Ιός
Για τα γονίδια γνωρίζουμε πλέον αρκετά πράγματα ύστερα από την ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA. Η γενετική μηχανική έχει γίνει μία από τις σημαντικότερες επιστήμες της εποχής, ενώ σταδιακά διαμορφώνεται μια νέα αντίληψη σχετικά με την προέλευση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και του ανθρώπινου ψυχισμού γενικότερα. Το κατά πόσο τα γονίδια επαρκούν για να εξηγήσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά σε ένα καθαρά συναισθηματικό και διανοητικό επίπεδο είναι θέμα μεγάλης και επίκαιρης διαμάχης. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι η θεωρία των μιμιδίων του Dawkins ήρθε την κατάλληλη στιγμή για να συμπληρώσει ένα κενό στον τομέα της ‘μηχανικής της ψυχής μας.’
Ο Dawkins, ο οποίος χρησιμοποίησε τον όρο ‘μιμίδιο’ στο βιβλίο του ‘Το Εγωιστικό Γονίδιο,’ αναφέρει, στο ίδιο βιβλίο, χαρακτηριστικά μεταξύ άλλων, την ανεπάρκεια των γονιδίων να ερμηνεύσουν όλο το πλέγμα της ανθρώπινης κατάστασης:
‘‘Ως ένας ενθουσιώδης Δαρβινιστής, δεν ήμουν ικανοποιημένος με τις εξηγήσεις που οι συνάδελφοί μου έδιναν για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Έψαχναν να βρουν ‘βιολογικά πλεονεκτήματα’ σε διάφορα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου πολιτισμού. Για παράδειγμα, η πρωτόγονη θρησκεία αντιμετωπίστηκε σαν ένας μηχανισμός για την ισχυροποίηση της ταυτότητας μιας ομάδας…, της οποίας τα μέλη βασίζονταν στη συνεργασία για να πιάσουν την τροφή τους. Η φυλετική επιλογή προς όφελος ενός αμοιβαίου αλτρουισμού μπορεί να συνέβαλε στα γονίδια για να παράγει πολλά από τα βασικά μας ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Αυτές οι ιδέες είναι προφανείς στο μέγιστο δυνατό βαθμό, αλλά βλέπω ότι δεν συναθροίζονται απέναντι στην εξαιρετική πρόκληση να εξηγήσουν την ανθρώπινη κουλτούρα… Πιστεύω πως πρέπει να επιστρέψουμε στις βασικές αρχές. Το επιχείρημα που θα προωθήσω είναι πως για την κατανόηση της εξέλιξης του σύγχρονου ανθρώπου, θα πρέπει να πάψουμε να θεωρούμε τα γονίδια σαν τη μοναδική βάση για την έννοια της εξέλιξης.’’
Τα μιμίδια θεωρούνται ως φορείς της ‘πολιτισμικής’ πληροφορίας του ανθρώπου, κατά αναλογία με τα γονίδια, τα οποία αποτελούν τους φορείς της γενετικής πληροφορίας. Αναπαράγονται και αυτά μέσω των διάφορων μέσων επικοινωνίας, όπως είναι η γλώσσα, η γραφή, η μουσική, το ίντερνετ, η τηλεπικοινωνίες, κοκ, και υπόκεινται, με τη σειρά τους, στους νόμους της φυσικής επιλογής. Ο Dawkins αναφέρει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μιμιδίου:
