Η Ύλη έφτιαξε το Πνεύμα ή το αντίστροφο; Πρόκειται για ένα γνωστό ερώτημα, το οποίο ωστόσο αποτελεί ένα ψευδοδίλλημα. Αν η Ύλη έφτιαξε το Πνεύμα, τότε δεν εξηγείται τι έφτιαξε την Ύλη. Αν, από την άλλη μεριά, το Πνεύμα έφτιαξε την Ύλη, τότε δεν εξηγείται γιατί χρειάζεται να υπάρχει Ύλη. Ο David Bohm επιλύει αυτό το πρωταρχικό δίλλημα μέσω της έννοιας της Ολότητας (Wholeness), θεωρώντας ότι τόσο η ύλη όσο και το πνεύμα αποτελούν εκφάνσεις μιας βαθύτερης και ενιαίας πραγματικότητας, που ο ίδιος ονομάζει ελλοχεύουσα τάξη (implicate order).
Ένα από τα βασικά ερωτήματα σχετικά με την προέλευση της ζωής είναι και το εξής: Ποιος είναι ο παράγοντας ο οποίος οργανώνει και κάνει δυνατή τη ζωή μέσα στην άψυχη ύλη; Για παράδειγμα, πώς μπορεί ένα συνονθύλευμα κυττάρων να μετασχηματίζεται στο όργανο ενός οργανισμού; Ποιος ήταν ο παράγοντας που οδήγησε στο σχηματισμό του πρώτου μορίου DNA; Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, τη λεγόμενη ‘μηχανιστική’ άποψη, αυτό έγινε λίγο- πολύ τυχαία. Αν δεχτούμε όμως αυτήν την άποψη και υπολογίσουμε τις πιθανότητες να εμφανιστεί ζωή τυχαία, θα δούμε ότι αυτές οι πιθανότητες είναι μηδενικές. Αυτό σημαίνει ότι η επικρατούσα υπόθεση για την προέλευση της ζωής αυτοαναιρείται από τις ίδιες τις παραδοχές της. Πρόκειται άραγε για ένα θεμελιώδες λάθος της ισχύουσας πιθανοκρατικής θεώρησης για την προέλευση της ζωής ή μόνο ένα λάθος της στατιστικής που χρησιμοποιούμε. Ο Bohm θα αποφύγει αυτό το δίλλημα και θα προχωρήσει σε μια βαθύτερη ανάλυση του φαινομένου της ζωής. Ο ίδιος λέει:
‘‘Θα παρουσιάσουμε το νόημα της ελλοχεύουσας τάξης δείχνοντας πρώτα πώς γίνεται έτσι δυνατή η κατανόηση τόσο της άψυχης ύλης όσο και της ζωής στη βάση ενός κοινού υποβάθρου…
Ας ξεκινήσουμε θεωρώντας την ανάπτυξη ενός φυτού. Αυτή ξεκινάει από το σπόρο, αλλά ο σπόρος έχει λίγο να κάνει με την υλική υπόσταση του φυτού ή με την ενέργεια που απαιτείται για την ανάπτυξή του. Αυτή η τελευταία προέρχεται σχεδόν αποκλειστικά από το έδαφος, το νερό, το αέρα και το φως. Σύμφωνα με την ισχύουσα θεωρία, ο σπόρος περιέχει πληροφορία αποθηκευμένη με τη μορφή DNA, το οποίο με κάποιο τρόπο ‘κατευθύνει’ το περιβάλλον να δημιουργήσει το φυτό.
Με όρους της ελλοχεύουσα τάξης, μπορούμε να πούμε ότι και η άψυχη ύλη συμμετέχει σε μια διαρκή διαδικασία σχηματισμού ανάλογη με εκείνη των φυτών… Μπορούμε να κάνουμε τη σύγκριση με ένα δάσος, που αποτελείται από δέντρα που διαρκώς χάνονται και αντικαθίστανται από καινούργια. Αν το εξετάσουμε σε μεγάλη κλίμακα χρόνου, αυτό το δάσος μπορεί να θεωρηθεί παρόμοια ως μια συνεχώς υπάρχουσα αλλά αργά μεταβαλλόμενη οντότητα. Έτσι όταν γίνουν κατανοητά μέσω της ελλοχεύουσας τάξης, η άψυχη ύλη και τα ζωντανά όντα φαίνονται να είναι, από κάποια θεμελιώδη άποψη, παρόμοια με τους τρόπους ύπαρξής τους.’’
