''Το σύμπαν γεννήθηκε σε μία μήτρα που κυοφόρησε τη ζωή''.
Όταν κάποιος μπαίνει στον κόπο να διατυπώσει τις σκέψεις του, τότε αυτές οργανώνονται, και αναδεικνύονται με ένα τρόπο μοναδικό. Όπως για παράδειγμα η πρόταση 'Το σύμπαν είναι έτσι επειδή το βλέπουμε'.Ο Dicke πρώτος παρατήρησε ότι η ηλικία του σύμπαντος όπως το βλέπουν νοήμονες παρατηρητές (οι άνθρωποι) δεν είναι τυχαία, αλλά μοιάζει να πρόκειται για μία χρυσή εποχή. Δέκα φορές νεότερο και δε θα υπήρχε αρκετός χρόνος για επαρκή μεσοαστρικά αποθέματα άνθρακα να ξεκινήσει η νουκλεοσύνθεση. Αλλά δέκα φορές μεγαλύτερο σε ηλικία και η εποχή των άστρων της κύριας ακολουθίας (σαν τον ήλιο μας) και των σταθερών πλανητικών συστημάτων θα ήταν παρελθόν. [1]
Ο ισχυρισμός πάντως του Dicke είναι μάλλον μία ταυτολογία, αφού κάθε παρατηρητής σε οποιαδήποτε 'εποχή' του σύμπαντος θα το βλέπει από το δικό του σημείο αναφοράς. Επιπλέον αν αυτός ο παρατηρητής δεν υπήρχε τότε δεν θα είχε έτσι κι αλλιώς να πει τίποτε για το σύμπαν, το οποίο βεβαίως θα εξακολουθούσε να υπάρχει.
Το πρόβλημα ωστόσο δεν είναι τόσο απλό. Είναι άραγε η εμφάνιση κι εξέλιξη της νοήμονης ζωής μέσα στο σύμπαν ένα τυχαίο γεγονός ή μήπως ήταν η ζωή ένα φαινόμενο προγραμματισμένο να συμβεί; Οι B. J. Carr και M. J. Rees λέγουν: "Τα βασικά χαρακτηριστικά των γαλαξιών, αστεριών, πλανητών και του καθημερινού κόσμου καθορίζονται ουσιαστικά από λίγες σταθερές της κβαντομηχανικής και από τα αποτελέσματα της βαρύτητας. Πολλές αλληλεπιδράσεις μεταξύ διαφορετικών κλιμάκων που με την πρώτη ματιά φαίνονται εκπληκτικές είναι ευθείες συνέπειες απλών φυσικών επιχειρημάτων. Αλλά πολλά χαρακτηριστικά του σύμπαντος- μερικά από τα οποία φαίνονται να αποτελούν προϋπόθεση για την εξέλιξη οποιασδήποτε μορφής ζωής- εξαρτώνται από 'συμπτώσεις' μεταξύ των φυσικών σταθερών." [2]
Υπάρχει άλλωστε η θεωρία του Dirac των μεγάλων αριθμών (στην οποία και στηρίχτηκε η ερμηνεία του Dicke) που δείχνει να επιβεβαιώνει την παραπάνω άποψη. Ο Dirac παρατήρησε πως ο λόγος του μεγέθους του ορατού σύμπαντος προς το μέγεθος ενός κβαντικού (μικροσκοπικού) σωματιδίου δίνει (σε φυσικές μονάδες) την ηλικία του σύμπαντος. Τέτοιες συμπτώσεις καθώς και το μέγεθος των φυσικών σταθερών έκαναν τους επιστήμονες να συμπεράνουν πως αν αυτές οι σταθερές ήταν διαφορετικές το σύμπαν δε θα μπορούσε ποτέ να αποτελέσει ένα δομημένο σύνολο που να φιλοξενήσει τη ζωή. [3]
Από εκεί και πέρα ο Carter έφτασε να θεωρεί πως η θέση μας μέσα στο σύμπαν είναι προνομιούχα, (ασθενής ανθρωπική αρχή) επιστρέφοντας ίσως η επιστήμη σε κάποιο νέο προ- Κοπερνικιανό, ανθρωποκεντρικό μοντέλο θεώρησης του σύμπαντος. Στη δε ισχυρότερη διατύπωση, το σύμπαν ήταν εξαρχής προορισμένο να δημιουργήσει νοήμονη ζωή (ισχυρή ανθρωπική αρχή). Εδώ διαφαίνεται κάτι εξαιρετικά σημαντικό όσο και 'επικίνδυνο', αφού ο άνθρωπος μοιάζει να είναι αυτός που κατασκεύασε ένα σύμπαν ικανό να τον φιλοξενήσει, όπως άλλωστε θεώρησε και ο Archibald Wheeler. Οι δε John D. Barrow and Frank J. Tipler στο αμφιλεγόμενο βιβλίο τους 'The Anthropic Cosmological Principle, 1986, διατύπωσαν την τελική ανθρωπική αρχή (Final anthropic principle): Νοήμων πληροφορία πρέπει να υπάρξει μέσα στο σύμπαν και μόλις γίνει αυτό δε θα χαθεί ποτέ.