‘‘Αυτό που είναι ασυνήθιστο στον άνθρωπο μπορεί να συνοψιστεί σε μία λέξη: την ‘κουλτούρα…’ Η πολιτισμική κληρονομιά είναι ανάλογη με την γενετική κληρονομιά, γιατί, παρότι γενικά συντηρητική, μπορεί να δημιουργήσει εξέλιξη… Η γλώσσα, για παράδειγμα, φαίνεται ότι εξελίσσεται με μη γενετικά μέσα. Το πιο γνωστό μη ανθρώπινο παράδειγμα έχει πρόσφατα περιγραφεί από τον P. Jenkins σε ό,τι αφορά το τραγούδι ενός πουλιού που ονομάζεται ‘saddleback’ σε ένα νησί της Νέας Ζηλανδίας. Στο συγκεκριμένο νησί υπήρχε ένα ρεπερτόριο από εννέα διακριτά τραγούδια. Κάθε αρσενικό τραγουδούσε μόνο ένα από αυτά τα τραγούδια. Έτσι τα αρσενικά μπορούσαν να χωριστούν σε ομάδες διαλέκτων, όπου η κάθε ομάδα τραγουδούσε τη δική της διάλεκτο. Συγκρίνοντας τα τραγούδια των πατέρων με εκείνα των γιών, ο Jenkins έδειξε ότι τα μοτίβα των τραγουδιών δεν κληρονομούνταν γενετικά. Κάθε νέο αρσενικό μπορούσε κάλλιστα να υιοθετήσει ένα τραγούδι μιας άλλης ομάδας, μέσω της μίμησης, όπως γίνεται και με τις ανθρώπινες γλώσσες. Περιστασιακά ωστόσο ο Jenkins είχε την τύχη να γίνει μάρτυρας στην 'εφεύρεση’ ενός νέου τραγουδιού, η οποία προερχόταν από κάποιο λάθος κατά τη μίμηση του πρότερου τραγουδιού. Ο Jenkins αναφέρεται στα νέα τραγούδια ως ‘πολιτισμικές μεταλλάξεις.’
Στα παραδείγματα που χρησιμοποιεί, ο Dawkins δεν θα μπορούσε, καθώς φαίνεται, να αφήσει έξω από τη συζήτησή του και το ‘μιμίδιο του θεού:’
‘‘Θεωρήστε την ιδέα του Θεού. Δεν ξέρουμε πως προέκυψε. Πιθανώς διαμορφώθηκε από πολλές ανεξάρτητες ‘μεταλλάξεις.’ Σε κάθε περίπτωση είναι πολύ παλιά. Πώς διαιωνίζεται; Από τον προφορικό και γραπτό λόγο, με τη βοήθεια σπουδαίας τέχνης και μουσικής. Γιατί έχει τόσο μεγάλη αξία επιβίωσης; Ας θυμηθούμε ότι εδώ δεν εννοούμε την επιβίωση ενός γονιδίου στην ‘γενετική δεξαμενή,’ αλλά την επιβίωση ενός μιμιδίου στη ‘δεξαμενή των μιμιδίων.’ Η ερώτηση δηλαδή τίθεται ως εξής: Τι βρίσκεται στην ιδέα του θεού που προσδίδει τόση σταθερότητα και ευρύτητα στο πολιτισμικό περιβάλλον; Η αξία της επιβίωσης του μιμιδίου του θεού προέρχεται από τη μεγάλη του ψυχολογική απήχηση. Παρέχει μια τεχνητή απάντηση στα βαθιά ερωτήματα σχετικά με την ύπαρξη. Προτείνει ότι η αδικία σε αυτόν τον κόσμο μπορεί να καταργηθεί στον άλλον κόσμο. Ο θεός υπάρχει με τη μορφή ενός μιμιδίου με μεγάλη αξία επιβίωσης, ή ισχύ αποτελεσματικότητας, μέσα στο περιβάλλον που παρέχει ο ανθρώπινος πολιτισμός.’’
