Εξερευνώντας το παράλογο: Η παρανοϊκή- κριτική μέθοδος του Σαλβαδόρ Νταλί

Exploring the Irrational and the Paranoiac-critical Method of Salvador Dali

Η παρανοϊκή- κριτική μέθοδος του Νταλί είναι μια προσπάθεια συστηματοποίησης της παράλογης σκέψης. Το 'σοκ' με το οποίο οι σουρεαλιστές επιδίωκαν να κάνουν την κοινή λογική να καταρρεύσει, εφαρμόστηκε από τον Νταλί με τις 'διπλές εικόνες' του, και με πίνακες οι οποίοι είχαν περισσότερες από μία ερμηνείες.

Παρανοϊκή γυναίκα- άλογο (αόρατη γυναίκα που κοιμάται, λιοντάρι, άλογο)
Paranoiac Woman- Horse (Invisible Sleeping Woman, Lion, Horse), 1930

Παρανοϊκή μεταμόρφωση του προσώπου της Γκαλά
Paranoic Metamorphosis of Gala’s Face (1932)

Παρανοϊκή- Αστρική μορφή

Paranoiac-Astral Image (1934)

Παρανοϊκή- κριτική μοναξιά
Paranoiac Critical Solitude (1935)

Παρανοϊκό πρόσωπο
Paranoiac Visage (1935)

Προάστια μιας παρανοϊκής- κριτικής πόλης, απόγευμα στα περίχωρα της Ευρωπαϊκής ιστορίας
Suburbs of a Paranoiac Critical Town, Afternoon on the Outskirts of European History (1936)

Μεταξύ των ετών 1930- 1936, η επανάληψη από τον Νταλί στοιχείων άσχετων μεταξύ τους είναι χαρακτηριστική των πειραματισμών του. Στον πίνακα 'Παρανοϊκή- κριτική μοναξιά,' για παράδειγμα, το φαινόμενο του 'ανοικείου' πραγματοποιείται με τα λιγότερα δυνατά μέσα. Στο έρημο τοπίο, ένα αυτοκίνητο είναι εν μέρει ενσωματωμένο σε κάποια βράχια, ενώ τα καθίσματα που λείπουν υπονοούνται από μια τρύπα στους βράχους. Η εικόνα του αυτοκινήτου επανεμφανίζεται στο αριστερό μέρος του πίνακα, σκαλισμένη στους βράχους, και το μέρος των βράχων που λείπει από την τρύπα επανεμφανίζεται εκεί. Το κύριο θέμα του πίνακα, το οποίο περιστρέφεται γύρω από τη μοναξιά, μαζί με τα συμπληρωματικά στοιχεία του, κάνει κάποιον να αισθάνεται ταυτόχρονα μόνος και πλήρης. Εδώ, η στερεοσκοπία χρησιμοποιείται από τον ζωγράφο με σκοπό να αποκαλύψει την ερμηνεία των ονείρων με έναν συνεχή και ζωντανό τρόπο.

Σχετικά με τα 'Προάστια της παρανοϊκής- κριτικής πόλης,' ο Νταλί έγραψε ότι έτρωγε σταφύλια όταν συνάντησε την Γκαλά. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Γκαλά εμφανίζεται στο κέντρο του πίνακα μ' ένα τσαμπί σταφύλια. Αλλά αυτά τα (παρότι μαύρα) σταφύλια έχουν το ίδιο σχήμα με το (λευκό) άλογο στ' αριστερά της, καθώς και με το κρανίο από κάτω. Ομοίως, ο μπλε καθρέπτης αντανακλά το κτίριο στο τέρμα αριστερά. Στη συνέχεια, προς τα δεξιά, κοιτώντας μέσα από την πύλη, η καμπάνα του μοναστηριού έχει το ίδιο σχήμα με το κορίτσι από κάτω, ενώ ο θόλος είναι μια μινιατούρα της πύλης μπροστά. Ακόμη και το ντουλάπι στην κάτω δεξιά πλευρά, επανεμφανίζεται πιο πίσω, στο σχήμα της μικρής εισόδου του διαδρόμου. Ο πίνακας είναι γεμάτος από τέτοιες συμπτώσεις, οι οποίες δημιουργούν μια αρμονική σύνθεση, και δείχνει πόσο στενά συνδεδεμένα μπορεί να είναι τόσο διαφορετικά πράγματα, ενώ οι αντιθέσεις των χρωμάτων τονίζουν τις διαφορές ανάμεσα σε αυτά τα αντικείμενα.