Στα παραπάνω παραδείγματα θα πρέπει να έχει γίνει ήδη αντιληπτή η βασική περιοριστική συνθήκη: ο ίδιος ο άνθρωπος και ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τα πράγματα. Ο Funkhouser, μόλις το 2006, βρήκε πως οι συμπτώσεις του Dirac είχαν να κάνουν με τις φυσικές παραδοχές της κοσμολογίας, χωρίς να έχουν να κάνουν τίποτε με σύμπτωση, θεία πρόνοια, κρυφές μεταβλητές ή οτιδήποτε άλλο. Άλλωστε και η σύμπτωση μία ανθρώπινη έννοια είναι. Ο Nick Bostrom επεσήμανε τους περιορισμούς που ο ίδιος ο παρατηρητής επιβάλλει στο πείραμά του: Τα δίχτυα που κάποιος χρησιμοποιεί όταν ψαρεύει καθορίζουν και το είδος της ψαριάς του. Αυτό το φαινόμενο ο ίδιος το ονομάζει φαινόμενο της επιλεκτικής παρατήρησης (observation selection effect). Το είδος δηλαδή του πειράματος καθορίζει και τη μορφή του παρατηρούμενου αντικειμένου. (Περαιτέρω για τις ενδιαφέρουσες απόψεις του Bostrom εδώ).
Πέρα από τον σχεδόν αυτοαναφερόμενο και μάλλον αφοριστικό χαρακτήρα της ανθρωπικής αρχής, ότι πρόκειται για κάποιες 'αναπόφευκτες συμπτώσεις' που οφείλονται στις ίδιες τις ανθρώπινες παραδοχές, θα πρέπει να προχωρήσουμε και να κατανοήσουμε σε βάθος αυτήν την αρχή, που στην πραγματικότητα αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της ανθρώπινης επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψης. Η ανθρωπική αρχή δεν είναι απλά μία ταυτοπροσωπία. Δεν είναι ούτε ένα αφελές συμπέρασμα του εγωιστικού ανθρώπου.
Η άποψή μου είναι πως το σύμπαν όχι μόνο είχε την ιδιότητα να δημιουργήσει νοήμονη ζωή σε κάποιο στάδιο της εξέλιξής του, αλλά αυτό το στάδιο ήταν ως προς το χρόνο και ως ένα βαθμό καθορισμένο εξαρχής. Όπως ακριβώς ένα παιδί βγάζει δόντια σε δεδομένη ηλικία. Η γέννηση ενός σύμπαντος και η δημιουργία νοήμονης ζωής μέσα σε αυτό μοιάζουν να είναι δύο γεγονότα σύμφυτα και αλληλοεξαρτώμενα. Το σύμπαν δηλαδή από τη φύση του είναι ένα νοήμον και ζωντανό κατασκεύασμα οπότε και η εκδήλωση ζωής και νοημοσύνης με κάποια μορφή, είναι αναπόφευκτη και σχεδόν αυτονόητη.