Οι ιδιότητες που διαθέτουν τα μιμίδια είναι ανάλογες με εκείνες των γονιδίων. Αυτό είναι αναμενόμενο, αν λάβουμε υπόψη ότι τα μιμίδια είναι ‘απόγονοι’ των γονιδίων, σ’ ένα μη βιολογικό επίπεδο. Εκτός της ικανότητάς τους να επιβιώνουν και να αναπαράγονται, έχουν επίσης και όλα τα χαρακτηριστικά ενός μηχανισμού μέσα στα πλαίσια της φυσικής επιλογής. O Dawkins εξηγεί σχετικά:
‘‘Βασικά, ο λόγος για τον οποίο είναι καλή πολιτική να προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τα βιολογικά φαινόμενα από την άποψη των γονιδίων είναι ότι τα γονίδια αντιγράφονται. Μόλις η αρχέγονη βιολογική σούπα παρείχε τις κατάλληλες συνθήκες, τα μόρια που μπορούσαν να φτιάξουν τα αντίγραφα τους ανέλαβαν. Για περισσότερο από τρεις χιλιάδες εκατομμύρια χρόνια, το DNA είναι το μόνο αυταναπαραγόμενο μόριο. Αλλά δεν θα έχει απαραιτήτως αυτό το μονοπωλιακό προνόμιο για πάντα. Όποτε οι συνθήκες το επιτρέψουν ένα νέο είδος αυταναπαραγόμενου μπορεί να εμφανιστεί και να ξεκινήσει ένα νέο είδος εξέλιξης, η οποία δεν θα είναι απαραίτητα υποτελής στην προηγούμενη. Η παλιά εξέλιξη μέσω των γονιδίων, δημιουργώντας εγκεφάλους, έστρωσε το έδαφος για να εμφανιστούν τα μιμίδια. Με το πού εμφανίστηκαν αυτά τα αυταναπαραγόμενα μιμίδια, η δική τους, πολύ γρηγορότερη εξέλιξη, ανέλαβε…
Η μίμηση, με τη γενικότερη έννοια, είναι ο τρόπος με τον οποίο τα μιμίδια αναπαράγονται. Αλλά όπως ακριβώς δεν πετυχαίνουν όλα τα γονίδια το σκοπό τους, έτσι και από τα μιμίδια κάποια είναι πιο πετυχημένα από άλλα. Αυτό είναι ανάλογο με τη φυσική επιλογή. Οι ιδιότητες επομένως που αφορούν την μεγάλη αξία επιβίωσης των μιμιδίων θα πρέπει να είναι παρόμοιες με εκείνες των γονιδίων: η μακροζωία, η γονιμότητα, και η πιστότητα στην αντιγραφή. Η μακροζωία κάποιου αντιγράφου ενός μιμιδίου είναι προφανώς ασήμαντη, όπως ακριβώς και με τα γονίδια. Ένα αντίγραφο, για παράδειγμα, ενός τραγουδιού που υπάρχει στον εγκέφαλο, θα διαρκέσει όσο και μια ανθρώπινη ζωή. Αλλά θα υπάρχουν αντίγραφα κάπου γραμμένα, καθώς και στους εγκεφάλους άλλων ανθρώπων, για τους αιώνες που θα έρθουν. Όπως και με τα γονίδια, η γονιμότητα είναι πολύ πιο σημαντική. Αν το μιμίδιο είναι μια επιστημονική ιδέα, η διάδοσή του θα εξαρτηθεί από το πόσο αποδεκτό θα είναι από τους υπόλοιπους επιστήμονες. Ερχόμαστε έτσι στην τρίτη γενική ιδιότητα των μιμιδίων: την πιστότητα αντιγραφής. Εδώ πρέπει να παραδεχτώ ότι βρίσκομαι πάνω σε κινούμενη άμμο. Με μια πρώτη ματιά φαίνεται ότι τα μιμίδια δεν αντιγράφονται πιστά σε καμία περίπτωση. Κάθε φορά που κάποιος ακούει μια ιδέα έχει την τάση να την αλλάζει και λίγο. Αυτό μοιάζει αρκετά διαφορετικό την ειδική, πολύ επιλεκτική αναπαραγωγή των γονιδίων. Φαίνεται ότι η μετάδοση των μιμιδίων διακρίνεται από διαρκή μετάλλαξη, καθώς και ανασυνδυασμό.’’
