Χέρια που ζωγραφίζουν (Drawing Hands), M. C. Escher, 1948
Μια ερώτηση η οποία μπορεί να υποβληθεί σε κάθε συγγραφέα (ή να υποβάλλει ο ίδιος ο συγγραφέας στον εαυτό του), είναι η εξής: “Για ποιον γράφεις;” Η αυθόρμητη απάντηση τελικά είναι: “Μα, για μένα φυσικά. Εσύ, για ποιον διαβάζεις;’’ Αυτή η απάντηση, παρότι μοιάζει εγωιστική, εντούτοις είναι αληθινή και αδιαμφισβήτητη. Αρκεί κάποιος που γράφει να μάθει να λαμβάνει υπόψη ότι τα κείμενά του θα μπορούσαν κάποτε και από κάποιους να διαβαστούν. Αυτό πάντως ίσως ν’ αλλάζει τον τρόπο διατύπωσής τους, όχι όμως και την ουσία των νοημάτων.
Αυτό το φαινόμενο της αυταναφοράς σε αυτά που γράφουμε, που διαβάζουμε και που σκεφτόμαστε τονίζει και ο Douglas Hofstadter στο βιβλίο του ‘I Am a Strange Loop:’
“Ωστόσο όταν λέω ‘παράξενη στροφή,’ έχω κάτι άλλο στο μυαλό μου- μια λιγότερο πρακτική, περισσότερο απατηλή έννοια. Αυτό που εννοώ λέγοντας ‘παράξενη στροφή’ είναι όχι ένα φυσικό κύκλωμα αλλά ένας αφηρημένος βρόγχος στον οποίο υπάρχει μια μετατόπιση από ένα επίπεδο αφαίρεσης (ή δομής) σ’ ένα άλλο, που μοιάζει με μία ανοδική κίνηση σε κάποια ιεραρχία, και παρόλα αυτά οι διαδοχικές ‘ανοδικές’ μετατοπίσεις καταλήγουν σ’ έναν κλειστό κύκλο. Με άλλα λόγια, παρά το γεγονός ότι κάποιος αισθάνεται να φεύγει ολοένα από την αρχή, καταλήγει, προς έκπληξή του, ακριβώς εκεί απ’ όπου είχε ξεκινήσει. Σε συντομία, μια παράξενη στροφή είναι ένας προοδευτικός ατέρμονος βρόγχος.”
Θα μπορούσε κάποιος ευθέως ν’ αναφερθεί στα λογικά σφάλματα ιεραρχίας, εκεί δηλαδή που σκοντάφτει η λογική προσπαθώντας να δώσει στον κόσμο χρονολογική σειρά, λειτουργική διευθέτηση των διάφορων αντικειμένων, καθώς και αιτιολόγηση- απόδοση νοημάτων. Ο επίσημος όρος είναι, όπως προανέφερα, αυταναφορά ή αυτοπροσδιορισμός (self- reference). Θεωρείται ότι για να υπάρξει αυτοπροσδιορισμός θα πρέπει να υπάρχουν δύο τουλάχιστον επίπεδα αναφοράς: ένα ‘απλό’ επίπεδο κι ένα ‘μετά’- επίπεδο. Αυτή η παραδοχή θυμίζει βέβαια τη θρησκεία, το σύστημα δηλαδή του ανθρώπινου υπερβατού μετά- κόσμου. Γενικότερα πάντως και σε ένα πιο ‘αθεϊστικό’ επίπεδο, η έννοια του αυτοπροσδιορισμού θα έχει να κάνει με όλες τις λογικές παραδοχές- προβολές που κάνει κάποιος άνθρωπος προκειμένου να προσδιορίσει τη θέση του και πάνω από όλα το κύρος του μέσα στον κόσμο. Εντούτοις, το ζήτημα είναι ακόμη πιο πολύπλοκο.
Η πίπα του Magritte
Ο ίδιος αντικειμενικός μας κόσμος στο θεμελιώδες δομικό επίπεδο της αντίληψης, ίσως και να μην έχει πραγματική υπόσταση. Εκεί δηλαδή που βασιλεύει η απόλυτη ανιδιοτέλεια της αφαίρεσης, ο νους καταλήγει διαρκώς σε αναπόφευκτες ταυτολογίες: Τι υπήρχε πριν από την αρχή του χρόνου; Τι υπάρχει μετά το θάνατο; Η ‘βλακεία’ μάλιστα του ανθρώπου φτάνει σε τέτοιο επίπεδο ώστε να θεωρεί πως όλο το σύμπαν περιστρέφεται γύρω από αυτόν… Και το πιο παράδοξο απ’ όλα είναι ότι το ίδιο το σύμπαν δεν έχει κάποιο προτιμούμενο κεντρικό σημείο αναφοράς ή αυτοπροσδιορισμού. Σύμφωνα δηλαδή με την ανθρώπινη λογική, το σύμπαν δεν θα έπρεπε καν να υπάρχει.
Einstein
Ο Einstein βέβαια θα έλεγε ότι δεν έχει νόημα να μιλάει κάποιος για απόλυτο αυτοπροσδιορισμό, αφού για να καθορίσει τη θέση του και την κατάστασή του θα πρέπει να υπάρχει τουλάχιστον άλλο ένα ‘αυταναφερόμενο’ σύστημα. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, ότι βρίσκεστε στην κορυφή ενός βουνού, ενώ από κάτω δεν υπάρχει τίποτε. Αν βρίσκατε έστω άλλον έναν άνθρωπο σε κάποια απέναντι κορυφή, τότε αυτομάτως ο χώρος και ο ίδιος ο κόσμος θ’ αποκτούσαν νόημα.
Σωκράτης
Ένας άνθρωπος προσδιορίζεται μάλλον αυτονόητα και αυτόματα σε σχέση με όλους τους υπόλοιπους ανθρώπους και πάντοτε μέσα σε κάποια πολιτισμικά πλαίσια, κάτω από τη ‘σκέπη των κοινών ιδεών.’ Ο Σωκράτης είχε αναρωτηθεί στον Ευθύφρονα του Πλάτωνα: “Είναι η αρετή αγαπητή από τους θεούς ή μήπως είναι αρετή επειδή την αγαπάνε;’’ Πιθανώς το ερώτημα αυτό μπορεί εύκολα να απαντηθεί: Αν η αρετή και ο θεός είναι ανθρώπινα δημιουργήματα, τότε πρόκειται για κυκλικό ερώτημα. Αν η αρετή και ο θεός δεν είναι ανθρώπινα δημιουργήματα, έχουμε αναπάντητο ερώτημα. Αν πάψει να μας απασχολεί η αρετή και ο θεός, τότε δεν έχουμε πρόβλημα.
Μαγνητική αιώρηση
Ας καταργήσουμε τις γνώριμες λέξεις και τα άσκοπα νοήματα κι ας αφεθούμε μια στιγμή στην απεραντοσύνη των ακατανόμαστων πραγμάτων... ή ας προσηλωθούμε σε κάτι μικροσκοπικό που τόσο καιρό βρισκόταν μέσα στις άκρες των δαχτύλων μας. Που μπορεί να είναι η ψυχή μας και ο ίδιος μας ο εαυτός…
==================