Εκείνη την περίοδο ο Νταλί δημοσίευσε μια σειρά από κείμενα. Το πιο σημαντικό ήταν το παρθενικό του δοκίμιο, 'Η κατάκτηση του παραλόγου,' 1935, το οποίο δημοσιεύτηκε παράλληλα στο Παρίσι και στη Νέα Υόρκη κι επανεκδόθηκε σαν παράρτημα στο 'Μυστική ζωή' μερικά χρόνια αργότερα. Σε αυτό το δοκίμιο ο Νταλί περιέγραψε την αναζήτησή του κι έγραψε: "Όλη μου η φιλοδοξία στη ζωγραφική είναι να αποτυπώσω τις μορφές του απτού παραλογισμού με επίσημη ακρίβεια… μορφές οι οποίες για την ώρα δεν μπορούν να εξηγηθούν από λογικά συστήματα ή ορθολογικές προσεγγίσεις." Όρισε επίσης τη μέθοδό του ως εξής: "Παρανοϊκή- κριτική δραστηριότητα: αυθόρμητη μέθοδος της παράλογης γνώσης, βασισμένη στην ερμηνευτική-κριτική συσχέτιση των παραληρηματικών φαινομένων· κάθε ένα από αυτά τα φαινόμενα περιλαμβάνει μια ολόκληρη συστηματική δομή και γίνεται αντικειμενικό μόνο εκ των υστέρων με την κριτική παρέμβαση."

Μιλάει εκτεταμένα για την παρανοϊκή- κριτική μέθοδό του στο δοκίμιό του, 1930, 'Ο σάπιος γάιδαρος (The rotten donkey):'

"Μια δραστηριότητα η οποία έχει μια ηθική συνέπεια μπορεί να προκληθεί από τη βίαια παρανοϊκή θέληση να συστηματοποιήσει τη σύγχυση.

Το ίδιο το γεγονός της παράνοιας και, ειδικά, η θεώρηση των μηχανισμών της σαν ένα είδος δύναμης, μας οδηγεί στη δυνατότητα μιας πνευματικής κρίσης, ίσως της ίδιας φύσης αλλά σε κάθε περίπτωση στον αντίθετο πόλο από την κρίση που προκαλείται από παραισθήσεις.

Πιστεύω ότι σύντομα με μια διαδικασία της σκέψης παρανοϊκού και ενεργητικού χαρακτήρα θα καταφέρουμε (ταυτόχρονα μέσω του αυτοματισμού και άλλων παθητικών καταστάσεων) να συστηματοποιήσουμε τη σύγχυση, κι ως εκ τούτου να συνεισφέρουμε σε μια πλήρη αναθεώρηση του κόσμου της πραγματικότητας.

Τα νέα φαινόμενα τα οποία η παρανοϊκή σκέψη μπορεί ξαφνικά να ελευθερώσει δεν θα έχουν την προέλευσή τους μόνο στο ασυνείδητο, αλλά, επιπλέον, η παρανοϊκή δύναμη θα ενταχθεί η ίδια την υπηρεσία του ασυνείδητου.

Αυτά τα νέα και μένοντα φαινόμενα θα δράσουν έντεχνα και διαβρωτικά με την καθαρότητα των φυσικών και καθημερινών εκδηλώσεων· διαύγεια η οποία, με την ιδιότητα της εγκράτειας ή σεμνότητας, θα μας κάνει να ονειρευτούμε τον παλιό μεταφυσικό μηχανισμό ο οποίος περιέχει κάτι που θα μπορούσε εύκολα να παρερμηνευτεί με την ουσία της φύσης, η οποία, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, αρέσκεται στο να κρύβεται. 