Ο Dawkins αναφέρεται ακόμη και στην περίπτωση συγκέντρωσης μιμιδίων σε ομάδες που αποτελούν συμπλέγματα, ανάλογα με εκείνα της συγκέντρωσης γονιδίων (π.χ. χρωμοσώματα, κοκ). Αναφέρει χαρακτηριστικά την έννοια της κόλασης (hell fire) και της πίστης, ως μιμίδια που συνοδεύουν και, προφανώς, ενισχύουν την ισχύ του μιμιδίου του θεού. Σχετικά με την πίστη, αναφέρει:
‘‘Ένα ακόμη μέλος του θρησκευτικού μιμιδιακού συμπλέγματος είναι η πίστη. Σημαίνει τυφλή εμπιστοσύνη απέναντι στην ανυπαρξία αποδείξεων, ακόμη και απέναντι σε πληθώρα αποδείξεων. Τίποτε δεν είναι πιο θανατηφόρο για κάποια μιμίδια από την αναζήτηση αποδείξεων. Το μιμίδιο της τυφλής πίστης εξασφαλίζει τη δική του διαιώνιση με την απλή ασυνείδητη αποστροφή από τη λογική έρευνα. Η τυφλή πίστη μπορεί να δικαιολογήσει τα πάντα. Τα μιμίδια της τυφλής πίστης έχουν τους δικούς τους αδυσώπητους τρόπους να διαιωνίζονται.’’
Ο Dawkins συνεχίζει την ανάλυσή του εξετάζοντας βαθύτερα τις πιθανές σχέσεις ανάμεσα στα γονίδια και στα μιμίδια:
‘‘Ας ακολουθήσουμε την αναλογία μεταξύ των μιμιδίων και των γονιδίων περισσότερο. Έχω υπογραμμίσει ότι δεν πρέπει να θεωρήσουμε τα γονίδια ως συνειδητούς φορείς, που έχουν σκοπιμότητα. Η τυφλή φυσική επιλογή, ωστόσο, τα κάνει να συμπεριφέρονται σαν να είχαν σκοπιμότητα, και υπήρξε βολικό, χάρη συντομίας, να αναφερόμαστε στα γονίδια σαν να έχουν κάποιο σκοπό. Όπως ακριβώς βρήκαμε βολικό να θεωρούμε τα γονίδια σαν ενεργούς φορείς της επιβίωσης, ίσως να μπορούμε να κάνουμε το ίδιο και για τα μιμίδια. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να φτάσουμε στο μυστικισμό. Πρόκειται για μια μεταφορά, αλλά ξέρουμε πόσο χρήσιμη είναι στην περίπτωση των γονιδίων. Έχουμε χρησιμοποιήσει ακόμη και λέξεις όπως ‘εγωιστικό’ ή ‘αμείλικτο’ για ένα γονίδιο. Δικαιούμαστε, στο ίδιο πνεύμα, να κάνουμε το ίδιο και με τα μιμίδια;
Τα μιμίδια και τα γονίδια μπορούν συχνά να αλληλενισχύονται, αλλά κάποιες φορές αλληλοσυγκρούονται. Για παράδειγμα, το έθιμο της αγαμίας θεωρείται ότι δεν κληρονομείται γενετικά. Ένα γονίδιο της αγαμίας είναι καταδικασμένο να χαθεί από τη γενετική δεξαμενή, εκτός από ειδικές περιπτώσεις όπως στα κοινωνικά έντομα. Αλλά, παρόλα αυτά, ένα μιμίδιο της αγαμίας μπορεί να είναι χρήσιμο στη δεξαμενή των μιμιδίων… Ας υποθέσουμε, φερειπείν, ότι ο γάμος θα αποδυνάμωνε τη θέση ενός ιερέα απέναντι στο ποίμνιό του, γιατί, ας πούμε, θα του αποσπούσε χρόνο και προσοχή. Αυτό έχει όντως προωθηθεί ως επίσημος λόγος της αγαμίας μεταξύ των ιερέων… Βεβαίως, ακριβώς το αντίθετο θα ίσχυε για ένα γονίδιο της αγαμίας. Αν ένας ιερέας είναι μια μηχανή επιβίωσης μιμιδίων, η αγαμία είναι μια χρήσιμη ιδιότητα που μπορεί να διαθέτει. Η αγαμία είναι μόνο ένας δευτερεύων παράγοντας σε ένα ευρύτερο σύμπλεγμα αμοιβαίως αλληλοβοηθούμενων θρησκευτικών μιμιδίων.’’
