[Αποσπάσματα από το βιβλίο "Το εγωιστικό γονίδιο" του Richard Dawkins]
Ως ένας ενθουσιώδης Δαρβινιστής, είμαι δυσαρεστημένος με τις εξηγήσεις που οι ενθουσιώδεις συνάδελφοί μου έχουν προσφέρει για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Έχουν προσπαθήσει να βρουν «βιολογικά πλεονεκτήματα» στις διάφορες ιδιότητες του ανθρώπινου πολιτισμού… Η συγγενική επιλογή και η επιλογή προς όφελος του αμοιβαίου αλτρουισμού μπορεί να έδρασαν στα ανθρώπινα γονίδια για να παράγουν πολλές από τις βασικές ψυχολογικές ιδιότητες και τις τάσεις μας. Αυτές οι ιδέες είναι εύλογες στο μέγιστο βαθμό, αλλά διαπιστώνω ότι δεν ανταποκρίνονται στην τρομερή πρόκληση της εξήγησης του πολιτισμού, της πολιτιστικής εξέλιξης, και των απέραντων διαφορών μεταξύ των ανθρώπινων πολιτισμών σε όλο τον κόσμο… Νομίζω ότι πρέπει να πάμε πίσω στις βασικές αρχές. Το επιχείρημα που θα προωθήσω… είναι ότι, για την κατανόηση της εξέλιξης του σύγχρονου ατόμου, πρέπει να αρχίσουμε πετώντας έξω τα γονίδια ως τη μόνη βάση των ιδεών μας σχετικά με την εξέλιξη….
Τι, σε τελευταία ανάλυση, είναι τόσο ξεχωριστό με τα γονίδια; Είναι αντιγραφείς (replicators). Οι νόμοι της φυσικής υποτίθεται ότι ισχύουν για όλο το γνωστό κόσμο. Υπάρχουν άραγε κάποιες αρχές της βιολογίας που να έχουν την ίδια καθολική ισχύ;… Θεωρώ πως ένα νέο είδος αντιγραφέα έχει ήδη εμφανιστεί σε αυτόν τον πλανήτη. Μας κοιτάζει επίμονα στο πρόσωπο. Είναι ακόμα στα σπάργανα, ακόμα μπουσουλάει αδέξια μέσα στην αρχέγονη σούπα του, αλλά ήδη επιτυγχάνει εξελικτική αλλαγή με ένα ρυθμό που αφήνει τα παλαιομοδίτικα γονίδια πολύ πίσω του. Η νέα σούπα είναι εκείνη του ανθρώπινου πολιτισμού. Χρειαζόμαστε ένα όνομα για το νέο αντιγραφέα, ένα ουσιαστικό που να αναπτύσσει την ιδέα μιας μονάδας πολιτιστικής μετάδοσης, ή μια μονάδα μίμησης. Το «μιμούμαι» προέρχεται από μια κατάλληλη ελληνική ρίζα, αλλά θέλω μια μονοσύλλαβη λέξη που να ηχεί κάπως σαν το «gene.» Ελπίζω οι κλασικιστές φίλοι μου να με συγχωρήσουν αν βραχύνω το «μιμούμαι» στο «meme.» Αν αποτελεί κάποια παρηγοριά, θα μπορούσε εναλλακτικά να θεωρηθεί ότι συνδέεται με τη λέξη «memory,» ή τη γαλλική λέξη «même.» Πρέπει να προφερθεί για να ομοιοκαταληκτήσει με τη λέξη «cream.»
