Στην εξελικτική βιολογία, το μορφογενετικό πεδίο (morphogenetic field) είναι μια ομάδα κυττάρων που είναι ικανά να αντιδρούν σε διακριτά και τοπικά βιοχημικά σήματα οδηγώντας σε συγκεκριμένες μορφολογικές δομές ή όργανα. Η πρώτη διαπίστωση που κάνει κάποιος σε αυτόν τον ορισμό, είναι η στενότητά του. Ένα πεδίο κυττάρων δεν εξηγεί το άγνωστης φύσης μορφογενετικό πεδίο (αν βέβαια υπάρχει), σύμφωνα με το οποίο οργανώθηκε η συγκεκριμένη ομάδα κυττάρων.
Ο Sheldrake ήταν αυτός που θα επεκτείνει την έννοια των μορφογενετικών πεδίων, εισάγοντας τον όρο 'μορφικό πεδίο' (morphic field). Σύμφωνα με τον Sheldrake το μορφικό πεδίο περιβάλλει και διαπερνάει την μορφική μονάδα (π.χ. μια ομάδα κυττάρων σαν αυτήν που προαναφέραμε) και το οποίο οργανώνει τη χαρακτηριστική δομή και σχέδιο λειτουργίας. Ένα χαρακτηριστικό των μορφικών πεδίων είναι η 'επαναληψιμότητα' με την έννοια ότι η πληροφορία που εμπεριέχει αναπαράγεται διαρκώς από το πρώτο κύτταρο μέχρι και τη μεγαλύτερη συγκέντρωση των κυττάρων (π.χ.) ενός ιστού, έτσι ώστε κάποιος θα μπορούσε να αναπαράγει την όλη διαδικασία. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό των μορφικών πεδίων είναι η μοναδικότητά τους ως προς το είδος του οργανισμού που οργανώνουν, έτσι ώστε μια συγκέντρωση κυττάρων ανθρώπου να παραμένει ξεχωριστή από μια συγκέντρωση κυττάρων κάποιου άλλου είδους. Με απλά λόγια η θεωρία προτείνει ότι κάθε συγκεκριμένη μορφή που παράγεται είναι πανομοιότυπη γιατί 'θυμάται' τη μορφή της μέσω της επανάληψης και ότι κάθε νέα μορφή με παρόμοια χαρακτηριστικά θα χρησιμοποιήσει το πρότυπο των ήδη υπάρχοντων μορφών σαν οδηγό για την εμφάνισή της. Ουσιαστική στο μοντέλο του Sheldrake είναι η υπόθεση του μορφικού συντονισμού (morphic resonance). Πρόκειται δηλαδή για μία αλληλεπίδραση μεταξύ του πεδίου και των μορφικών μονάδων που σχηματίζονται. Όσο μεγαλύτερη η ομοιότητα, τόσο μεγαλύτερος και ο συντονισμός, οδηγώντας στην καθιέρωση συγκεκριμένων μορφών. Τα μορφογενετικά πεδία, αποτελούν κατά τον Sheldrake υποπεδία του μορφικού πεδίου, όπως ο ίδιος λέει:
"Ο όρος (μορφικά πεδία) είναι πιο γενικός στη σημασία απ' ότι ο όρος μορφογενετικά πεδία, και περιλαμβάνει και άλλα είδη οργανωτικών πεδίων επιπλέον αυτών της μορφογένεσης. Τα οργανωτικά πεδία της συμπεριφοράς ανθρώπων και ζώων, κοινωνικών και πολιτισμικών συστημάτων, καθώς και της διανοητικής δραστηριότητας μπορούν όλα να θεωρηθούν ως μορφικά πεδία τα οποία περιέχουν μίαν εγγενή μνήμη".
— Sheldrake, The Presence of the Past.
Σε ό,τι αφορά την υποδοχή από την επιστημονική κοινότητα της θεωρίας των μορφικών πεδίων του Sheldrake, προφανώς δεν ήταν και η πιο θερμή. Ο λόγος γι' αυτό είναι ότι παρόλο που η θεωρία είναι γοητευτική και με σημαντικές προεκτάσεις, είναι και αιρετική καθώς έρχεται σε σύγκρουση με τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου. Η μορφογένεση δηλαδή λαμβάνει χώρα 'εξωσωματικά' από κάποιον ακαθόριστο μορφογενετικό παράγοντα και όχι από την έκφραση των γονιδίων του οργανισμού. Επίσης η θεωρία του Sheldrake έτυχε μεγάλου σκεπτικισμού από την επιστήμη, καθότι βρήκε σύμμαχους τόσο το New Αge όσο και τη θρησκεία που αναγνώρισε στη θεωρία των μορφικών πεδίων το 'Θεϊκό παράγοντα'.