Θα πρέπει επομένως να επαναπροσδιορίσουμε τις έννοιες της ζωής και της νοημοσύνης. Θα πρέπει να τις επεκτείνουμε πέρα από τις βιολογικές διαδικασίες ώστε να συμπεριλάβει και είδη μη βιολογικά. Η ζωή και η νοημοσύνη ξεκινάνε πολύ πιο πριν από εκεί που εμείς οι άνθρωποι τις τοποθετούμε στις πρώτες βιολογικές μορφές (αυτό το λάθος έκανα κι εγώ σε ένα προηγούμενο post σχετικό με το αίσθημα του 'ανοίκειου', όπου είχα θεωρήσει πως μόνο κάτι βιολογικό μπορεί να θεωρηθεί ζωντανό). Επίσης, θα μπορούσαν να είναι πολύ πιο 'άυλες' από ό,τι εμείς οι άνθρωποι βλέπουμε ή συνειδητοποιούμε. Τα στοιχειώδη σωματίδια μπορούμε να τα δούμε ως ζωντανά και νοήμονα. Ζωντανά επειδή 'γεννιούνται', κινούνται, αλληλεπιδρούν και 'πεθαίνουν'. Νοήμονα επειδή μπορούν να κανονίζουν ως ένα βαθμό τις λειτουργίες και τις κινήσεις τους. Το φως για παράδειγμα είναι ένα αυτοτροφοδοτούμενο πεδίο που μπορεί να διαδίδεται και στο κενό. Ένα ηλεκτρόνιο μπορεί να λάβει είτε την κυματική είτε τη σωματιδιακή του φύση ανάλογα με τις συνθήκες του πειράματος στο οποίο το υποβάλλουμε. Ένα ζώο είναι ζωντανό και νοήμον, ακόμη κι αν δεν έχει την 'ελεύθερη βούληση' που τόσο πολύ εμείς οι άνθρωποι επαινούμε. Και το να θεωρήσουμε πως είμαστε πιο έξυπνοι από ένα έντομο, αυτόματα έχουμε παραδεχτεί τη νοημοσύνη του. Ακόμη και τα πλάσματα της φαντασίας μας θα μπορούσαν να είναι κάτω από κάποιες προϋποθέσεις και συνθήκες ζωντανά.
Το θέμα της ανθρωπικής αρχής είναι πράγματι τεράστιο. Ο άνθρωπος απέναντι στην κατανόηση του κόσμου δεν μπορεί να ξεπεράσει τους περιορισμούς της ίδιας του της νοημοσύνης, χωρίς αυτό να σημαίνει πως υπάρχει κάποια άλλη 'ανώτερη' νοημοσύνη. Το ίδιο το φως της σκέψης μας επισκιάζει την σκέψη μας, είναι μια απλή και αναπόδραστη διαπίστωση. Το ίδιο πρόβλημα θα αντιμετώπιζε κάθε ον, όσο εξελιγμένο κι αν ήταν, ακόμη κι ένας 'θεός'. Ωστόσο, αφού κατανοήσουμε στο έπακρο και σε βάθος την ανθρωπική αρχή, θα πρέπει με αυτήν ως εφαλτήριο να φύγουμε σιγά- σιγά προς άλλες μεγαλύτερες διαδρομές του νου. Θα πρέπει να ανακαλύψουμε νέους τρόπους όσο γίνεται 'διακριτικής κι εμπνευσμένης' παρατήρησης του κόσμου. Θα πρέπει επίσης να μάθουμε σιγά- σιγά να χρησιμοποιούμε άλλες δεξιότητες πέρα από την 'ταχύτητα επεξεργασίας δεδομένων' ή την δυαδική λογική και την αυστηρή μαθηματική απόδειξη για την ανακάλυψη του πραγματικού μυστηρίου του κόσμου. Ξεχνάμε λόγου χάρη ότι οι φυσικές σταθερές είναι συνέπεια των εξισώσεών μας με τις οποίες προσπαθούμε να κατανοήσουμε τον κόσμο και ότι η συμμετρία που αναγνωρίζουμε μέσα σ' αυτόν μπορεί να μην ξεπερνάει την ανθρώπινη φύση που βλέπει τα πράγματα συμμετρικά και ανάλογα. Κατά τη γνώμη μου, η σύγχρονη φυσική και γενικότερα η επιστήμη είναι καταδικασμένες όσο κρατούν έξω από το πεδίο τους τον έρωτα. Και προφανώς δεν αναφέρομαι στη απλή συνουσία. Αναφέρομαι στην επαφή του ανθρώπου με το Εξαιρετικό. Το οποίο βέβαια θα βρίσκεται κάπου μέσα στα κορμιά, στις σκέψεις και στις ψυχές μας.