Παραδείγματα μιμιδίων είναι τα τραγούδια, οι ιδέες, τα ρητά, οι μόδες ρούχων, οι τρόποι αγγειοπλαστικής ή της οικοδόμησης αψίδων. Ακριβώς όπως τα γονίδια διαδίδονται στη δεξαμενή γονιδίων με τη μετάβαση από σώμα σε σώμα μέσω του σπέρματος ή των αυγών, έτσι και τα μιμίδια διαδίδονται στη δεξαμενή μιμιδίων με τη μετάβαση από εγκέφαλο σε εγκέφαλο μέσω μιας διαδικασίας που, με την πλατειά έννοια, μπορεί να ονομαστεί μίμηση… Καθώς ο συνάδελφός μου Ν. Κ. Humphrey συνόψισε με τρόπο τακτικό ένα προσχέδιο αυτού του κεφαλαίου: «… τα μιμίδια πρέπει να θεωρηθούν ως ζωντανές δομές, όχι μόνο μεταφορικά αλλά και τεχνικά. Όταν φυτεύετε ένα γόνιμο μιμίδιο στο μυαλό μου παρασιτείτε κυριολεκτικά τον εγκέφαλό μου, μετατρέποντάς τον σε όχημα για τη διάδοση του μιμιδίου με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που ένας ιός μπορεί να παρασιτήσει το γενετικό μηχανισμό ενός κυττάρου του φορέα. Και αυτός δεν είναι απλά ένας τρόπος του λέγειν- το μιμίδιο, για παράδειγμα, της «πίστης στη ζωή μετά θάνατο» πραγματώνεται φυσικά, εκατομμύρια φορές ξανά, ως δομή στα νευρικά συστήματα των ξεχωριστών ατόμων σε όλο τον κόσμο.»
Η μίμηση, γενικά, είναι ο τρόπος με τον οποίο τα μιμίδια μπορούν να αντιγραφούν. Αλλά όπως όχι όλα από τα γονίδια που μπορούν να αντιγραφούν το καταφέρνουν, έτσι μερικά μιμίδια είναι πιο πετυχημένα στη δεξαμενή μιμιδίων από άλλα. Αυτό είναι το ανάλογο της φυσικής επιλογής. Έχω αναφέρει ιδιαίτερα παραδείγματα των ιδιοτήτων που δημιουργούν την υψηλή αξία επιβίωσης μεταξύ των μιμιδίων. Αλλά γενικά πρέπει να είναι…: μακροζωία, γονιμότητα, και πιστότητα στην αντιγραφή. Η μακροζωία οποιουδήποτε αντιγράφου ενός μιμιδίου είναι πιθανώς σχετικά ασήμαντη, όπως είναι για οποιοδήποτε αντίγραφο ενός γονιδίου… Όπως στην περίπτωση των γονιδίων, η γονιμότητα είναι σημαντικότερη από τη μακροζωία των ιδιαίτερων αντιγράφων… Μερικά μιμίδια, όπως μερικά γονίδια, επιτυγχάνουν τη λαμπρή βραχυπρόθεσμη επιτυχία να διαδοθούν γρήγορα, αλλά δεν διαρκούν πολύ στη δεξαμενή των μιμιδίων… Αυτό με φέρνει στην τρίτη γενική ποιότητα των επιτυχημένων αντιγραφέων: την πιστότητα της αντιγραφής… Εκ πρώτης όψεως τα μιμίδια μοιάζουν να μην είναι καθόλου υψηλής πιστότητας αντιγραφείς. … Τα μιμίδια μεταφέρονται προς εσάς με αλλαγμένη μορφή. Αυτό μοιάζει αρκετά αντίθετο με την ειδική, απόλυτη ιδιότητα της διάδοσης των γονιδίων. Φαίνεται ότι η μετάδοση των μιμιδίων υπόκειται σε συνεχή μετάλλαξη, καθώς επίσης σε ανασυνδυασμό…
