Κατάβαση στον ορίζοντα συμβάντων*

* The endless enigma

The observable universe

Το σύμπαν διαστέλλεται. Αυτό σημαίνει πως φως από κάποιο μακρινό σημείο του δε θα φτάσει ποτέ στη γη αν ο ρυθμός διαστολής του σύμπαντος είναι μεγαλύτερος απ' όσο το συγκεκριμένο φως χρειάζεται να μας προφτάσει. Επομένως και η πληροφορία που εμπεριέχεται σε αυτό το φως θα μας μείνει άγνωστη για πάντοτε. Γι αυτό και μιλάμε πάντοτε για το παρατηρήσιμο σύμπαν (observable universe), και το δικό του ορίζοντα συμβάντων πίσω από τον οποίο βρίσκονται όλα τα γεγονότα οι πληροφορίες των οποίων δε θα μας φτάσουνε ποτέ. Το σύμπαν επομένως έχει ορίζοντα συμβάντων. Για τη μαγεία των αριθμών και την ακρίβεια των εννοιών αναφέρω πως η ακτίνα μέχρι τον λεγόμενο κοσμικό φωτεινό ορίζοντα του σύμπαντος (και επομένως η ακτίνα του ορατού σύμπαντος) είναι κάπου 46 δισεκατομμύρια έτη φωτός.

Einstein field equations

Οι μαύρες τρύπες έχουν την ιδιότητα να παγιδεύουν οτιδήποτε περάσει το δικό τους ορίζοντα συμβάντων ακόμη και το φως. Στην πραγματικότητα οι μαύρες τρύπες δεν διαλύουν απαραίτητα ότι καταπίνουν αλλά το καθιστούν αθέατο για πάντοτε. Οι μαύρες τρύπες ωστόσο φαίνονται γιατί είναι... μαύρες. Πιο επίσημα θα λέγαμε επειδή εκπέμπουν θερμική ακτινοβολία σαν ένα είδος κοσμικού ρεψίματος ή βογγητού ύστερα από κάποια διείσδυση αντικειμένου μέσα σε αυτές. Υπάρχει μία θεωρία που λέει ότι το σύμπαν προέκυψε από μία τρύπα την οποία και θεωρώ αν μη τι άλλο γοητευτική.
Το χαρακτηριστικό παράδοξο με τους ορίζοντες συμβάντων είναι ότι 'μεταβάλλονται' ανάλογα με το σύστημα αναφοράς που τους παρατηρεί. Δύο παρατηρητές ακίνητοι (ως προς κάποιο σημείο αναφοράς) αναγνωρίζουν τον ίδιο ορίζοντα συμβάντων. Δυο παρατηρητές επιταχυνόμενοι με διαφορετικές επιταχύνσεις βλέπουν διαφορετικό ορίζοντα. Αν πετάξουμε ένα σκοινί σε μία μαύρη τρύπα και κάποιος φίλος μας αρχίζει να κατεβαίνει προς αυτήν τότε αν η κάθοδος του γίνεται με αργό ρυθμό θα βλέπει όσο πλησιάζει τον ορίζοντα συμβάντων να απομακρύνεται. Αν επιταχύνει το ρυθμό της καθόδου του τότε μπορεί να αγγίξει και να περάσει τον ορίζοντα συμβάντων (όπως θα διαπιστώσουμε εμείς οι 'ακίνητοι παρατηρητές) αλλά πλέον θα χρειαστούμε μία άπειρη δύναμη για να ξανατραβήξουμε το σκοινί προς τα πάνω το οποίο βεβαίως και θα σπάσει παρασύροντας το φίλο μας μες τη μαύρη τρύπα για πάντα. Το ίδιο ισχύει και για τις πληροφορίες που μπορεί να μας μεταδώσει Ό,τι κι αν δει εκείνος όποιο μεγάλο θαύμα και μυστικό του σύμπαντος μέσα από τον ορίζοντα συμβάντων δε θα καταφέρει ποτέ να μας το πει γιατί όταν το δει θα έχει πλέον περάσει (για εμάς πάντοτε) στην 'άλλη πλευρά'.

The worldline of a particle accelerating towards an event horizon

Θα πρέπει επίσης να αναφερθώ στην τρίτη περίπτωση οριζόντων συμβάντων αυτή ενός απλού επιταχυνόμενου σωματιδίου. Η επιτάχυνσή του και μόνο είναι αρκετή ώστε η κοσμική του γραμμή να καμπυλώνει ασυμπτωτικά προς κάποιον ορίζοντα συμβάντων που εκείνο βλέπει λόγω της επιτάχυνσής του. Με απλά λόγια ότι επιταχύνεται αναγνωρίζει στο σύμπαν μια περιοχή πίσω από την οποία δεν μπορεί να δει τίποτα. Και αυτή η περιοχή είναι βέβαια διαφορετική για κάθε διαφορετική επιτάχυνση.

