Shiva's cosmic dance of creation and destruction, CERN, photo credit: Giovanni Chierico
“Είναι πιθανώς γενικά αλήθεια ότι στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης οι πιο καρποφόρες εξελίξεις πραγματοποιούνται συχνά σε εκείνα τα σημεία όπου δύο διαφορετικές γραμμές σκέψης συναντιούνται. Αυτές οι γραμμές μπορούν να έχουν τις ρίζες τους σε αρκετά διαφορετικά μέρη του ανθρώπινου πολιτισμού, στους διαφορετικούς χρόνους ή διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα ή διαφορετικές θρησκευτικές παραδόσεις: ως εκ τούτου εάν συναντιούνται πραγματικά, δηλ., εάν συσχετίζονται τουλάχιστον τόσο ώστε μια πραγματική αλληλεπίδραση να μπορεί να πραγματοποιηθεί, τότε κάποιος μπορεί να ελπίζει ότι νέες και ενδιαφέρουσες εξελίξεις μπορούν να ακολουθήσουν.’’
Werner Heisenberg, από τον πρόλογο του βιβλίου ‘Το Ταό της Φυσικής’
Η επίσημη άποψη της φυσικής για τον μυστικισμό δεν είναι και καλύτερη, ενώ, από την άλλη μεριά, ο μυστικισμός αρνείται να ακολουθήσει τη μεθοδολογία της φυσικής. Για τη φυσική, ούτε λίγο ούτε πολύ, υπάρχει μόνο αυτό που παρατηρούμε ή έστω και αυτό που μπορούμε να σκεφτούμε. Για τον μυστικισμό, παραδόξως, μπορεί να υπάρξει και κάτι που ο άνθρωπος δεν μπορεί ούτε να το δει ούτε καν να το διανοηθεί. ‘‘Ναι, μα τότε πώς μπορεί κάποιος να σκεφτεί ή να δει κάτι που ούτε μπορεί να το σκεφτεί ή να το δει;’’ Θα ρωτούσε α άπιστος φυσικός. ‘‘Θα πρέπει να πιστέψεις,’’ θα του απαντούσε ο μυστικιστής.
Βεβαίως, το ζητούμενο εδώ δεν είναι η πίστη, μια και η προσέγγισή μας θα γίνει από τη μεριά των ‘απίστων’ φυσικών. Γιατί φυσικός ήταν και ο Capra. Ο ίδιος όμως, όχι μόνο δεν έκλεισε ποτέ τις ‘πόρτες’ των αισθήσεων και των σκέψεών του, αλλά βρήκε και ένα τρόπο να μυήσει τους άλλους σε ένα ‘διττό’ τρόπο σκέψης, που να περιλαμβάνει τόσο την ‘δυτική’ επιστήμη, όσο
και την ‘ανατολική’ φιλοσοφία.
“ Όντας φυσικός, ήξερα ότι η άμμος, οι βράχοι, το νερό και ο αέρας γύρω μου αποτελούνται από δονούμενα μόρια και άτομα, και ότι αυτά με τη σειρά τους αποτελούνται από σωματίδια που αλληλεπιδρούνε μεταξύ τους δημιουργώντας και καταστρέφοντας άλλα σωματίδια. Ήξερα επίσης ότι η ατμόσφαιρα της Γης βομβαρδίζεται συνεχώς από τη βροχή των “κοσμικών ακτίνων”, σωματίδια υψηλής ενέργειας που υποβάλλονται σε πολλαπλές συγκρούσεις καθώς διαπερνούν τον αέρα. Όλα αυτά μου ήταν γνωστά από την έρευνά μου στην υψηλής ενέργειας φυσική, αλλά μέχρι εκείνη την στιγμή τα είχα βιώσει μόνο μέσω γραφικών παραστάσεων, διαγραμμάτων και μαθηματικών θεωριών. Καθώς καθόμουν σε εκείνη την παραλία η προηγούμενη εμπειρία μου ζωντάνεψε. Άρχισα να ‘βλέπω’ καταρράκτες ενέργειας να κατεβαίνουν από το μακρινό διάστημα, στο οποίο σωματίδια δημιουργούνταν και καταστρέφονταν με ρυθμικούς παλμούς. ‘Είδα’ τα άτομα των στοιχείων και εκείνα του σώματός μου να συμμετέχουν σε αυτόν τον κοσμικό χορό της ενέργειας. Ένιωσα το ρυθμό του και ‘άκουσα’ τον ήχο του, και εκείνη την στιγμή ήξερα ότι αυτός ήταν ο χορός του Shiva, του Άρχοντα των Χορευτών που λατρεύεται από τους Ινδουιστές.’’