Ας ακολουθήσουμε περαιτέρω την αναλογία μεταξύ των μιμιδίων και των γονιδίων. Σε όλο αυτό το βιβλίο, έχω υπογραμμίσει ότι δεν πρέπει να σκεφτούμε τα γονίδια ως συνειδητούς, σκόπιμους παράγοντες. Η τυφλή φυσική επιλογή, εντούτοις, τα κάνει να συμπεριφέρονται μάλλον σαν να έχουν σκοπιμότητα, και ήταν κατάλληλο, ως στενογραφία, να γίνεται αναφορά στα γονίδια στη γλώσσα της σκοπιμότητας. Παραδείγματος χάρη, όταν λέμε «τα γονίδια προσπαθούν να αυξήσουν τον αριθμό τους στη γενετική δεξαμενή των γονιδίων» αυτό που πραγματικά εννοούμε είναι ότι «εκείνα τα γονίδια που συμπεριφέρονται με τέτοιο τρόπο ώστε να αυξηθούν οι αριθμοί τους στις δεξαμενές γονιδίων τείνουν να είναι τα γονίδια των οποίων τα αποτελέσματα βλέπουμε στον κόσμο.» Ακριβώς όπως έχουμε βρει κατάλληλο να θεωρούμε τα γονίδια σαν ενεργούς παράγοντες, που δρουν σκόπιμα για την επιβίωσή τους, ίσως θα ήταν κατάλληλο να σκεφτόμαστε τα μιμίδια με τον ίδιο τρόπο… Και στις δύο περιπτώσεις η ιδέα του σκοπού είναι μόνο μια μεταφορά, αλλά έχουμε ήδη δει πόσο καρποφόρα είναι στην περίπτωση των γονιδίων. Έχουμε χρησιμοποιήσει ακόμη λέξεις όπως «εγωιστικό» και «αμείλικτο» για τα γονίδια, γνωρίζοντας καλά ότι πρόκειται για έναν τρόπο του λέγειν. Μπορούμε άραγε, στο ίδιο ακριβώς πνεύμα, να ψάξουμε για εγωιστικά ή αμείλικτα μιμίδια;
Όσο υποθετική κι αν είναι η ανάπτυξη της θεωρίας μου για τα μιμίδια, υπάρχει ένα σοβαρό σημείο που θα ήθελα να τονίσω άλλη μια φορά. Αυτό είναι ότι καθώς κοιτάμε την εξέλιξη των πολιτιστικών τάσεων και την αξία επιβίωσής τους, πρέπει να είμαστε σαφείς ποιανού την επιβίωση εννοούμε. Οι βιολόγοι, όπως έχουμε δει, συνηθίζουν να ψάχνουν πλεονεκτήματα σε επίπεδο γονιδίων (ή το ατομικό, το ομαδικό, ή σε επίπεδο ειδών ανάλογα με την προτίμηση). Αυτό που δεν έχουμε σκεφτεί είναι ότι μια πολιτιστική τάση μπορεί να εξελίχθηκε με έναν συγκεκριμένο τρόπο, απλά επειδή εξυπηρετούσε τον εαυτό της. Δεν είναι απαραίτητο να ψάξουμε για συμβατικές βιολογικές αξίες χαρακτηριστικών όπως η θρησκεία, η μουσική, και ο τελετουργικός χορός, αν και αυτά μπορούν επίσης να είναι παρόντα. Μόλις τα γονίδια έχουν προμηθεύσει τις μηχανές επιβίωσής τους με εγκεφάλους που είναι ικανοί για γρήγορη μίμηση, τα μιμίδια αναλαμβάνουν αυτόματα. Δεν χρειάζεται καν να προϋποθέσουμε ένα γενετικό πλεονέκτημα στη μίμηση, αν και αυτό σίγουρα θα βοηθούσε. Αρκεί ο εγκέφαλος να είναι ικανός για μίμηση: μιμίδια στη συνέχεια θα εξελιχθούν που θα εκμεταλλευτούν τη δυνατότητα στο έπακρο…
Για περισσότερο από τρία δισεκατομμύρια χρόνια, το DNA υπήρξε ο μόνος αντιγραφέας άξιος λόγου στον κόσμο. Αλλά δεν διατηρεί απαραιτήτως αυτό το μονοπώλιο για πάντα. Όποτε οι συνθήκες προκύπτουν ώστε ένα νέο είδος αντιγραφέα μπορεί να κάνει τα αντίγραφα του, τα νέα αντίγραφα τείνουν να αναλάβουν δράση, και να αρχίσουν ένα νέο είδος δική τους εξέλιξης. Μόλις αρχίσει αυτή η νέα εξέλιξη, δεν θα αναφέρεται απαραίτητα στην παλιά. Η παλιά γονιδιακή εξέλιξη, με την παραγωγή εγκεφάλων, παρείχε τη σούπα στην οποία τα πρώτα μιμίδια προέκυψαν. Μόλις εμφανίστηκαν τα αυτο-αντιγραφόμενα μιμίδια, το δικό τους, πολύ ταχύτερο, είδος εξέλιξης ανέλαβε. Εμείς οι βιολόγοι έχουμε αφομοιώσει την ιδέα της γενετικής εξέλιξης τόσο βαθειά ώστε τείνουμε να ξεχάσουμε ότι είναι μόνο ένα από πολλά πιθανά είδη εξέλιξης...