Dali, The endless enigma

Ζούμε μέσα σ' ένα κόσμο τον οποίο αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας και κατανοούμε με τις διανοητικές μας δυνάμεις. Ωστόσο πλάθουμε αυτόν τον κόσμο και τις εικόνες του όχι μόνο με τα 'καλούπια' των ίδιων μας των αισθήσεων και τις ιδιότητες της ανθρώπινης σκέψης, αλλά και με τα σωρευμένα πρότυπα αξιών, εννοιών και πεποιθήσεων που έχουμε διαμορφώσει μέσα στις εποχές και είναι διαμορφωμένα από ιστορικές και περιβαλλοντικές συγκυρίες.
Και ενώ η επιστημονική σκέψη αυτήν την πραγματικότητα προσπαθεί να την εκλογικεύσει, ο καλλιτέχνης την προσεγγίζει με τον δικό του απεικονιστικό διαισθητικό τρόπο. Όπως λόγου χάρη ο Dali στον πίνακά του The endless enigma. Το έντονο ενδιαφέρον που έδειξε ο Dali για τις διπλές και πολλαπλές μορφές μέσα σ' έναν πίνακα, δείχνει ακριβώς την βαθύτερη συνειδητή ή ενστικτώδη του συναίσθηση απέναντι στα μορφώματα ή (ορίζοντες συμβάντων) που δημιουργούνται από την παρατήρηση του κόσμου από τον άνθρωπο και τα οποία μορφώματα είναι διαφορετικά για διαφορετικούς παρατηρητές. Κι εδώ πλέον μιλάμε όχι μόνο για διαφορετικές ταχύτητες των συστημάτων αναφοράς αλλά για διαφορετικές απόψεις διαθέσεις επιθυμίες κοκ.
Για μένα η φυσική δεν αξίζει τίποτε αν κάποιος δεν μπορεί να τη μεταφέρει στην καθημερινή του ζωή κι εμπειρία όσο βέβαια αυτό είναι δυνατό. Όταν μιλάμε για ορίζοντα συμβάντων έχουμε άραγε σκεφτεί τι μπορεί αυτό να σημαίνει βαθιά μέσα στην ψυχή μας; Πόσες φορές δεν έχουμε δει τη σκέψη μας να χάνεται ολοένα και περισσότερο καθώς προσπαθούμε να τη συλλάβουμε. Πρόκειται θα λέγαμε για ένα είδος 'επιτάχυνσης της συνείδησης' που όσο πραγματοποιείται τόσο και διογκώνεται μια περιοχή στο νου μας στην οποία και δεν έχουμε πρόσβαση. Είναι αυτό που έχω πει επανειλημμένως ότι το φως έχει την παράξενη ιδιότητα να επισκιάζει αυτό που συνάμα διαφωτίζει. Θα έχουμε πολλοί από εμάς αισθανθεί κατά τη διάρκεια του ύπνου να πέφτουμε χωρίς τελειωμό ώστε να χρειάζεται να τιναχτούμε για να επανέλθουμε ή να βλέπουμε στον ύπνο μας ένα φως μέσα σε κάποια σήραγγα που όσο προσπαθούμε να πλησιάσουμε τόσο αυτό απομακρύνεται.

3D Crystal brain
[http://ebiz.sfn.org/PersonifyEbusiness/Default.aspx?TabID=251&productId=185267860]

Θα χρειαστεί επομένως να αναγνωρίσουμε και μία τέταρτη περίπτωση ορίζοντα συμβάντων αυτή της παρατήρησης ή ίσως και αυτής της ύπαρξης. Το γεγονός ότι σκεφτόμαστε, παρατηρούμε ή απλά βρισκόμαστε κάπου καταβάλλοντας κάποια προσπάθεια για κάποιο έργο ή σκέψη είναι αρκετό από μόνο του να δημιουργήσει κάπου μέσα στο χώρο μια περιοχή η οποία και μας είναι απροσπέλαστη. Σαν τον έρωτα: Με το που ερωτευθούμε (δείξουμε έντονο ενδιαφέρον για) κάποιον τότε αυτός αλλάζει και γίνεται ανεξιχνίαστος. Και αυτό εξαιτίας της ίδιας μας της προσοχής!
Η αιτιότητα και ο ρεαλισμός δεν χάθηκαν ποτέ από τον ανθρώπινο τρόπο προσέγγισης της αλήθειας. Ακόμη και τις στιγμές του ονείρου της έκστασης ή του ονειρικού πάθους ακόμη και όταν η επιστήμη ερευνά φαινόμενα κάτω από τις πλέον ακραίες και παράξενες συνθήκες γρήγορα ο άνθρωπος επιστρέφει στην 'κανονική κατάσταση του νου' για να καταλήξει σε 'ορθά και βέβαια' συμπεράσματα. Αλλιώς κινδυνεύει να περάσει από την άλλη μεριά του 'ορίζοντα συμβάντων' και να χαθεί ή απλά να απομείνει τρελός.
Ας κρατήσουμε λοιπόν προς το παρόν αυτό. Ο κόσμος είναι μυστήριος. Και τα μυστικά του κόσμου οφείλονται στον τρόπο που εμείς τον αντιλαμβανόμαστε. Και όχι απαραίτητα γιατί είμαστε αδαείς ή μας αρέσει να κρατάμε μυστικά. Τα μυστικά δημιουργούνται την ίδια στιγμή που αναγνωρίζουμε και παρατηρούμε τα φαινόμενα. Καλύπτουμε με τις σκέψεις μας ένα μέρος από αυτό που σκεφτόμαστε το οποίο και μένει αθέατο. Αν πάψουμε να το σκεφτόμαστε δεν υπάρχει μυστήριο αλλά δεν υπάρχει και αναγνωρίσιμο φαινόμενο. Αν δεν υπήρχαμε ο κόσμος ίσως να εξακολουθούσε να υπάρχει αλλά θα ήταν ένας κόσμος σίγουρα απρόσωπος. Ούτε καν διαφορετικός.