Στον αντίποδα της επίδρασης των αισθητηριακών φαινομένων, με τα οποία η παραίσθηση λίγο- πολύ θεωρείται ότι συνδέεται, η παρανοϊκή δραστηριότητα πάντοτε κάνει χρήση υλικών τα οποία είναι αναγνωρίσιμα κι ελεγχόμενα. Αρκετό είναι το παραλήρημα της ερμηνείας να συνδέσει μεταξύ τους τις αισθήσεις ετερογενών εικόνων έτσι ώστε η πραγματικότητα την οποία σκεπάζουν να είναι πλέον ορατή. Η παράνοια αξιοποιεί τον εξωτερικό κόσμο με σκοπό να απομακρύνει την έμμονη ιδέα του, με την ενοχλητική συνέπεια ότι επιβεβαιώνει την πραγματικότητα αυτής της ιδέας στους άλλους. Η πραγματικότητα του εξωτερικού κόσμου χρησιμοποιείται σαν παράδειγμα και απόδειξη, και τίθεται έτσι στην υπηρεσία της πραγματικότητας του μυαλού μας. 

Όλοι οι ψυχολόγοι συμφωνούν για την ευελιξία και την άφταστη λεπτότητα της σκέψης των παρανοϊκών, οι οποίοι, εκμεταλλευόμενοι συνδέσεις μεταξύ πραγμάτων και γεγονότων τόσο ανεπαίσθητων ώστε να διαφεύγουν από την προσοχή των κοινών ανθρώπων, καταλήγουν σε συμπεράσματα τα οποία συχνά δεν μπορούν να αποδειχθούν λανθασμένα ή να απορριφθούν, και τα οποία σχεδόν πάντα αψηφούν την ψυχολογική ανάλυση.

Χάρη με μια καθαρά παρανοϊκή διαδικασία είναι εφικτό να παράγουμε μια διπλή εικόνα: δηλαδή την αναπαράσταση ενός αντικειμένου το οποίο είναι ταυτόχρονα, χωρίς καμία απεικονιστική ή ανατομική αλλαγή, η αναπαράσταση ενός άλλου αντικειμένου, το οποίο επίσης δεν έχει υποστεί καμία αλλαγή.

Η επίτευξη μιας τέτοιας διπλής εικόνας είναι εφικτή χάρη στη βία της παρανοϊκής σκέψης, η οποία κάνει χρήση, με πονηριά και μαστοριά, των απαραίτητων αφορμών, συμπτώσεων, κοκ, κάνοντας χρήση αυτών των γεγονότων με τρόπο ώστε να παράγει μια δεύτερη εικόνα, η οποία, κατά αυτόν τον τρόπο, ξεπερνά την αρχική παρανοϊκή ιδέα.

Η διπλή εικόνα, (για παράδειγμα, η μορφή ενός αλόγου το οποίο ταυτόχρονα αποτελεί τη μορφή μιας γυναίκας) μπορεί να επεκταθεί, συνεχίζοντας την παρανοϊκή διαδικασία, με την ύπαρξη μιας άλλης έμμονης ιδέας, αρκετής για την παραγωγή μιας τρίτης εικόνας (ενός λιονταριού, για παράδειγμα), και ούτω καθεξής, με τη διαδοχή μιας σειράς εικόνων η οποία περιορίζεται μόνο από τη χωρητικότητα της παρανοϊκής σκέψης

Υποβάλλω σε υλιστική ανάλυση το είδος της πνευματικής κρίσης που μπορεί να προκληθεί από μια τέτοια εικόνα· Υποβάλλω σε αυτήν το πιο πολύπλοκο πρόβλημα του καθορισμού ποια από αυτές τις εικόνες έχει τη μεγαλύτερη πιθανότητα ύπαρξης, με το πού η παρέμβαση της επιθυμίας έχει γίνει αποδεκτή· και επίσης την πιο σοβαρή και γενική ερώτηση κατά πόσο μια σειρά τέτοιων ερμηνειών επιδέχεται ένα όριο, ή αν, όπως έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε, ένα τέτοιο όριο δεν υπάρχει, παρά μόνο ως συνάρτηση του μεγέθους της παράνοιας ενός ατόμου.