Αν, με κάποιον τρόπο, η ζωή μπορεί να ερμηνευτεί ως αποτέλεσμα της ‘συνολικής συμμετοχής’ διεργασιών που λαμβάνουν χώρα σε ένα βαθύτερο επίπεδο για την εκδήλωση των βασικών χαρακτηριστικών αυτού που ονομάζουμε ζωντανό, ένα επόμενο ερώτημα που τίθεται είναι πώς από τη ‘ζωντανή ύλη’ περνάμε στη ‘νοήμονη ύλη’ και μπορούμε ακόμη να διερωτηθούμε αν υπάρχει κάποια αδρά χαραγμένη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη ζωή και στη νοημοσύνη, ή αν πρόκειται, με κάποια έννοια, για δύο ‘διαδοχικά στάδια’ κάποιας βαθύτερης διαδικασίας ‘τυλίγματος και ξετυλίγματος’ των παραγόντων που είναι απαραίτητοι για την εμφάνιση αυτού που ονομάζουμε νοήμονη ζωή. Ο ίδιος ο Bohm, σχετικά με αυτήν τη διαδικασία ‘αναδίπλωσης’ αναφέρει τα εξής:
‘‘Ξεκινάμε προτείνοντας ότι με κάποιο τρόπο, η συνείδηση μπορεί να γίνει κατανοητή από την άποψη της ελλοχεύουσας τάξης, μαζί με την πραγματικότητα συνολικά. Με άλλα λόγια, θεωρούμε ότι η ελλοχεύουσα τάξη μπορεί να εφαρμοστεί τόσο στην ύλη (ζωντανή και άψυχη) όσο και στη συνείδηση, και ότι μπορεί επομένως να καταστήσει δυνατή την κατανόηση της σχέσης αυτών των δύο, ώστε να αποκτήσουμε μια κοινή τους βάση.
…Ας δούμε τώρα ποια αιτιολόγηση υπάρχει για την άποψη ότι η ύλη και η συνείδηση έχουν την ελλοχεύουσα τάξη ως κοινό επίπεδο αναφοράς. Καταρχήν, παρατηρούμε ότι η ύλη είναι το αντικείμενο της συνείδησής μας. Εντούτοις, όπως έχουμε δει, διάφορες μορφές ενέργειας όπως το φως, ο ήχος, κλπ., περιλαμβάνουν με τρόπο συνεχή πληροφορίες για ολόκληρο το σύμπαν της ύλης σε κάθε περιοχή του χώρου. Μέσω αυτής της διαδικασίας, τέτοια πληροφορία μπορεί να εισέλθει στα όργανα της αίσθησής μας, και να περάσει μέσω του νευρικού συστήματος στον εγκέφαλο. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, όλη η ύλη του σώματός μας, εμπεριέχει το σύμπαν με κάποιον τρόπο. Είναι άραγε αυτή η ελλοχεύουσα δομή, της πληροφορίας και της ύλης, (π.χ., στον εγκέφαλο και στο νευρικό σύστημα), αυτό που αποτελεί πρώτιστα τη συνείδηση;
Ας εξετάσουμε το ερώτημα αν οι πληροφορίες είναι πραγματικά αποθηκευμένες στα κύτταρα του εγκεφάλου. Κάποιο φως σε αυτήν την ερώτηση πέφτει από κάποιες εργασίες για τη δομή του εγκεφάλου, ειδικότερα αυτή του Pribram. Ο συγκεκριμένος, έχει δώσει στοιχεία που υποστηρίζουν την άποψή του ότι οι μνήμες καταγράφονται γενικά σε όλο τον εγκέφαλο κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι πληροφορίες σχετικά με ένα δεδομένο αντικείμενο ή εμπειρία δεν αποθηκεύονται σε ένα ιδιαίτερο κύτταρο ή ένα εντοπισμένο μέρος του εγκεφάλου αλλά μάλλον ότι βρίσκονται στο σύνολο των κυττάρων. Αυτός ο τρόπος αποθήκευσης μοιάζει στη λειτουργία με ένα ολόγραμμα, αλλά η πραγματική δομή είναι πιο σύνθετη. Μπορούμε να προτείνουμε ότι όταν το ‘ολογραφικό’ αρχείο στον εγκέφαλο ενεργοποιείται κατάλληλα, η αντίδραση είναι να δημιουργηθεί ένα ενεργειακό σχέδιο νευρικής δραστηριότητας που αποτελεί μια εμπειρία παρόμοια με αυτήν που παράγεται ολογραφικά. Αλλά είναι επίσης διαφορετική από την άποψη ότι είναι λιγότερο λεπτομερής, δεδομένου ότι μνήμες που αφορούν πολύ διαφορετικές τοποθεσίες και χρονικές περιόδους πρέπει να λειτουργήσουν μαζί, καθώς και ότι οι μνήμες μπορούν να συνδεθούν με συσχετίσεις της φαντασίας και με τη λογική σκέψη για να δώσουν μια συγκεκριμένη τάξη σε ολόκληρο το σχέδιο. Επιπλέον, αν υπάρχουν αισθητηριακά δεδομένα την ίδια στιγμή, η γενική αντίδραση της μνήμης θα συνενωθεί με τη νευρική διέγερση που προέρχεται από τις αισθήσεις για να δώσει μια συνολική εμπειρία στην οποία η μνήμη, η λογική, και η αισθητηριακή δραστηριότητα συνδυάζονται σε ένα ενιαίο αδιαχώριστο σύνολο.’’