Αποτελέσματα της επιλεκτικής παρατήρησης

Πόσο μεγάλο είναι το μικρότερο ψάρι μέσα σε μια λίμνη; Πιάνεις εκατό ψάρια, όλα από τα οποία είναι μεγαλύτερα από δεκαπέντε εκατοστά. Άραγε αυτό το στοιχείο υποστηρίζει την υπόθεση ότι κανένα ψάρι στη λίμνη δεν είναι πολύ μικρότερο; Όχι εάν το δίχτυ δεν μπορεί να πιάσει μικρότερα ψάρια.

Αυτός ο συλλογισμός του Bostrom παρμένος από την εισαγωγή του βιβλίου του Anthropic Bias (to site του Bostrom εδώ), μου φέρνει κατευθείαν στο μυαλό το πείραμα των δύο οπών του Young, κατά το οποίο ένα ηλεκτρόνιο συμπεριφέρεται είτε ως σωματίδιο είτε ως κύμα ανάλογα με τις συνθήκες του πειράματος. Με άλλα λόγια εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με το μέγεθος αλλά με τη μορφή του 'ψαριού'. Άραγε πόσες δυνατές μορφές θα μπορούσε να έχει ένα ηλεκτρόνιο και γενικότερα ένα κβαντικό σωματίδιο από τις οποίες εμείς γνωρίζουμε ίσως μόνο τις δύο; Ας θυμόμαστε βέβαια ότι και οι έννοιες του 'σωματιδίου' και του 'κύματος' είναι δικές μας εφευρέσεις προσπαθώντας να κατανοήσουμε κάτι που μπορεί να είναι οτιδήποτε.


Ο Bostrom αναφέρεται γενικότερα στον ανθρώπινο παράγοντα ο οποίος παρεμβαίνει στην παρατήρηση αναπόφευκτα και καθοριστικά αφού όχι μόνο οι επιλογές του τι παρατηρούμε αλλά και ο τρόπος που κατανοούμε αυτό που παρατηρούμε είναι ανθρώπινος. Όπως ο ίδιος αναφέρει, η γνώση σχετικά με τους περιορισμούς της συλλογής και της επεξεργασίας των δεδομένων επηρεάζει τα συμπεράσματα που κάποιος μπορεί να αντλήσει από τα δεδομένα. Στο παράδειγμα με το ψάρι το μέγεθος του διχτυού καθορίζει και το μέγεθος των ψαριών που μπορούμε να πιάσουμε αποκλείοντας από την ψαριά μας όλα τα μικρότερα είδη.

Βεβαίως εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με κάποια αλλαγή πραγματικότητας. Οι συνθήκες δηλαδή που εμείς επιλέγουμε μας εμποδίζουν απλά να δούμε όλα τα ψάρια και όχι να μας αποκαλυφτεί ίσως η πραγματική τους μορφή. Αλήθεια έχουμε ποτέ σκεφτεί κατά πόσον οι αισθήσεις μας πληροφορούν με συνέπεια για τη μορφή του έξω κόσμου; Το πόσο διαφορετικά 'βλέπει' τον κόσμο ένα ραντάρ ή ένας τυφλοπόντικας; Σε αυτήν την περίπτωση οι περιορισμοί της επιλεκτικής παρατήρησης οφείλονται όχι μόνο στις πειραματικές συνθήκες αλλά και στο ποιος κάνει την παρατήρηση.