Το κατά πόσο τα μιμίδια διαφέρουν από τα γονίδια σε ό,τι αφορά την ικανότητα των πρώτων να διαφοροποιούνται πέρα από τις προδιαγραμμένες λειτουργίες τους, είναι πράγματι ένα θέμα υπό συζήτηση, όπως εξίσου αμφίβολο είναι αν τα μιμίδια μπορούν να υπάρχουν, πέρα από τα γονίδια που τα παρήγαγαν. Αν πάντως σκεφτούμε τις ασύλληπτες δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης σε συνδυασμό με πιθανές τεχνητές μη βιολογικές οντότητες, όπως τα ρομπότ, του μέλλοντος, η ύπαρξη των μιμιδίων γίνεται όχι μόνο κατανοητή αλλά, μάλλον, και απειλητική. Απέναντι σε αυτήν την απειλή, ο Dawkins μοιάζει καθησυχαστικός, όσο και παρηγορητικός:
‘‘Ήμουν κάπως αρνητικός σχετικά με τα μιμίδια, αλλά έχουν και τη χαρούμενη πλευρά τους. Όταν πεθάνουμε, υπάρχουν δύο πράγματα που μπορούμε να αφήσουμε πίσω μας: Γονίδια και μιμίδια. Κτιστήκαμε σαν γονιδιακές μηχανές, κατασκευασμένες να διαιωνίζουμε τα γονίδιά μας. Αλλά αυτό το ενδεχόμενό μας θα εξαφανιστεί μετά από τρεις γενιές. Τα παιδιά μας, έστω τα εγγόνια μας, θα φέρουν κάποια ομοιότητα με εμάς, πιθανώς στην εμφάνιση, στο ταλέντο για τη μουσική, στο χρώμα των μαλλιών. Αλλά καθώς θα περνάν οι γενιές, η συμμετοχή των συγκεκριμένων γονιδίων μειώνεται συνεχώς, εωσότου θα καταλαμβάνουν αμελητέες αναλογίες. Τα γονίδιά μας είναι ίσως αθάνατα αλλά η συγκεκριμένη συλλογή τους που αποτελεί εμάς τους ίδιους είναι καταδικασμένη να χαθεί…
Αλλά αν κάποιος συμμετέχει στην κουλτούρα του κόσμου, αν έχει μια καλή ιδέα, αν συνθέσει ένα τραγούδι, κάνει μια ανακάλυψη, γράψει ένα ποίημα, τότε μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει, ακέραιος, πολύ αργότερα αφότου τα γονίδιά του θα έχουν αφομοιωθεί μέσα στη γενετική δεξαμενή. Ο Σωκράτης μπορεί να έχει ακόμη κάνα- δύο γονίδια ακόμη ζωντανά μέσα στον κόσμο, όπως ο G. C. Williams τόνισε, αλλά ποιος νοιάζεται; Τα μιμιδιακά συμπλέγματα του Σωκράτη, του Da Vinci, του Κοπέρνικου, ή του Marconi είναι ακόμη ισχυρά. Δεν θα έπρεπε να αναζητούμε την αθανασία με την (βιολογική) αναπαραγωγή μας…’’