Η ανατολική παράδοση, όπως και οι δυτικές θρησκείες δεν αποκλείουν το όραμα ως μια μέθοδο απόκτησης ‘εξ αποκαλύψεως’ της αλήθειας. Από κει και πέρα, ήταν πολλοί οι σύγχρονοι φυσικοί, και γενικότερα δυτικοί επιστήμονες, που επιδίωξαν, φανερά ή κρυφά, την επαφή τους με αυτήν την ‘απόκρυφη’ πραγματικότητα. Όπως ο Capra αποκαλύπτει για τον προλογητή του βιβλίου του:
‘‘Είχα πολλές συνομιλίες με τον Heisenberg. Ζούσα στην Αγγλία τότε (c. 1972), και τον επισκέφτηκα αρκετές φορές στο Μόναχο και του έδειξα όλα τα χειρόγραφα του βιβλίου, κεφάλαιο προς κεφάλαιο. Έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον και ήταν πολύ ανοικτός, και μου είπε κάτι το οποίο, πιστεύω, δεν είναι δημοσίως γνωστό γιατί ποτέ δεν το δημοσίευσε. Μου είπε ότι είχε επίγνωση αυτού του παραλληλισμού. Ενώ εργαζόταν πάνω στην κβαντομηχανική, επισκέφτηκε την Ινδία και ήταν φιλοξενούμενος του Tagore. Συζήτησε εκτενώς μαζί του σχετικά με την Ινδική φιλοσοφία. Ο Heisenberg μου είπε ότι εκείνες οι συζητήσεις τον βοήθησαν πολύ με την εργασία του πάνω στη φυσική γιατί του έδειξαν ότι όλες οι νέες ιδέες στη φυσική τελικά δεν ήταν τρελές. Συνειδητοποίησε ότι, στην πραγματικότητα, υπήρχε μια ολόκληρη κουλτούρα που περιέγραφε παρόμοιες ιδέες. Ο Niels Bohr είχε, επίσης, παρόμοιες εμπειρίες όταν επισκέφτηκε την Κίνα. [1]
Ο ίδιος ο Capra είχε δώσει τον δικό του ‘αγώνα’ για να απαλλαγεί από την επιμονή της λογικής που διακατέχει το δυτικό επιστήμονα και να καταφέρει μια αποκτήσει μια πιο ευέλικτη σκέψη σε ότι αφορά τον κόσμο και την πραγματικότητα:
‘‘Είχα περάσει μια μακροχρόνια κατάρτιση στη θεωρητική φυσική και είχα κάνει αρκετά χρόνια έρευνας. Συγχρόνως, είχα αποκτήσει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον στον ανατολικό μυστικισμό και είχα αρχίσει να βλέπω τον παραλληλισμό με τη σύγχρονη φυσική. Προσελκύστηκα ιδιαίτερα από τις αινιγματικές πτυχές του Zen που μου θύμιζαν τους γρίφους στην κβαντική θεωρία. Στην αρχή, εντούτοις, συσχετίζοντας τα δύο ήταν μια καθαρώς διανοητική άσκηση. Το να υπερνικήσω το χάσμα μεταξύ της λογικής, αναλυτικής σκέψης και της στοχαστικής εμπειρίας της μυστικής αλήθειας, ήταν, και είναι ακόμα, πολύ δύσκολο.’’