Η ανθρωπική λογική, συνεχίζει ο Bostrom, η οποία ψάχνει να ανιχνεύσει να διαγνώσει και να θεραπεύσει τέτοιες ανθρωπικές προκαταλήψεις (bias η αγγλική λέξη), είναι ένα φιλοσοφικό χρυσωρυχείο. Κι αυτό λόγω των εμπειρικών συνεπειών, των επιστημονικών ερωτήσεων, των παραδόξων και των μεθοδολογικών και εννοιολογικών παρερμηνειών που προκαλούνται. Αναφέρεται μάλιστα και το εξής παράδειγμα: Αναγνωρίζουμε ότι νοήμονη ζωή εξελίχτηκε στη Γη. Αφελώς, κάποιος μπορεί να σκεφτεί πως η ζωή θα έχει εξελιχτεί και σε όλους τους πλανήτες του σύμπαντος που θα μοιάζουν με τη Γη. Αλλά έτσι θα έχει παραβλέψει το αποτέλεσμα της επιλεκτικής παρατήρησης. Γιατί όσο μικρή κι αν γίνει η αναλογία των 'Γήινων πλανητών' του σύμπαντος, εμείς πάντοτε θα βρισκόμαστε σε έναν πλανήτη που φιλοξενεί τη ζωή. Με άλλα λόγια το σημείο εκκίνησης θα μπορούσε εξίσου εύκολα να είναι το απίθανο ενδεχόμενο να υπάρχει ζωή σε κάποιον σαν τη Γη πλανήτη.

Ένα άλλο παράδειγμα που χρησιμοποιείται είναι γιατί μοιάζει το σύμπαν να είναι τόσο καλά 'συντονισμένο' για την εμφάνιση νοήμονης ζωής, γιατί αν οι φυσικές σταθερές ή οι αρχικές συνθήκες ήταν έστω και λίγο διαφορετικές, η ζωή δε θα μπορούσε να υπάρξει τουλάχιστον όπως την ξέρουμε. Εδώ φαίνεται η ανθρωπική προκατάληψη στη χρήση κι ερμηνεία των δεδομένων, καθώς αν υποθέσουμε ότι το σύμπαν είναι αχανές και περιέχει σε διαφορετικές περιοχές ή υπάρχουν σε άλλα παράλληλα σύμπαντα διαφορετικές φυσικές σταθερές ή αρχικές συνθήκες, τότε προφανώς φταίνε τα 'δίχτυα' που χρησιμοποιούμε κι επιλέγουμε μόνο περιοχές όπου οι συνθήκες για την εμφάνιση ζωής είναι παρόμοιες με τις δικές μας, θεωρώντας αφελώς και ότι αυτές οι περιοχές είναι οι μόνες κατάλληλες και άξιες παρατήρησης που μπορούν να υπάρξουν.

Το θέμα του 'κοσμικού συντονισμού' (cosmic fine tuning) για την εμφάνιση της ζωής και οι αντικρουόμενες ερμηνείες του 'πανσύμπαντος' (multiverse) από τη μία και του κοσμικού σχεδίου- δημιουργού από την άλλη, οι ανθρωπικές αρχές που εξηγούν τα φαινόμενα, καθώς και μεθοδολογικά ερωτήματα σχετικά με την επιστήμη, εκτυλίσσονται τόσο στο βιβλίο όσο και στο site και στο μυαλό του Bostrom, ο οποίος θέτει και το όριο ανάμεσα σε αυτά που βλέπουμε και αυτά που ίσως θα μπορούσαμε να δούμε.


Η προσέγγιση πάντως του Bostrom μέχρι αυτό τουλάχιστον το σημείο είναι ποσοτική, δηλαδή ότι η πραγματικότητά μας είναι ένα κομμάτι από μία ευρύτερη πραγματικότητα. Γιατί υπάρχει πάντοτε και το ενδεχόμενο η πραγματικότητα που αναγνωρίζουμε να είναι απλώς 'κουτή' σε σχέση με το τι πράγματι υπάρχει και σε τι μορφή και κατάσταση βρίσκεται μέσα στο σύμπαν. Μπορεί δηλαδή όχι να φταίει το μέγεθος των διχτυών που χρησιμοποιούμε, αλλά και η επιλογή μας να χρησιμοποιήσουμε δίχτυα. Γιατί στην τελευταία περίπτωση θα μπορούσαμε ίσως να επιλέξουμε και άλλη πραγματικότητα.

Σύνδεσμος για τη φωτογραφία του post: The Networked Enterprise.

Η ανθρωπική αρχή- Εισαγωγή

''Το σύμπαν γεννήθηκε σε μία μήτρα που κυοφόρησε τη ζωή''.

Όταν κάποιος μπαίνει στον κόπο να διατυπώσει τις σκέψεις του, τότε αυτές οργανώνονται, και αναδεικνύονται με ένα τρόπο μοναδικό. Όπως για παράδειγμα η πρόταση 'Το σύμπαν είναι έτσι επειδή το βλέπουμε'.