Υπήρξα κάπως αρνητικός με τα μιμίδια, αλλά έχουν την θετική πλευρά τους επίσης. Όταν πεθαίνουμε υπάρχουν δύο πράγματα που μπορούμε να αφήσουμε πίσω μας: γονίδια και μιμίδια. Κτιστήκαμε ως μηχανές γονιδίων, που δημιουργήθηκαν για να μεταβιβάσουν τα γονίδιά μας. Αλλά αυτό το χαρακτηριστικό μας θα ξεχαστεί σε τρεις γενιές. Το παιδί σας, ακόμη και το εγγόνι σας, μπορεί να έχει μια ομοιότητα με σας, ίσως στα γνωρίσματα του προσώπου, στο ταλέντο για τη μουσική, στο χρώμα των μαλλιών του. Αλλά καθώς περνάν οι γενιές, η συμβολή των γονιδίων σας υποδιπλασιάζεται. Δεν παίρνει πολύ χρόνο για να πάρει αμελητέες αναλογίες. Τα γονίδιά μας μπορεί να είναι αθάνατα αλλά το σύνολο των γονιδίων που αποτελούν οποιονδήποτε από εμάς είναι καταδικασμένο να εξαφανιστεί... Ωστόσο είναι πολύ πιθανό ότι δεν έχει ούτε ένα από τα γονίδια του βασιλιά. Δεν πρέπει να επιδιώκουμε την αθανασία στην αναπαραγωγή…
Είναι δυνατό ότι ακόμα μια μοναδική ποιότητα του ανθρώπου είναι η ικανότητα για έναν γνήσιο, ανιδιοτελή, αληθινό αλτρουισμό. Το ελπίζω, αλλά δεν πρόκειται να επιχειρηματολογήσω για τη μία άποψη ή την άλλη, ούτε για την πιθανή μιμητική εξέλιξή του. Αυτό που θέλω να πω τώρα είναι ότι, ακόμα κι αν κοιτάζουμε τη σκοτεινή πλευρά των πραγμάτων και υποθέτουμε ότι ο άνθρωπος είναι πλήρως εγωιστικός, η συνειδητή μας διόραση- η ικανότητά μας να προσομοιώσουμε το μέλλον στη φαντασία- μπορεί να μας σώσει από τις χειρότερες εγωιστικές υπερβολές των τυφλών αντιγραφέων. Έχουμε τουλάχιστον το διανοητικό δυναμικό να ενθαρρύνουμε τα μακροπρόθεσμα εγωιστικά μας ενδιαφέροντα και όχι μόνο τα βραχυπρόθεσμα. Μπορούμε να δούμε τα μακροπρόθεσμα οφέλη σε μια «συνομωσία των περιστεριών,» και μπορούμε να καθίσουμε μαζί για να συζητήσουμε τους τρόπους για να πετύχει η συνομωσία. Έχουμε τη δύναμη να αψηφήσουμε τα εγωιστικά γονίδια της γέννησής μας και, αν είναι απαραίτητο, τα εγωιστικά μιμίδια της κατήχησής μας. Μπορούμε ακόμη και να συζητήσουμε τους τρόπους να καλλιεργήσουμε σκόπιμα τον καθαρό, ανιδιοτελή αλτρουισμό κάτι που δεν έχει καμία θέση στη φύση, κάτι που δεν υπήρξε ποτέ σε ολόκληρη την ιστορία του ανθρώπου. Κτιζόμαστε ως μηχανές γονιδίων και καλλιεργούμαστε ως μηχανές μιμιδίων, αλλά έχουμε τη δύναμη να αντιταχθούμε στους δημιουργούς μας. Μόνο εμείς πάνω στη γη, μπορούμε να επαναστατήσουμε ενάντια στην τυραννία των εγωιστικών αντιγραφέων.