Τι είναι, λοιπόν, αυτό που φαίνεται ότι λείπει από τον σύγχρονο ‘δυτικό’ άνθρωπο ώστε να έχει τόση ανάγκη να κατατρέχει στην ανατολική φιλοσοφία; Προφανώς είναι η μαγεία του κόσμου, ότι κι αν σημαίνει αυτό, το νοερό ταξίδι στη χώρα των θαυμάτων, ή ίσως η επιστροφή του ανθρώπου στον χρόνο των ‘παιδικών’ του ονείρων. Ο ίδιος ο Capra, στον επίλογό του θα καταλήξει ως εξής:
‘‘Οι φυσικοί δεν χρειάζονται το μυστικό, και οι μυστικιστές δεν χρειάζονται τη φυσική, αλλά η ανθρωπότητα χρειάζεται και τα δύο.’’
Βεβαίως, το ζητούμενο εδώ δεν είναι η πίστη, μια και η προσέγγισή μας θα γίνει από τη μεριά των ‘απίστων’ φυσικών. Γιατί φυσικός ήταν και ο Capra. Ο ίδιος όμως, όχι μόνο δεν έκλεισε ποτέ τις ‘πόρτες’ των αισθήσεων και των σκέψεών του, αλλά βρήκε και ένα τρόπο να μυήσει τους άλλους σε ένα ‘διττό’ τρόπο σκέψης, που να περιλαμβάνει τόσο την ‘δυτική’ επιστήμη, όσο
και την ‘ανατολική’ φιλοσοφία.
“ Όντας φυσικός, ήξερα ότι η άμμος, οι βράχοι, το νερό και ο αέρας γύρω μου αποτελούνται από δονούμενα μόρια και άτομα, και ότι αυτά με τη σειρά τους αποτελούνται από σωματίδια που αλληλεπιδρούνε μεταξύ τους δημιουργώντας και καταστρέφοντας άλλα σωματίδια. Ήξερα επίσης ότι η ατμόσφαιρα της Γης βομβαρδίζεται συνεχώς από τη βροχή των “κοσμικών ακτίνων”, σωματίδια υψηλής ενέργειας που υποβάλλονται σε πολλαπλές συγκρούσεις καθώς διαπερνούν τον αέρα. Όλα αυτά μου ήταν γνωστά από την έρευνά μου στην υψηλής ενέργειας φυσική, αλλά μέχρι εκείνη την στιγμή τα είχα βιώσει μόνο μέσω γραφικών παραστάσεων, διαγραμμάτων και μαθηματικών θεωριών. Καθώς καθόμουν σε εκείνη την παραλία η προηγούμενη εμπειρία μου ζωντάνεψε. Άρχισα να ‘βλέπω’ καταρράκτες ενέργειας να κατεβαίνουν από το μακρινό διάστημα, στο οποίο σωματίδια δημιουργούνταν και καταστρέφονταν με ρυθμικούς παλμούς. ‘Είδα’ τα άτομα των στοιχείων και εκείνα του σώματός μου να συμμετέχουν σε αυτόν τον κοσμικό χορό της ενέργειας. Ένιωσα το ρυθμό του και ‘άκουσα’ τον ήχο του, και εκείνη την στιγμή ήξερα ότι αυτός ήταν ο χορός του Shiva, του Άρχοντα των Χορευτών που λατρεύεται από τους Ινδουιστές.’’