Ο Dicke πρώτος παρατήρησε ότι η ηλικία του σύμπαντος όπως το βλέπουν νοήμονες παρατηρητές (οι άνθρωποι) δεν είναι τυχαία, αλλά μοιάζει να πρόκειται για μία χρυσή εποχή. Δέκα φορές νεότερο και δε θα υπήρχε αρκετός χρόνος για επαρκή μεσοαστρικά αποθέματα άνθρακα να ξεκινήσει η νουκλεοσύνθεση. Αλλά δέκα φορές μεγαλύτερο σε ηλικία και η εποχή των άστρων της κύριας ακολουθίας (σαν τον ήλιο μας) και των σταθερών πλανητικών συστημάτων θα ήταν παρελθόν. [1]
Ο ισχυρισμός πάντως του Dicke είναι μάλλον μία ταυτολογία, αφού κάθε παρατηρητής σε οποιαδήποτε 'εποχή' του σύμπαντος θα το βλέπει από το δικό του σημείο αναφοράς. Επιπλέον αν αυτός ο παρατηρητής δεν υπήρχε τότε δεν θα είχε έτσι κι αλλιώς να πει τίποτε για το σύμπαν, το οποίο βεβαίως θα εξακολουθούσε να υπάρχει.

Το πρόβλημα ωστόσο δεν είναι τόσο απλό. Είναι άραγε η εμφάνιση κι εξέλιξη της νοήμονης ζωής μέσα στο σύμπαν ένα τυχαίο γεγονός ή μήπως ήταν η ζωή ένα φαινόμενο προγραμματισμένο να συμβεί; Οι B. J. Carr και M. J. Rees λέγουν: "Τα βασικά χαρακτηριστικά των γαλαξιών, αστεριών, πλανητών και του καθημερινού κόσμου καθορίζονται ουσιαστικά από λίγες σταθερές της κβαντομηχανικής και από τα αποτελέσματα της βαρύτητας. Πολλές αλληλεπιδράσεις μεταξύ διαφορετικών κλιμάκων που με την πρώτη ματιά φαίνονται εκπληκτικές είναι ευθείες συνέπειες απλών φυσικών επιχειρημάτων. Αλλά πολλά χαρακτηριστικά του σύμπαντος- μερικά από τα οποία φαίνονται να αποτελούν προϋπόθεση για την εξέλιξη οποιασδήποτε μορφής ζωής- εξαρτώνται από 'συμπτώσεις' μεταξύ των φυσικών σταθερών." [2]

Υπάρχει άλλωστε η θεωρία του Dirac των μεγάλων αριθμών (στην οποία και στηρίχτηκε η ερμηνεία του Dicke) που δείχνει να επιβεβαιώνει την παραπάνω άποψη. Ο Dirac παρατήρησε πως ο λόγος του μεγέθους του ορατού σύμπαντος προς το μέγεθος ενός κβαντικού (μικροσκοπικού) σωματιδίου δίνει (σε φυσικές μονάδες) την ηλικία του σύμπαντος. Τέτοιες συμπτώσεις καθώς και το μέγεθος των φυσικών σταθερών έκαναν τους επιστήμονες να συμπεράνουν πως αν αυτές οι σταθερές ήταν διαφορετικές το σύμπαν δε θα μπορούσε ποτέ να αποτελέσει ένα δομημένο σύνολο που να φιλοξενήσει τη ζωή. [3]

Από εκεί και πέρα ο Carter έφτασε να θεωρεί πως η θέση μας μέσα στο σύμπαν είναι προνομιούχα, (ασθενής ανθρωπική αρχή) επιστρέφοντας ίσως η επιστήμη σε κάποιο νέο προ- Κοπερνικιανό, ανθρωποκεντρικό μοντέλο θεώρησης του σύμπαντος. Στη δε ισχυρότερη διατύπωση, το σύμπαν ήταν εξαρχής προορισμένο να δημιουργήσει νοήμονη ζωή (ισχυρή ανθρωπική αρχή). Εδώ διαφαίνεται κάτι εξαιρετικά σημαντικό όσο και 'επικίνδυνο', αφού ο άνθρωπος μοιάζει να είναι αυτός που κατασκεύασε ένα σύμπαν ικανό να τον φιλοξενήσει, όπως άλλωστε θεώρησε και ο Archibald Wheeler. Οι δε John D. Barrow and Frank J. Tipler στο αμφιλεγόμενο βιβλίο τους 'The Anthropic Cosmological Principle, 1986, διατύπωσαν την τελική ανθρωπική αρχή (Final anthropic principle): Νοήμων πληροφορία πρέπει να υπάρξει μέσα στο σύμπαν και μόλις γίνει αυτό δε θα χαθεί ποτέ.