Η άποψη πως η ανθρώπινη σκέψη λειτουργεί ολογραφικά δεν είναι καινούργια. Ωστόσο, ο Bohm χρησιμοποιεί την έννοια της ολότητας όχι μόνο για ερμηνεύσει την δυνατότητα δημιουργίας της νοήμονης ζωής, αλλά επιπλέον για να εξηγήσει τον τρόπο λειτουργίας όλου του σύμπαντος ως αποτέλεσμα των νόμων της ελλοχεύουσας τάξης, μέσα στα πλαίσια της ολότητας, έτσι ώστε όλα τα πράγματα και τα ζωντανά όντα να είναι άρρηκτα δεμένα μεταξύ τους με έναν τρόπο πέρα από τα δεσμά του χώρου, του χρόνου και της αιτιότητας:
‘‘Μπορούμε να ξεκινήσουμε θεωρώντας έναν μεμονωμένο άνθρωπο ως μια σχετικά ανεξάρτητη υπό- ολότητα, με μια ικανοποιητικού βαθμού επανάληψη και σταθερότητα σε ό,τι αφορά τις συνολικές του διεργασίες (φυσικές, χημικές, νευρολογικές, διανοητικές, κλπ) που του επιτρέπουν να υπάρξει για κάποιο χρονικό διάστημα. Σε αυτήν την διαδικασία γνωρίζουμε ότι η φυσική κατάσταση μπορεί να έχει επηρεάσει το περιεχόμενο της συνείδησης από πολλές απόψεις. Από την άλλη μεριά, ξέρουμε ότι το περιεχόμενο της συνείδησης μπορεί να έχει επιπτώσεις στη φυσική κατάσταση. Αυτή η σύνδεση του μυαλού και του σώματος έχει κοινά ονομαστεί ψυχοσωματική. Αυτή η λέξη ωστόσο έχει χρησιμοποιηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε το μυαλό και το σώμα να θεωρούνται ως χωριστά αλλά συνδεδεμένα με κάποιο είδος αλληλεπίδρασης μέρη. Κάτι τέτοιο δεν είναι συμβατό με την ελλοχεύουσα τάξη. Στην ελλοχεύουσα τάξη θεωρούμε πως το μυαλό αναδιπλώνει την ύλη και επομένως το σώμα. Αντίστροφα, το σώμα αναδιπλώνει όχι μόνο το μυαλό αλλά, με κάποια έννοια, και ολόκληρο το υλικό σύμπαν.
…Έτσι οδηγούμαστε να προτείνουμε περαιτέρω ότι η πληρέστερη και βαθύτερη πραγματικότητα δεν είναι ούτε το μυαλό ούτε το σώμα αλλά μια πολυδιάστατη πραγματικότητα, η οποία αποτελεί το κοινό τους έδαφος και η φύση της οποίας βρίσκεται πέρα και από τα δυο. Έτσι είτε το μυαλό ή το σώμα αποτελούν ένα μόνο σχετικά ανεξάρτητο υποσύνολο και εννοείται ότι αυτή η σχετική ανεξαρτησία προέρχεται από το πολυδιάστατο υπόβαθρο στο οποίο το μυαλό και το σώμα είναι τελικά ένα.
…Πώς, τότε, πρέπει να εξετάσουμε την εξέλιξη της ζωής όπως αυτή διατυπώνεται γενικά στη βιολογία; Καταρχάς, πρέπει να επισημάνουμε ότι η ίδια η λέξη ‘evolution’ (της οποίας η κυριολεκτική σημασία είναι ‘ξετυλίγω’) είναι πολύ μηχανιστική στις συνέπειές της για να μας βοηθήσει σε αυτό το πλαίσιο. Αντίθετα, όπως επισημάναμε νωρίτερα, πρέπει να πούμε ότι διάφορες διαδοχικές μορφές ζωής ξετυλίγονται με τρόπο δημιουργικό. Τα επόμενα μέλη της ακολουθίας αυτής δεν προκύπτουν απόλυτα από εκείνα που προηγήθηκαν, μέσω μιας διαδικασίας αιτίας- αποτελέσματος. Ο νόμος αυτού του ξετυλίγματος δεν μπορεί να γίνει επαρκώς κατανοητός χωρίς τη θεώρηση της απέραντης πολυδιάστατης πραγματικότητας της οποίας ο νόμος είναι μια προβολή.’’