Η ανατολική παράδοση, όπως και οι δυτικές θρησκείες δεν αποκλείουν το όραμα ως μια μέθοδο απόκτησης ‘εξ αποκαλύψεως’ της αλήθειας. Από κει και πέρα, ήταν πολλοί οι σύγχρονοι φυσικοί, και γενικότερα δυτικοί επιστήμονες, που επιδίωξαν, φανερά ή κρυφά, την επαφή τους με αυτήν την ‘απόκρυφη’ πραγματικότητα. Όπως ο Capra αποκαλύπτει για τον προλογητή του βιβλίου του:
‘‘Είχα πολλές συνομιλίες με τον Heisenberg. Ζούσα στην Αγγλία τότε (c. 1972), και τον επισκέφτηκα αρκετές φορές στο Μόναχο και του έδειξα όλα τα χειρόγραφα του βιβλίου, κεφάλαιο προς κεφάλαιο. Έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον και ήταν πολύ ανοικτός, και μου είπε κάτι το οποίο, πιστεύω, δεν είναι δημοσίως γνωστό γιατί ποτέ δεν το δημοσίευσε. Μου είπε ότι είχε επίγνωση αυτού του παραλληλισμού. Ενώ εργαζόταν πάνω στην κβαντομηχανική, επισκέφτηκε την Ινδία και ήταν φιλοξενούμενος του Tagore. Συζήτησε εκτενώς μαζί του σχετικά με την Ινδική φιλοσοφία. Ο Heisenberg μου είπε ότι εκείνες οι συζητήσεις τον βοήθησαν πολύ με την εργασία του πάνω στη φυσική γιατί του έδειξαν ότι όλες οι νέες ιδέες στη φυσική τελικά δεν ήταν τρελές. Συνειδητοποίησε ότι, στην πραγματικότητα, υπήρχε μια ολόκληρη κουλτούρα που περιέγραφε παρόμοιες ιδέες. Ο Niels Bohr είχε, επίσης, παρόμοιες εμπειρίες όταν επισκέφτηκε την Κίνα. [1]
Ο ίδιος ο Capra είχε δώσει τον δικό του ‘αγώνα’ για να απαλλαγεί από την επιμονή της λογικής που διακατέχει το δυτικό επιστήμονα και να καταφέρει μια αποκτήσει μια πιο ευέλικτη σκέψη σε ότι αφορά τον κόσμο και την πραγματικότητα:
‘‘Είχα περάσει μια μακροχρόνια κατάρτιση στη θεωρητική φυσική και είχα κάνει αρκετά χρόνια έρευνας. Συγχρόνως, είχα αποκτήσει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον στον ανατολικό μυστικισμό και είχα αρχίσει να βλέπω τον παραλληλισμό με τη σύγχρονη φυσική. Προσελκύστηκα ιδιαίτερα από τις αινιγματικές πτυχές του Zen που μου θύμιζαν τους γρίφους στην κβαντική θεωρία. Στην αρχή, εντούτοις, συσχετίζοντας τα δύο ήταν μια καθαρώς διανοητική άσκηση. Το να υπερνικήσω το χάσμα μεταξύ της λογικής, αναλυτικής σκέψης και της στοχαστικής εμπειρίας της μυστικής αλήθειας, ήταν, και είναι ακόμα, πολύ δύσκολο.’’
Τι είναι, λοιπόν, αυτό που φαίνεται ότι λείπει από τον σύγχρονο ‘δυτικό’ άνθρωπο ώστε να έχει τόση ανάγκη να κατατρέχει στην ανατολική φιλοσοφία; Προφανώς είναι η μαγεία του κόσμου, ότι κι αν σημαίνει αυτό, το νοερό ταξίδι στη χώρα των θαυμάτων, ή ίσως η επιστροφή του ανθρώπου στον χρόνο των ‘παιδικών’ του ονείρων. Ο ίδιος ο Capra, στον επίλογό του θα καταλήξει ως εξής:
‘‘Οι φυσικοί δεν χρειάζονται το μυστικό, και οι μυστικιστές δεν χρειάζονται τη φυσική, αλλά η ανθρωπότητα χρειάζεται και τα δύο.’’