Στα παραπάνω παραδείγματα θα πρέπει να έχει γίνει ήδη αντιληπτή η βασική περιοριστική συνθήκη: ο ίδιος ο άνθρωπος και ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τα πράγματα. Ο Funkhouser, μόλις το 2006, βρήκε πως οι συμπτώσεις του Dirac είχαν να κάνουν με τις φυσικές παραδοχές της κοσμολογίας, χωρίς να έχουν να κάνουν τίποτε με σύμπτωση, θεία πρόνοια, κρυφές μεταβλητές ή οτιδήποτε άλλο. Άλλωστε και η σύμπτωση μία ανθρώπινη έννοια είναι. Ο Nick Bostrom επεσήμανε τους περιορισμούς που ο ίδιος ο παρατηρητής επιβάλλει στο πείραμά του: Τα δίχτυα που κάποιος χρησιμοποιεί όταν ψαρεύει καθορίζουν και το είδος της ψαριάς του. Αυτό το φαινόμενο ο ίδιος το ονομάζει φαινόμενο της επιλεκτικής παρατήρησης (observation selection effect). Το είδος δηλαδή του πειράματος καθορίζει και τη μορφή του παρατηρούμενου αντικειμένου. (Περαιτέρω για τις ενδιαφέρουσες απόψεις του Bostrom εδώ).

Πέρα από τον σχεδόν αυτοαναφερόμενο και μάλλον αφοριστικό χαρακτήρα της ανθρωπικής αρχής, ότι πρόκειται για κάποιες 'αναπόφευκτες συμπτώσεις' που οφείλονται στις ίδιες τις ανθρώπινες παραδοχές, θα πρέπει να προχωρήσουμε και να κατανοήσουμε σε βάθος αυτήν την αρχή, που στην πραγματικότητα αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της ανθρώπινης επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψης. Η ανθρωπική αρχή δεν είναι απλά μία ταυτοπροσωπία. Δεν είναι ούτε ένα αφελές συμπέρασμα του εγωιστικού ανθρώπου.

Η άποψή μου είναι πως το σύμπαν όχι μόνο είχε την ιδιότητα να δημιουργήσει νοήμονη ζωή σε κάποιο στάδιο της εξέλιξής του, αλλά αυτό το στάδιο ήταν ως προς το χρόνο και ως ένα βαθμό καθορισμένο εξαρχής. Όπως ακριβώς ένα παιδί βγάζει δόντια σε δεδομένη ηλικία. Η γέννηση ενός σύμπαντος και η δημιουργία νοήμονης ζωής μέσα σε αυτό μοιάζουν να είναι δύο γεγονότα σύμφυτα και αλληλοεξαρτώμενα. Το σύμπαν δηλαδή από τη φύση του είναι ένα νοήμον και ζωντανό κατασκεύασμα οπότε και η εκδήλωση ζωής και νοημοσύνης με κάποια μορφή, είναι αναπόφευκτη και σχεδόν αυτονόητη.

Θα πρέπει επομένως να επαναπροσδιορίσουμε τις έννοιες της ζωής και της νοημοσύνης. Θα πρέπει να τις επεκτείνουμε πέρα από τις βιολογικές διαδικασίες ώστε να συμπεριλάβει και είδη μη βιολογικά. Η ζωή και η νοημοσύνη ξεκινάνε πολύ πιο πριν από εκεί που εμείς οι άνθρωποι τις τοποθετούμε στις πρώτες βιολογικές μορφές (αυτό το λάθος έκανα κι εγώ σε ένα προηγούμενο post σχετικό με το αίσθημα του 'ανοίκειου', όπου είχα θεωρήσει πως μόνο κάτι βιολογικό μπορεί να θεωρηθεί ζωντανό). Επίσης, θα μπορούσαν να είναι πολύ πιο 'άυλες' από ό,τι εμείς οι άνθρωποι βλέπουμε ή συνειδητοποιούμε. Τα στοιχειώδη σωματίδια μπορούμε να τα δούμε ως ζωντανά και νοήμονα. Ζωντανά επειδή 'γεννιούνται', κινούνται, αλληλεπιδρούν και 'πεθαίνουν'. Νοήμονα επειδή μπορούν να κανονίζουν ως ένα βαθμό τις λειτουργίες και τις κινήσεις τους. Το φως για παράδειγμα είναι ένα αυτοτροφοδοτούμενο πεδίο που μπορεί να διαδίδεται και στο κενό. Ένα ηλεκτρόνιο μπορεί να λάβει είτε την κυματική είτε τη σωματιδιακή του φύση ανάλογα με τις συνθήκες του πειράματος στο οποίο το υποβάλλουμε. Ένα ζώο είναι ζωντανό και νοήμον, ακόμη κι αν δεν έχει την 'ελεύθερη βούληση' που τόσο πολύ εμείς οι άνθρωποι επαινούμε. Και το να θεωρήσουμε πως είμαστε πιο έξυπνοι από ένα έντομο, αυτόματα έχουμε παραδεχτεί τη νοημοσύνη του. Ακόμη και τα πλάσματα της φαντασίας μας θα μπορούσαν να είναι κάτω από κάποιες προϋποθέσεις και συνθήκες ζωντανά.