Το αξιοσημείωτο πάντως είναι η εγγύτητα της θεωρίας των μορφικών πεδίων του Sheldrake με τη θεωρία της συγχρονικότητας και των αρχέτυπων του Jung. Εφόσον τα μορφικά πεδία αποτελούνται από μοντέλα πληροφορίας, θα μπορούσαμε σε αυτά τα μοντέλα να αναγνωρίσουμε τ' αρχέτυπα. Χαρακτηριστική είναι επίσης η σχέση των μορφικών πεδίων με το συλλογικό ασυνείδητο (collective unconcious) του Jung καθώς και με τα Ακασσικά πεδία ή αρχεία (Akashic Records) των ανατολικών Βεδών, σύμφωνα με τις οποίες πρόκειται για 'κοσμικές βιβλιοθήκες' όλων των εμπειριών και αναμνήσεων των ανθρώπινων ψυχών.
Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να προσθέσω τη δική μου γνώμη. Σε ό,τι αφορά τα μορφογενετικά και γενικότερα τα μορφικά πεδία, πρόκειται πράγματι για μία πολύ ισχυρή υπόθεση. Είναι ισχυρή επειδή περιέχει τα χαρακτηριστικά της μη αιτιότητας, τη μη τοπικότητας, τόσο της μοναδικότητας όσο και της ολιστικότητας, καθώς και του πολυδιάστατου χώρου- χρόνου, χαρακτηριστικά τα οποία τόσο λείπουν από όλες τις κλασσικές 'στενόμυαλες' θεωρίες. Πράγματι, είναι άξιο απορίας πώς μπορεί η ύλη από μόνη της, λόγου χάρη τα γονίδια, να οργανώνει τη δομή της χωρίς κάποιο 'εξωτερικό' σχέδιο που να 'επιβλέπει' την όλη διαδικασία. Αν όμως είναι παράδοξο το πώς θα μπορούσε η ύλη να οργανωθεί από μόνη της, είναι άλλο τόσο αφηρημένο το πώς δημιουργούνται τα μορφικά πεδία που οργανώνουν την ύλη. Μπορούμε να θυμηθούμε ωστόσο περιπτώσεις γνωστών φυσικών πεδίων όπως αυτό του μαγνητισμού. Εάν τοποθετήσουμε ρινίσματα σιδήρου μέσα στο μαγνητικό πεδίο, θα δούμε να διευθετούνται κατά μήκος των δυναμικών γραμμών. Θα μπορούσαμε δηλαδή να πούμε ότι κατά αναλογία το μαγνητικό πεδίο είναι για τα ρινίσματα του σιδήρου ένα μορφογενετικό πεδίο. Το μαγνητικό πεδίο όμως δεν προϋπάρχει της ύλης ούτε και προέρχεται από κάποιον 'πνευματικό' παράγοντα, αλλά από τις ίδιες τις ιδιότητες της ύλης (τα φορτία στη συγκεκριμένη περίπτωση). Συνεχίζοντας αυτόν το συλλογισμό, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι κατά τον ίδιο τρόπο τα γονίδια ως φορτισμένες χημικές ενώσεις, δημιουργούν στην ευρύτερη περιοχή τους ένα ηλεκτρικό πεδίο. Η καινοτομία όμως που θα εισάγουμε στη διαδικασία είναι ότι αυτό το ηλεκτρικό πεδίο δεν περιέχει τις φυσικές θεμελιώδεις του ιδιότητες όπως η τάση, η ένταση και η συχνότητα 'τυφλές', αλλά με τη μορφή πληροφοριών σχετικές με τα γονίδια, από τα οποία και προέρχεται το συγκεκριμένο πεδίο.