Αυτό είναι και το βαθύτερο επίπεδο κατανόησης στο οποίο φτάνει ο Bohm για να ερμηνεύσει την προέλευση αυτού που αποκαλούμε ‘νοήμονη ζωή’ ή απλά ‘σύνολο της ύπαρξης,’ ένα σύνολο από τα άπειρα δυνατά, μέσα στα πλαίσια της ολότητας και των εκφράσεων της ελλοχεύουσας τάξης. Οι νόμοι αυτής της βαθύτερης πραγματικότητας ίσως είναι πολύ περίπλοκοι και ίσως ακόμη, όπως και ο ίδιος ο Bohm αναφέρει, ούτε καν προσβάσιμοι από την άποψη της ανθρώπινης νοημοσύνης. Ίσως όχι προς το παρόν. Παρόλα αυτά, αν και η θεωρία του Bohm παραμένει προς το παρόν ‘μαθηματικά μη απεικονίσιμη,’ παρέχει, εντούτοις, ένα άριστο θεωρητικό πλαίσιο, από τα καλύτερα προφανώς που διαθέτουμε, για τη συνολική κατανόηση και αντιμετώπιση του κόσμου, από την άποψη μιας φιλοσοφικής θεωρίας:
‘‘Η γενική προσέγγισή μας έφερε έτσι στο προσκήνιο ερωτήματα σχετικά με τη φύση του κόσμου, της ύλης, της ζωής, και της συνείδησης. Όλοι αυτά θεωρήθηκαν προβολές από ένα κοινό υπόβαθρο. Αυτό μπορούμε να το αποκαλέσουμε το υπέδαφος όλων όσων υπάρχουν, στο βαθμό τουλάχιστον που μπορούν να γίνουν αντιληπτά και κατανοητά από εμάς, στην παρούσα φάση ξεδιπλώματος της συνείδησής μας. Παρότι δεν έχουμε καμία συγκεκριμένη αντίληψη ή γνώση αυτού του υποβάθρου, βρίσκεται, με κάποια έννοια, αναδιπλωμένο μέσα στη συνείδησή μας, με τους τρόπους που έχουμε περιγράψει, καθώς επίσης και με άλλους τρόπους που πρόκειται να ανακαλυφθούν.
Είναι αυτό το υπόβαθρο το απόλυτο τέλος όλων; Σύμφωνα με τις απόψεις που παρουσιάσαμε για τη γενική φύση ‘της ολότητας όσων υπάρχουν’ θεωρούμε και αυτό το υπόβαθρο ένα μόνο στάδιο, με την έννοια ότι θα μπορούσε να υπάρξει το άπειρο πέρα από αυτό. Σε κάθε δεδομένη στιγμή σε αυτήν τη διαδικασία, κάθε σύνολο απόψεων που μπορεί να προκύψει θα αποτελέσει στην καλύτερη περίπτωση μια πρόταση. Δεν πρέπει να ληφθεί ως μια παραδοχή σχετικά με την τελική αλήθεια, και ακόμα λιγότερο ως συμπέρασμα για τη φύση τέτοιας αλήθειας. Αντίθετα, αυτή η πρόταση γίνεται η ίδια ένας ενεργός παράγοντας στο σύνολο της ύπαρξης που περιλαμβάνει εμάς τους ίδιους καθώς επίσης και τα αντικείμενα των σκέψεων και των πειραματικών ερευνών μας. Οποιεσδήποτε επιπλέον προτάσεις σχετικά με αυτήν τη διαδικασία, όπως αυτές που έγιναν ήδη, θα πρέπει να είναι βιώσιμες. Δηλαδή, θα απαιτήσει κάποιος από αυτές μια συνέπεια σχετικά με το τι προκύπτει από αυτές για τη ζωή στο σύνολο. Μέσω της δύναμης μιας ακόμα βαθύτερης αναγκαιότητας σε σχέση με αυτήν την ολότητα, κάποια νέα κατάσταση μπορεί να προκύψει στην οποία τόσο ο κόσμος όπως τον ξέρουμε όσο και οι ιδέες μας για τον κόσμο να υποβληθούν σε μια περαιτέρω διαδικασία αλλαγής.’’
====