Το θέμα της ανθρωπικής αρχής είναι πράγματι τεράστιο. Ο άνθρωπος απέναντι στην κατανόηση του κόσμου δεν μπορεί να ξεπεράσει τους περιορισμούς της ίδιας του της νοημοσύνης, χωρίς αυτό να σημαίνει πως υπάρχει κάποια άλλη 'ανώτερη' νοημοσύνη. Το ίδιο το φως της σκέψης μας επισκιάζει την σκέψη μας, είναι μια απλή και αναπόδραστη διαπίστωση. Το ίδιο πρόβλημα θα αντιμετώπιζε κάθε ον, όσο εξελιγμένο κι αν ήταν, ακόμη κι ένας 'θεός'. Ωστόσο, αφού κατανοήσουμε στο έπακρο και σε βάθος την ανθρωπική αρχή, θα πρέπει με αυτήν ως εφαλτήριο να φύγουμε σιγά- σιγά προς άλλες μεγαλύτερες διαδρομές του νου. Θα πρέπει να ανακαλύψουμε νέους τρόπους όσο γίνεται 'διακριτικής κι εμπνευσμένης' παρατήρησης του κόσμου. Θα πρέπει επίσης να μάθουμε σιγά- σιγά να χρησιμοποιούμε άλλες δεξιότητες πέρα από την 'ταχύτητα επεξεργασίας δεδομένων' ή την δυαδική λογική και την αυστηρή μαθηματική απόδειξη για την ανακάλυψη του πραγματικού μυστηρίου του κόσμου. Ξεχνάμε λόγου χάρη ότι οι φυσικές σταθερές είναι συνέπεια των εξισώσεών μας με τις οποίες προσπαθούμε να κατανοήσουμε τον κόσμο και ότι η συμμετρία που αναγνωρίζουμε μέσα σ' αυτόν μπορεί να μην ξεπερνάει την ανθρώπινη φύση που βλέπει τα πράγματα συμμετρικά και ανάλογα. Κατά τη γνώμη μου, η σύγχρονη φυσική και γενικότερα η επιστήμη είναι καταδικασμένες όσο κρατούν έξω από το πεδίο τους τον έρωτα. Και προφανώς δεν αναφέρομαι στη απλή συνουσία. Αναφέρομαι στην επαφή του ανθρώπου με το Εξαιρετικό. Το οποίο βέβαια θα βρίσκεται κάπου μέσα στα κορμιά, στις σκέψεις και στις ψυχές μας.

Η ανθρωπική αρχή- Συνέπειες

Ας προσπαθήσουμε να σκεφτούμε ένα πράγμα που να είναι αντικειμενικό.
Δε θα βρούμε ούτε ένα.
Χρησιμοποιούμε τόσο συχνά και αυτονόνητα μια έννοια που ούτε καν υπάρχει:
Η αλήθεια.
Ο πόνος;
Ο φόβος;
Η ευτυχία;
Τι;
Οι αισθήσεις μας πληροφορούν για κάποιον κόσμο, ο οποίος βρίσκεται εξίσου έξω και μέσα μας, χωρίς να ξέρουμε πώς θα μπορούσε πράγματι να είναι.
Υποθέτουμε βεβαίως ότι υπάρχει.
Ας προσπαθήσουμε να βρούμε μόνο ένα πράγμα που να υπάρχει.
Ακόμη σκεφτόμαστε...
Υπάρχει άραγε ο κόσμος που αντιλαμβανόμαστε; Υπάρχει ο κόσμος που αγγίζουμε;
Ή μήπως συνειδητοποιούμε ότι αγγίζουμε;
Μήπως ένα ποτήρι που πιάνουμε 'εκεί έξω' και η εικόνα του ίδιου ποτηριού που εκείνη τη στιγμή εντυπώνεται στο μυαλό μας είναι απλά μια 'νοήμονη σύμπτωση';
Μήπως όλα τα πράγματα που αντιλαμβανόμαστε, συναισθανόμαστε και συνηδειτοποιούμε είναι τέτοιες νοήμονες και παράδοξες ταυτίσεις;
Πιθανότατο ακούγεται...
Τι παράξενος που είναι ο κόσμος.
Μπορεί ταυτόχρονα να υπάρχει και να μην υπάρχει.
Κι όσο τον σκεφτόμαστε εκείνος διαφεύγει διαρκώς.
Μιλάμε για ζωή και θάνατο, θνητότητα και αθανασία, χωρίς να υπάρχει τίποτε.
Τίποτε απολύτως και συνάμα τα πάντα.
Πολύ φοβάμαι πως η σκέψη μας σε συνεργασία με τις αισθήσεις και τη φαντασία μας, δημιούργησαν ένα 'περιβάλλον', που ίσως δε θα καταφέρουμε ποτέ να αποδείξουμε ότι υπάρχει. Ίσως και να μη χρειάζεται να το αποδείξουμε.
Είναι ζήτημα απλής λογικής: Ζούμε σ' έναν κόσμο απείρων διαστάσεων (έχουμε φτάσει θεωρητικά τις 11), δεν υπάρχει στην πραγματικότητα χώρος- χρόνος (δείτε κβαντική σύζευξη), δεν υπάρχει μέσα-έξω (είμαστε αλληλοεπικαλυπτόμενες νοήμονες ή μη κυματοσυναρτήσεις), ενώ οι πίθηκοι- επιστήμονες θεωρητικολογούν και τρώνε με αφέλεια τις μπανάνες τους.
Ποιος επιτέλους θα μας πει τι είναι ο κόσμος, αν υπάρχει, ποιοι είμαστε εμείς, αν υπάρχουμε, τι είναι ευτυχία ή δυστυχία, αν υπάρχει κάποια διάκριση;
Πολύ φοβάμαι ότι τα πάντα είναι κατασκευάσματα της φαντασίας μας (= αφαιρετική ικανότητα).
Όλα τα πράγματα που ξέρουμε (και ξέρουμε ότι δεν ξέρουμε) είναι συμβάσεις χώρου-χρόνου και παραδοχές λογικές-αισθητηριακές. Τίποτε άλλο.
ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ ΛΟΙΠΟΝ Η ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΜΑΣ ΕΦΕΥΡΕΣΗ: Ο ευατός μας, η ιδέα μας για αυτόν, ο κόσμος, το σύμπαν, η κοινωνία, κάποια κοπέλα ίσως ερωτευμένη μαζί μας ή εμείς μ' εκείνη. Και βεβαίως ο Θεός.
ΚΑΙ ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΑΝΘΡΩΠΙΚΗ ΑΡΧΗ: Το σύμπαν είναι αυτό που εμείς βλέπουμε και καταλαβαίνουμε ότι είναι, γιατί απλά δεν μπορούμε ούτε έχει νόημα να βλέπουμε ή να καταλαβαίνουμε κάτι άλλο.
Μήπως όμως υπάρχει κάποιος άλλος κόσμος πέρα από εμάς;
ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΑΤΟΠΗ ΕΡΩΤΗΣΗ: Αφού είναι πέρα από εμάς, για εμάς ούτε καν υπάρχει. (Ο Einstein έλεγε ότι το παράξενο με το σύμπαν είναι ότι το καταλαβαίνουμε).
ΚΑΙ ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΙΡΩΝΙΑ: Ούτε και το ίδιο το σύμπαν γνωρίζει.
ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΩΡΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΜΗ ΠΛΗΡΟΤΗΤΑΣ του Goedel: Οι πληροφορίες ενός συστήματος δεν επαρκούν για να το περιγράψουν πλήρως.
Από πού θα βρέξει σήμερα;
Ας προσπαθήσουμε να βρούμε ένα πράγμα για να κρατηθούμε.
Ας με αγγίξει κάποιος -πριν- να εξατμιστώ...