Όλα αυτά (υποθέτοντας ότι δεν παρεμβαίνουν κάποιες άλλες γενικές αιτίες) με οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι ίδιες οι εικόνες που έχουμε για την πραγματικότητα εξαρτώνται από το βαθμό της παρανοϊκής μας ικανότητας, και ότι επίσης, θεωρητικά, ένα άτομο που διαθέτει μια επαρκή ποσότητα τέτοιας ικανότητας μπορεί να δει κατά βούληση τις διαδοχικές αλλαγές μορφής ενός αντιληπτικού αντικειμένου, όπως ακριβώς στην περίπτωση μιας εθελούσιας παραίσθησης· αυτό, ωστόσο, με την μοιραία προϋπόθεση ότι το εν λόγω αντικείμενο πρέπει να είναι ελεγχόμενο και αναγνωρίσιμο από όλους, με το πού ο παρανοϊκός το υποδείξει.

Ο παρανοϊκός μηχανισμός που οδηγεί στην εμφάνιση πολλαπλών μορφών εμπλουτίζει την κατανόησή μας σχετικά με την πηγή και την ουσία των φαινομένων, των οποίων η σύγχυση κρύβει τις πολλαπλές μορφές της πραγματικότητας. Αυτή ακριβώς η βία και τραυματική ουσία της εμπειρίας των φαινομένων, καθώς και η απουσία της παραμικρής διαίσθησης ανάμεσα στα φαινόμενα και στην πραγματική ουσία τους, μας οδηγούν να συμπεράνουμε την (και καλλιτεχνική) αδυναμία  κάθε είδους σύγκρισης. Δεν θα υπήρχε καμία δυνατότητα σύγκρισης δύο πραγμάτων, αν αυτά δεν υπήρχαν χωριστά, με κανέναν σύνδεσμο, συνειδητό ή ασυνείδητο, μεταξύ τους. Η αποκατάσταση μιας τέτοιας σύνδεσης θα χρησίμευε κάλλιστα σαν μια απεικόνιση της έννοιας του ανώφελου.

Φταίει η έλλειψη συνέπειας με την πραγματικότητα, και το ανώφελο της ύπαρξής τους, που τα φαινόμενα τόσο εύκολα παίρνουν τη μορφή της πραγματικότητας, ενώ η τελευταία, με τη σειρά της, μπορεί να προσαρμοστεί στη βία των φαινομένων, έτσι ώστε η υλιστική σκέψη ηλιθιωδώς να τα περιορίζει στη βία της πραγματικότητας.

Τίποτα δεν μπορεί να με εμποδίσει από το να αναγνωρίσω την πολλαπλή παρουσία των φαινομένων στο παράδειγμα των πολλαπλών εικόνων, ακόμα κι αν αυτές παίρνουν τη μορφή ενός σάπιου γαϊδάρου, ακόμα κι αν ένας τέτοιος γάιδαρος βρίσκεται πραγματικά σε κατάσταση φρικτής αποσύνθεσης, καλυμμένος με χιλιάδες μύγες και μυρμήγκια· και, καθώς σε αυτήν την περίπτωση κάποιος δεν μπορεί να υποθέσει το νόημα αυτών των διακριτών καταστάσεων της εικόνας χωρίς την έννοια του χρόνου, τίποτα δεν μπορεί να με πείσει ότι αυτή η ανελέητη αποσύνθεση του γαϊδάρου είναι κάτι διαφορετικό από τη σκληρή και εκτυφλωτική λάμψη καινούργιων πολύτιμων λίθων. 

Ούτε ξέρουμε αν τα τρία μεγάλα φαινόμενα, τα περιττώματα, το αίμα, και η αποσύνθεση, δεν αποκρύπτουν γλαφυρά την πολυπόθητη 'χώρα του θησαυρού.'

Γνώστες των εικόνων, έχουμε από καιρό μάθει να αναγνωρίζουμε τη μορφή της επιθυμίας, κρυμμένη πίσω από το ομοίωμα του τρόμου, ακόμα και την ανατολή της 'Εποχής του Χρυσού' μέσα στα ποταπά σκατολογικά φαινόμενα. 