Στην πραγματικότητα δεν μπορούμε να κάνουμε ούτε ένα εξελικτικό ή συλλογιστικό βήμα αν δεν έχουμε πάντοτε κατά νου ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της ύλης, την αυτοοργάνωση. Η ύλη δηλαδή, στο συγκεκριμένο παράδειγμα τα γονίδια, παράγει τα πεδία που από εκεί και ύστερα δρομολογούνε τις διαδικασίες της. Ας μην ξεχνάμε ότι και τα πεδία φυσικές- υλικές οντότητες είναι, έτσι ώστε αν υπάρχουν μορφογενετικά πεδία, και αυτά υλικής φύσης θα είναι, ηλεκτρικής, ηλεκτρομαγνητικής ή ίσως κάποιας άλλης μορφής άγνωστης ακόμη, αλλά πάντοτε στα πλαίσια του υλικού- φυσικού κόσμου. Για μένα η σκέψη και η έρευνα προς αυτήν την κατεύθυνση πρέπει να στραφούνε. Θα μπορούσε μάλιστα κάποιος ερευνητής να πειραματιστεί με την πιθανή ύπαρξη πεδίων κοντά στην περιοχή κάποιας διαμόρφωσης κυττάρων. Πιστεύω πως αν είχε στη διάθεσή του αρκετά ευαίσθητα όργανα θα διαπίστωνε με έκπληξη πεδία να καθοδηγούν την ύλη στη διαμόρφωσή της και μάλιστα θα μπορούσε να αλλάξει το σχήμα του κυτταρικού συσσωματώματος, αλλάζοντας τις πληροφορίες μέσα στο πεδίο.
Στην πραγματικότητα δεν μπορούμε να κάνουμε ούτε ένα εξελικτικό ή συλλογιστικό βήμα αν δεν έχουμε πάντοτε κατά νου ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της ύλης, την αυτοοργάνωση. Η ύλη δηλαδή, στο συγκεκριμένο παράδειγμα τα γονίδια, παράγει τα πεδία που από εκεί και ύστερα δρομολογούνε τις διαδικασίες της. Ας μην ξεχνάμε ότι και τα πεδία φυσικές- υλικές οντότητες είναι, έτσι ώστε αν υπάρχουν μορφογενετικά πεδία, και αυτά υλικής φύσης θα είναι, ηλεκτρικής, ηλεκτρομαγνητικής ή ίσως κάποιας άλλης μορφής άγνωστης ακόμη, αλλά πάντοτε στα πλαίσια του υλικού- φυσικού κόσμου. Για μένα η σκέψη και η έρευνα προς αυτήν την κατεύθυνση πρέπει να στραφούνε. Θα μπορούσε μάλιστα κάποιος ερευνητής να πειραματιστεί με την πιθανή ύπαρξη πεδίων κοντά στην περιοχή κάποιας διαμόρφωσης κυττάρων. Πιστεύω πως αν είχε στη διάθεσή του αρκετά ευαίσθητα όργανα θα διαπίστωνε με έκπληξη πεδία να καθοδηγούν την ύλη στη διαμόρφωσή της και μάλιστα θα μπορούσε να αλλάξει το σχήμα του κυτταρικού συσσωματώματος, αλλάζοντας τις πληροφορίες μέσα στο πεδίο.
Υπάρχουν πράγματι πολλά που ο άνθρωπος αγνοεί. Ο κύριος λόγος γι' αυτό κατά την άποψή μου δεν είναι η αδυναμία της ανθρώπινης κατανόησης, αλλά η ίδια η φύση της σκέψης, η οποία, σαν το φως, έχει την τάση να επισκιάζει ό, τι προσπαθεί να διαφωτίσει. Επίσης, πολύ συχνά πέφτουμε στην παγίδα της έλξης του ίδιου μας του εαυτού, ο οποίος κρύβει τις όψεις της πραγματικότητας που του είναι ασήμαντες ή και απειλητικές, με τα δικά μας πάντα κριτήρια. Αν ο άνθρωπος ξεχνάει γρήγορα και εύκολα, τότε θα του διαφεύγει επίσης ότι οι πληροφορίες μπορεί να μη χάνονται ποτέ, αλλά να παραμένουν κάπου κρυμμένες, έτοιμες να ανασυρθούν. Η σύμπτωση μεταξύ των Ακασσικών αρχείων και των μαύρων οπών, είναι σαφώς αξιοσημείωτη.
Θα πρέπει τέλος να επισημάνω το γεγονός ότι όπως η ύλη έχει τους δικούς της κανόνες 'παιχνιδιού μέσα στο σύμπαν', έτσι και η ανθρώπινη εξέλιξη έχει τους δικούς της διαπολιτισμικούς κώδικες και κανόνες. Η γνώση είναι κάτι που έρχεται μαζί με το χρόνο. Με αυτήν την έννοια, ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να μην κλείνει τις πόρτες στις νέες θεωρίες, αντλώντας αντίθετα από αυτές όλα τα απαραίτητα νέα στοιχεία, ούτε και να καταλαμβάνεται από αυτές τις θεωρίες, αναγνωρίζοντας τάχα κάποιους νέους (ή παλιούς) θεούς και δαίμονες.
Φωτογραφία: Από τη συλλογή του Ernst Haeckel.
Περαιτέρω: Morphic fields, an introduction.