Συλλογική εφεύρεση

Αν σκέφτηκες ποτέ τι είναι η πραγματικότητα
Κατασκευή φτιαγμένη από την άμμο του γιαλού
Που τρέχει μες από τα χέρια μ’ άγνωστη ταυτότητα
Αν ξεπερνά τη θάλασσα που φέρεται τις νύχτες
Ο άνθρωπος καθώς υπερχειλίζουνε τα όνειρα
Χίμαιρες των βιοχημικών μας αντιδράσεων
Απύθμενη και μυστική γλιστρά η ψυχή στα σώματα
Οι αλήθειες που δεν υπερβαίνουν τις απόψεις μας
Αν σκέφτηκες πού φτάνουν οι πομπές του λογισμού
Και αν μας κυβερνάν της φαντασίας τα πλάσματα
Η εμπιστοσύνη μας απέναντι στα θαύματα
Έρμαια στο διάστημα ψηλά η αναγκαιότητα
Η μικρότητά μας απέναντι στην απεραντοσύνη
Ο θόρυβος της θάλασσας στο βόρβορο του φόβου
Παρασυρμένα είναι από τα ρεύματα τα κότερα
Ο απόηχος του φόβου απέναντι στην κενότητα
Η αίσθηση παγιδευμένη μέσα σε μια σταγόνα
Απέναντι στις προσδοκίες μας η ματαιότητα
Φούσκες που λικνίζονται μες στην αιώρα του ύπνου
Καθώς αρχίζει το ψιχάλισμα απ’ τ’ απώτερα
Μια γιγάντια μαύρη ομπρέλα που κατεβαίνει
Ωσότου μένει μόνο το επίπεδο της νύχτας
Αν σκέφτηκες μήπως υπάρχει κάποιος άλλος κόσμος
Η αδυναμία της προηγούμενης υπόθεσης
Η ακατανίκητη έλξη μας για το άγνωστο
Τα μέλλοντα που έρχονται παφλάζοντας στ’ απόνερα
Το φως του χρυσαφένιου χρώματος της μοναξιάς
Αν σκέφτηκες ποτέ τι είναι η πνευματικότητα
Όσο πιο ελαφροί τόσο βαρύτερα τα στρώματα
Από τα ψάρια του πελάγου ως τα ψάρια τ’ ουρανού.

18/7/2008

Πίνακας: Rene Magritte, Collective invention.