Η αποδοχή των φαινομένων, των οποίων τις εμφανίσεις η πραγματικότητα αγωνίζεται με μεγάλη δυσκολία να μιμηθεί, μας οδηγεί στην επιθυμία αληθινών πραγμάτων.

Ίσως κανένα φαινόμενο να μην έχει δημιουργήσει σύνολα στα οποία η λέξη 'ιδανικό' να ταιριάζει περισσότερο, όσο η διακοσμητική αρχιτεκτονική της Art Nouveau. Καμία άλλη συλλογική προσπάθεια δεν κατάφερε να δημιουργήσει έναν ονειρικό κόσμο τόσο αγνό και τόσο αναθεωρητικό όσο τα κτίρια της Art Nouveau, τα οποία, καθώς βρίσκονται στα περιθώρια της αρχιτεκτονικής, αποτελούν τα ίδια την έκφραση υλοποιημένων επιθυμιών, και όπου ο πιο βίαιος και σκληρός αυτοματισμός προδίνει ένα μίσος για την πραγματικότητα και την ανάγκη να βρεθεί κάποιο καταφύγιο σ' έναν ιδανικό κόσμο, μ' ένα τρόπο ανάλογο των παιδικών νευρώσεων.

Εδώ βρίσκεται κάτι το οποίο μπορεί ακόμα να μας αρέσει, αυτή η επιβλητική μάζα αποτρόπαιων και ψυχρών κτιρίων διασκορπισμένων σε ολόκληρη την Ευρώπη, μισημένα και παραμελημένα από ανθολογίες και ακαδημαϊκές εκθέσεις. Αυτό είναι αρκετό για να τεθούμε ενάντια στους αναίσθητους σύγχρονους κριτικούς της αισθητικής, υποστηρικτές της απεχθούς 'σύγχρονης τέχνης,' και αρκετό για να αντιτεθούμε σε ολόκληρη την ιστορία της τέχνης.

Θα άρμοζε να πούμε, μια για πάντα, σε όλους τους κριτικούς της τέχνης, καλλιτέχνες, κοκ, ότι δεν πρέπει να περιμένουν από τις νέες σουρεαλιστικές εικόνες τίποτε παραπάνω από την απογοήτευση, το πλήρες αίσθημα της αποστροφής. Οι νέες εικόνες του σουρεαλισμού, καθώς βρίσκονται στα όρια των πλαστικών ερευνών και όλων των ειδών τα 'σκατά,' θα παίρνουν ολοένα και περισσότερο τις μορφές και τα χρώματα της πτώσης του ηθικού και της σύγχυσης. Η μέρα δεν αργεί όταν η εικόνα θα αποκτήσει την αποκλειστική αξία μιας απλής ηθικής πράξης, η οποία ωστόσο θα είναι ανιδιοτελής. 

Οι νέες εικόνες, ως μια λειτουργική μορφή της σκέψης, θα υιοθετήσουν την ελεύθερη διάθεση της επιθυμίας, ενώ θα έχουν βίαια απωθηθεί. Η θανατηφόρος επίδραση αυτών των νέων εικόνων, ταυτόχρονα με άλλες σουρεαλιστικές δραστηριότητες, μπορεί επίσης να συμβάλλουν στην κατάρρευση της πραγματικότητας, προς όφελος οποιουδήποτε πράγματος το οποίο, διαμέσου και πέρα από κάθε είδος απεχθών ιδεωδών, αισθητικών, ανθρωπιστικών, φιλοσοφικών, μας φέρνει πίσω στις καθαρές πηγές του αυνανισμού, της επίδειξης, του εγκλήματος και της αγάπης.

Οι σουρεαλιστές είναι ιδεαλιστές οι οποίοι δεν ασπάζονται κανένα ιδεώδες. Οι ιδανικές μορφές του σουρεαλισμού βρίσκονται στην υπηρεσία της επικείμενης κρίσης της συνείδησης, στην υπηρεσία της Επανάστασης."