Εδώ θυμήθηκα τον Πλάτωνα, και τον κόσμο των Ιδεών του. Κατά Dawkins, όλες αυτές οι Πλατωνικές μορφές θα είναι Μιμίδια, όπως μιμίδια θα είναι και τα αρχέτυπα του Jung. Δεν ξέρω αν αξίζει τον κόπο να κάνουμε αυτή τη γλωσσική υπέρβαση, ή απλά αλλοίωση, χρησιμοποιώντας μια νέα ‘γελοία’ λέξη, όπως είναι η λέξη ‘μιμίδιο,’ στη θέση λέξεων τόσο εύηχων και πλήρων νοημάτων, όπως ‘μορφές,’ ή ‘αρχέτυπα.’ Είναι πάντως γεγονός ότι τα μιμίδια διαθέτουν μια νέα, ‘σύγχρονη’ θα λέγαμε, δυναμική, καθώς και όλα τα συμμέτοχα και ‘συνένοχα’ σύγχρονα επιστημονικά εργαλεία να τα βοηθήσουν στο να κατανοήσουν καλύτερα τον εαυτό τους και να επεκταθούν μέσα στον κόσμο. Τα μιμίδια, άλλωστε, κατέχουν την ίδια δίψα αθανασίας με αυτήν που έχει ο άνθρωπος και τα γονίδιά του. Ωστόσο, τα μιμίδια έχουν ανάγκη τον άνθρωπο στον ίδιο βαθμό που και εκείνος έχει ανάγκη τις ιδέες του για να συνεχίσει να υπάρχει. Όπως, δηλαδή, ένα βιολογικός ιός, αν μπορεί, θα προσπαθήσει να μην σκοτώσει τον φορέα του, έτσι ώστε να μπορέσει να τον ξαναπαρασιτήσει ο ίδιος ή μια μετάλλαξή του στο μέλλον, έτσι και τα μιμίδια έχουν ανάγκη τον άνθρωπο ως δικό τους ξενιστή. Αυτό, θεμελιωδώς, αναπτύσσει ένα είδος ισορροπίας μεταξύ των ‘εγωιστικών’ και των ‘αλτρουιστικών’ τάσεων των ίδιων των μιμιδίων, όσο και των σκέψεων των ανθρώπων που τα μεταφέρουν. Κλείνοντας, επαυτού, με τα λόγια του Dawkins:
‘‘Είναι πιθανό ότι άλλη μια μοναδική ιδιότητα του ανθρώπου είναι η ικανότητα για έναν αυθεντικό, ανιδιοτελή, αληθινό αλτρουισμό. Το ελπίζω, αλλά δεν πρόκειται να επιχειρηματολογήσω αν ισχύει ή όχι, ούτε να κάνω υποθέσεις σχετικά με την μιμιδιακή του εξέλιξη. Αυτό που θέλω να πω εδώ είναι ότι ακόμη κι αν βλέπουμε μόνο τη σκοτεινή πλευρά, και υποθέσουμε ότι ο άνθρωπος είναι θεμελιωδώς εγωιστής, η συνειδητή μας διορατικότητα- η ικανότητά μας να προσομοιώνουμε το μέλλον μέσα στη φαντασία μας- μπορεί να μας γλιτώσει από τις χειρότερες εγωιστικές υπερβολές των τυφλών αναπαραγόμενων. Έχουμε τη δύναμη να αψηφούμε τα εγωιστικά γονίδια της γέννησής μας και, αν χρειαστεί, τα εγωιστικά μιμίδια της ανατροφής μας. Μπορούμε ακόμη και να συζητάμε ηθελημένα τρόπους πώς να καλλιεργούμε τον καθαρό και αγνό αλτρουισμό- κάτι που δεν έχει θέση στη φύση, κάτι που δεν έχει ποτέ υπάρχει στην ιστορία του κόσμου. Κτιστήκαμε σαν γονιδιακές μηχανές και ανατραφήκαμε σαν μιμιδιακές μηχανές, αλλά έχουμε τη δύναμη να αντιταχθούμε στους δημιουργούς μας. Εμείς μόνο πάνω στη γη μπορούμε να επαναστατήσουμε ενάντια στην τυραννία των εγωιστικών αντιγράφων.’’
==============================================