, θα είμαστε θυμωμένοι μαζί σου για όσο ζεις, και οι αδελφοί μας στον κάτω κόσμο θα σε υποδεχτούν ως εχθρό. Γιατί θα ξέρουν ότι έκανες ό,τι ήταν δυνατό για να μας καταστρέψεις. Άκουσε λοιπόν εμάς, και όχι τον Κρίτωνα.

Αυτή είναι η φωνή που φαίνεται να ακούω να μουρμουρίζει στα αυτιά μου, όπως ο ήχος του αυλού στα αυτιά του μύστη. Αυτή η φωνή, λέω, βουίζει στα αυτιά μου, και με εμποδίζει να ακούσω κάτι άλλο. Και ξέρω ότι οτιδήποτε άλλο πεις θα είναι μάταιο...» [5]

D) Ο αποδιοπομπαίος τράγος είναι μια αρχετυπική φιγούρα

9. Είναι αλήθεια ότι ο Σωκράτης αρνήθηκε να δραπετεύσει, αν και οι φρουροί του είχαν δωροδοκηθεί για να τον αφήσουν να φύγει. Αν ο Σωκράτης είχε δραπετεύσει, τότε δεν θα ήταν πρότυπο ηρωισμού και ηθικής στις μέρες μας. Ο Σωκράτης επέλεξε να θυσιαστεί προς όφελος των άλλων, προτιμώντας έναν έντιμο θάνατο αντί να συνεχίσει να ζει την άσκοπη ζωή ενός δραπέτη.

10. Κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι η απόφαση του Σωκράτη ήταν εγωιστική- μια υπεροπτική στάση που είχε ήδη δείξει στο δικαστήριο. Αν είχε ζητήσει συγγνώμη από τους δικαστές του, κατά πάσα πιθανότητα θα είχε συγχωρεθεί, αποφεύγοντας τουλάχιστον τη θανατική ποινή. Αλλά θα μπορούσαμε άραγε να πούμε ότι, όπως ο Σωκράτης, ο Ιησούς έπρεπε να είχε ικετεύσει για τη ζωή του για να μην σταυρωθεί; Πρέπει να παραδοθούμε σε οποιονδήποτε άλλο, προδίδοντας τις δικές μας πεποιθήσεις και ιδέες, ζώντας κατά συνέπεια το υπόλοιπο της ζωής μας ταπεινωμένοι και στερημένοι από την υπερηφάνεια μας;

11. Αφού ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο, λέγεται ότι οι κατήγοροί του μετάνιωσαν που τον σκότωσαν. Αλλά αυτή η λύπη έρχεται πάντα αναδρομικά. Η λειτουργία αυτού του αισθήματος τύψεων είναι να μας κάνει να σκεφτούμε αν αυτό που κάναμε ήταν σωστό ή λάθος. Στη διαδικασία της σκέψης γινόμαστε πιο ηθικοί άνθρωποι, και με αυτόν τον τρόπο μετατρέπουμε σταδιακά την κοινωνία μας σε μια πιο ανεκτική και ανοιχτόμυαλη ενότητα.

12. Ωστόσο, θα χρειαζόμαστε πάντα έναν αποδιοπομπαίο τράγο να δακτυλοδεικνύουμε, εστιάζοντας έτσι όλη μας την προσοχή σε ένα συγκεκριμένο πρόβλημα, επομένως και στον πυρήνα των πεποιθήσεων και των ιδεών που κρατούν την κοινωνία μας ενωμένη. Αν δεν υπήρχε αυτός ο πυρήνας, ο οποίος συγκεντρώνει τις βασικές αρχές της ταυτότητάς μας ως κοινωνικά και πολιτικά όντα, ολόκληρη η κοινωνία μας θα κατέρρεε. Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι η ύπαρξη ενός αποδιοπομπαίου τράγου είναι ένα αναπόδραστο αρχέτυπο που μας ενώνει όλους.

E) Ο αποδιοπομπαίος τράγος ως αόρατος εχθρός

13. Σε όλη την ιστορία, ο αποδιοπομπαίος τράγος- αυτός στον οποίο ρίχνουμε όλοι τον λίθο- χρησίμευσε ως ενοποιητικός παράγοντας για την κοινωνία. Είναι «εμείς» εναντίον «εκείνων», ως μια άλλη πολιτική, θρησκευτική, εθνοτική ή φυλετική ομάδα. Πρόσφατα, η τρομοκρατία (με τη μορφή της ισλαμικής ή κομμουνιστικής «απειλής») χρησιμοποιήθηκε ως αποδιοπομπαίος τράγος, δικαιολογώντας τους σκοπούς και τα μέσα σύγχρονων υπερδυνάμεων να εισβάλουν και να καταλάβουν άλλα έθνη. Αν δεν υπήρχε το Ισλάμ ή ο κομμουνισμός, μια άλλη θρησκεία ή πολιτική άποψη θα ήταν στο στόχαστρο, έτσι ώστε οι ίδιες υπερδυνάμεις και οι ίδιοι άνθρωποι να εξακολουθούν να ικανοποιούν την απληστία τους και να αντιμετωπίζουν τις όποιες φοβίες τους.

14. Γιατί, τελικά, και πέρα από τις πιο τρελές φιλοδοξίες μας, δεν είναι ο «κοινός εχθρός» μας ένα φάντασμα που όλοι φοβόμαστε, ένας αόρατος αποδιοπομπαίος τράγος που μας κρατά ενωμένους;

F) Λοιπόν, κάποιος εθελοντής;...

15. «Ο αναμάρτητος υμών πρώτος τον λίθον βαλέτω»…

[1]: [https://en.wikipedia.org/wiki/Scapegoat]

[2]: [https://en.wikipedia.org/wiki/Scapegoating]

[3]: [https://www.google.gr/search?q=most+famous+scapegoats+in+history]