Ο μεγάλος παρανοϊκός
The Great Paranoiac (1936)

Η προσωπική μου άποψη είναι ότι, πέρα από το μεγαλείο του, ο σουρεαλισμός υπέστη μια μεγάλη ατυχία, ή παρεξήγηση: η λέξη 'σουρεαλισμός' (ή ελληνιστί 'υπερρεαλισμός') σημαίνει 'πάνω από την πραγματικότητα,' αλλά αυτό με το οποίο οι 'σουρεαλιστές' ασχολήθηκαν βρισκόταν 'κάτω' από την πραγματικότητα, στο ασυνείδητο (επομένως ένα καλύτερο όνομα για το κίνημα θα ήταν 'sous-realism,' ή 'υπορεαλισμός.') Η πρόκληση του ασυνείδητου αυτοματισμού με ψυχαναλυτικές διαδικασίες ή με την αυτόματη γραφή είναι ένα πράγμα. Αλλά αν κάποιος αφεθεί να παρασυρθεί από τέτοιες παραισθητικές εμπειρίες, θα καταλήξει σαν κάποιον μεθυσμένο που γυροφέρνει στους δρόμους. Φαίνεται πως ο Νταλί είχε καλή συναίσθηση του γεγονότος αυτού. Επέμενε ότι κάποιος έπρεπε να εκλογικεύσει τις αυθόρμητες σκέψεις και συναισθήματά του. Όντως, ο Νταλί χρησιμοποίησε την παρανοϊκή- κριτική του μέθοδο για να ελευθερώσει το άτομο από την παράνοια, όπως ο ψυχαναλυτής χρησιμοποιεί τις μεθόδους του για να κάνει το άτομο να αποκτήσει επίγνωση των προβλημάτων του. Ο Νταλί ήταν μεγάλος καλλιτέχνης επειδή τελικά δεν ενέδωσε στη διαστροφή (όσο κι αν ασχολήθηκε με αυτήν). Πιθανότατα μάλιστα πέθανε παρθένος, όπως και ο Ιησούς, ή ο Ισαάκ Νιούτον! Ωστόσο, ήταν ένας άνθρωπος που ποτέ δεν αρνήθηκε τη φήμη ή την πολυτέλεια.

Στο 'Μεγάλο παρανοϊκό,' η παρανοϊκή- κριτική του μέθοδος αποκαλύπτεται ζωντανά. Το γιγαντιαίο πρόσωπο εμφανίζεται μέσα από τα σώματα των άλλων ανθρώπων και τους βράχους του τοπίου. Μπορεί να αντιπροσωπεύει μια προσωποποίηση των αναμνήσεων του Νταλί, αλλά επίσης των συλλογικών μας εμπειριών, σαν τα πάντα να βρίσκονταν μέσα στο μυαλό μας. Το πρόσωπο επανεμφανίζεται σε μικρότερη κλίμακα επάνω δεξιά στον πίνακα, ενώ δίπλα του προς τ' αριστερά υπάρχει μια τρύπα στο σχήμα γυναικείου παπουτσιού.

Καννιβαλισμός των αντικειμένων
Cannibalism of the Objects (1937)

Γενικά, έχουμε την τάση να μεταφέρουμε την ιεραρχική δομή του κόσμου μας στις δικές μας σκέψεις και συναισθήματα. Επίσης, αναγνωρίζουμε μια κανονική αλυσίδα γεγονότων, τα οποία διαδέχονται το ένα το άλλο ως ζεύγη αιτίας και αποτελέσματος. Ωστόσο, αυτή η αιτιακή διαδοχή γεγονότων χάνει κάθε νόημα στον κόσμο του ασυνείδητου, όπου ο εγκέφαλος παράγει αλυσίδες γεγονότων τα οποία φαίνεται να μην έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Υπάρχουν άραγε κάποιες θεμελιώδεις σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων, που τα συνδέουν με τρόπους αδιανόητους για την κοινή λογική; Πώς μπορούμε να αποκαλύψουμε τη μυστική ιεραρχία της διαδοχής τους;

Τα σουρεαλιστικά αντικείμενα αποτελούν μέρος των εσωτερικών μας αντικειμένων, στα οποία δίνουμε τόση σημασία. Αυτός είναι ο συμβολισμός του γυναικείου παπουτσιού, το οποίο κρατάει ο 'καννίβαλος' ανάμεσα στα δόντια του, στον προηγούμενο πίνακα. Ήταν ο Νταλί φετιχιστής; Όντως ήταν, αλλά μ' έναν ιδιοφυή τρόπο. Τα προσωπικά του σουρεαλιστικά αντικείμενα ήταν ισχυρά εργαλεία, τα οποία χρησιμοποίησε για να τελειοποιήσει την τέχνη του, ταυτόχρονα αυθόρμητα και συνειδητά. Παρότι του άρεσε η πολυτέλεια, ο ίδιος δεν ήταν 'χρησιμοθηρικός.' Οι περισσότεροι από μας αναγνωρίζουμε στα πράγματα μόνο ιδιότητες που τα καθιστούν χρήσιμα. Ένα παπούτσι, για παράδειγμα, χρειάζεται άλλο ένα για να υπάρξει ένα ζευγάρι να το χρησιμοποιήσουμε. Αλλά ένα παπούτσι στο στόμα ενός καννιβάλου έχει προφανώς ένα διαφορετικό νόημα.

Οι εμμονές του Νταλί ήταν άφθονες, συμπεριλαμβάνοντας μυρμήγκια, τζιτζίκια, λιοντάρια, ελέφαντες, ρινόκερους, τη μητέρα του, τη Γκαλά, τον Ιησού, τον Χίτλερ, τον Φρόιντ, τον Γουλιέλμο Τέλλο, και τον Λένιν. Τον Χίτλερ, τον φαντασιωνόταν να φορά γυναικεία ρούχα, ενώ σε μια άλλη περίπτωση είχε ζωγραφίσει μια 'Χιτλερική υγρή νοσοκόμα' με σβάστικα. Σε ό,τι αφορά τον Φρόιντ, τον φανταζόταν με εγκέφαλο σαλιγκαριού:

"Ήμουν εντυπωσιασμένος από τη μαλακή, σαρκώδη πλάτη του Χίτλερ, πάνω στην οποία ήταν πάντα τόσο σφικτά φορεμένη η στολή του... Κάθε φορά που ξεκίναγα να ζωγραφίσω τη δερμάτινη ζώνη που περνούσε από τη μέση στο ώμο του, η απαλότητα της σάρκας του κάτω από τη στρατιωτική στολή με μετέφερε σε μια παρατεταμένη Βαγκνερική έκσταση που έκανε την καρδιά μου να κτυπάει, μια εξαιρετικά σπάνια κατάσταση διέγερσης που δεν είχα ποτέ νιώσει, ούτε καν κατά τη διάρκεια του έρωτα... Έβλεπα τον Χίτλερ σαν ένα μαζοχιστή ο οποίος είχε την έμμονη ιδέα να ξεκινήσει έναν πόλεμο και να τον χάσει με ηρωικό τρόπο...

Ο εγκέφαλος του Freud, ένας από τους πιο αλμυρούς και σημαντικούς της εποχής μας, ήταν κατ' εξοχή το σαλιγκάρι του επίγειου θανάτου. Για αυτό, μέσα του κατοίκησε η ουσία της σταθερής τραγωδίας της Εβραϊκής ιδιοφυίας που στερείται πάντα από εκείνο το αρχέγονο στοιχείο, την ομορφιά- μια προϋπόθεση απαραίτητη για την πλήρη γνώση του Θεού, ο Οποίος πρέπει να είναι απώτατα όμορφος.

Φαίνεται ότι χωρίς να το καταλαβαίνω ζωγράφισα τον επίγειο θάνατο του Freud στο πορτρέτο με μολύβι που έκανα για εκείνον ένα χρόνο πριν το θάνατό του. Η ιδιαίτερη πρόθεσή μου ήταν να δημιουργήσω ένα καθαρά μορφολογικό σχέδιο της ιδιοφυίας της ψυχανάλυσης, αντί για το προφανές πορτρέτο ενός ψυχολόγου. Όταν το πορτρέτο τελείωσε, ικέτευσα τον Stefan Zweig, που ήταν ο μεσολαβητής μου με τον Freud, να του το δείξει, και έπειτα περίμενα αγωνιωδώς τα όποια σχόλιά του. Είχα κολακευτεί εξαιρετικά από το θαυμασμό του κατά την διάρκεια της συνάντησής μας: «Δεν έχω ξαναδεί ένα τόσο τέλειο πρότυπο ενός Ισπανού! Τι φανατικός υποστηρικτής!»

Το είχε πει αυτό στον Zweig αφού με είχε αναλύσει με έναν φοβερά επίμονο τρόπο. Έλαβα την απάντηση του Freud τέσσερις μήνες αργότερα όταν, συνοδευόμενος από την Gala, συνάντησα πάλι τον Stefan Zweig και τη σύζυγό του για ένα μεσημεριανό γεύμα στη Νέα Υόρκη. Ήμουν τόσο ανυπόμονος που δεν περίμενα τον καφέ για να ρωτήσω τον Freud πια ήταν η αντίδρασή του για το πορτρέτο μου. «Του άρεσε πολύ,» μου είπε ο Zweig.

Ζήτησα περισσότερες λεπτομέρειες, με προθυμία να μάθω αν ο Freud είχε κάνει οποιαδήποτε συγκεκριμένη παρατήρηση ή τουλάχιστον κάποιο σχόλιο που θα μου ήταν απείρως πολύτιμο, αλλά ο Stefan Zweig μου φάνηκε αόριστος ή αποσπασμένος από άλλες σκέψεις. Υποστήριξε ότι ο Freud είχε εκτιμήσει πολύ «τη λιχουδιά των εικόνων» και έπειτα βυθίστηκε πίσω στην καθιερωμένη του ιδέα: θέλησε να πάμε μαζί του στη Βραζιλία. Το ταξίδι, είπε, θα ήταν θαυμάσιο και θα έφερνε μια καρποφόρο αλλαγή στις ζωές μας.

Εκείνη η ιδέα και ο ψυχαναγκασμός του από τη δίωξη των Εβραίων στη Γερμανία ήταν τα ατελείωτα σχόλια του μονολόγου του γεύματός μας. Φαινόταν ότι έπρεπε πραγματικά να πάω στη Βραζιλία προκειμένου να επιβιώσω. Διαμαρτυρήθηκα ότι μισούσα τους τροπικούς. Ένας ζωγράφος δεν μπορεί να ζήσει, βεβαίωσα, αν δεν περιστοιχίζεται από το γκρι των ελιών και το κόκκινο του ευγενούς χώματος της Σιένα. Η φρίκη μου για κάθε τι εξωτικό αναστάτωσε τον Zweig μέχρι σημείου δακρύων. Ύστερα μου υπενθύμισε το μέγεθος των βραζιλιάνων πεταλούδων, αλλά έτριξα τα δόντια μου: οι πεταλούδες είναι παντού πολύ μεγάλες…

Μόνο όταν διάβασα το τελευταίο κεφάλαιο του μεταθανάτιου βιβλίου του Stefan Zweig, ο Κόσμος του Αύριο, έμαθα τελικά την αλήθεια για το σχέδιό μου. Ο Freud δεν είχε δει ποτέ το πορτρέτο του. Ο Zweig μου είχε πει ψέματα διακριτικά. Σύμφωνα με εκείνον, το πορτρέτο μου προέβλεπε τόσο εντυπωσιακά τον επερχόμενο θάνατο του Freud που δεν τόλμησε να του του δείξει, φοβούμενος να μην τον αναστατώσει αχρείαστα, και ξέροντας ότι ήδη έπασχε από καρκίνο.

Χωρίς δισταγμό, τοποθετώ τον Freud μεταξύ των ηρώων. Αντικατέστησε για τους Εβραίους το μέγιστο και σημαντικότερο όλων των ηρώων τους – το Μωυσή. Ο Freud έχει δείξει ότι ο Μωυσής ήταν Αιγύπτιος, και στην εισαγωγή στο βιβλίο του για το Μωυσή - το καλύτερο και πιο τραγικό από τα βιβλία του- προειδοποιεί τους αναγνώστες του ότι αυτή η απόδειξη ήταν ο δυσκολότερος και πιο φιλόδοξος στόχος του, αλλά επίσης και ο πιο διαβρωτικά πικρός!

Τέλος οι μεγάλες πεταλούδες!

·