Πόσο μεγάλο είναι το μικρότερο ψάρι μέσα σε μια λίμνη; Πιάνεις εκατό ψάρια, όλα από τα οποία είναι μεγαλύτερα από δεκαπέντε εκατοστά. Άραγε αυτό το στοιχείο υποστηρίζει την υπόθεση ότι κανένα ψάρι στη λίμνη δεν είναι πολύ μικρότερο; Όχι εάν το δίχτυ δεν μπορεί να πιάσει μικρότερα ψάρια.
Αυτός ο συλλογισμός του Bostrom παρμένος από την εισαγωγή του βιβλίου του Anthropic Bias (to site του Bostrom εδώ), μου φέρνει κατευθείαν στο μυαλό το πείραμα των δύο οπών του Young, κατά το οποίο ένα ηλεκτρόνιο συμπεριφέρεται είτε ως σωματίδιο είτε ως κύμα ανάλογα με τις συνθήκες του πειράματος. Με άλλα λόγια εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με το μέγεθος αλλά με τη μορφή του 'ψαριού'. Άραγε πόσες δυνατές μορφές θα μπορούσε να έχει ένα ηλεκτρόνιο και γενικότερα ένα κβαντικό σωματίδιο από τις οποίες εμείς γνωρίζουμε ίσως μόνο τις δύο; Ας θυμόμαστε βέβαια ότι και οι έννοιες του 'σωματιδίου' και του 'κύματος' είναι δικές μας εφευρέσεις προσπαθώντας να κατανοήσουμε κάτι που μπορεί να είναι οτιδήποτε.
Ο Bostrom αναφέρεται γενικότερα στον ανθρώπινο παράγοντα ο οποίος παρεμβαίνει στην παρατήρηση αναπόφευκτα και καθοριστικά αφού όχι μόνο οι επιλογές του τι παρατηρούμε αλλά και ο τρόπος που κατανοούμε αυτό που παρατηρούμε είναι ανθρώπινος. Όπως ο ίδιος αναφέρει, η γνώση σχετικά με τους περιορισμούς της συλλογής και της επεξεργασίας των δεδομένων επηρεάζει τα συμπεράσματα που κάποιος μπορεί να αντλήσει από τα δεδομένα. Στο παράδειγμα με το ψάρι το μέγεθος του διχτυού καθορίζει και το μέγεθος των ψαριών που μπορούμε να πιάσουμε αποκλείοντας από την ψαριά μας όλα τα μικρότερα είδη.
Βεβαίως εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με κάποια αλλαγή πραγματικότητας. Οι συνθήκες δηλαδή που εμείς επιλέγουμε μας εμποδίζουν απλά να δούμε όλα τα ψάρια και όχι να μας αποκαλυφτεί ίσως η πραγματική τους μορφή. Αλήθεια έχουμε ποτέ σκεφτεί κατά πόσον οι αισθήσεις μας πληροφορούν με συνέπεια για τη μορφή του έξω κόσμου; Το πόσο διαφορετικά 'βλέπει' τον κόσμο ένα ραντάρ ή ένας τυφλοπόντικας; Σε αυτήν την περίπτωση οι περιορισμοί της επιλεκτικής παρατήρησης οφείλονται όχι μόνο στις πειραματικές συνθήκες αλλά και στο ποιος κάνει την παρατήρηση.
Η ανθρωπική λογική, συνεχίζει ο Bostrom, η οποία ψάχνει να ανιχνεύσει να διαγνώσει και να θεραπεύσει τέτοιες ανθρωπικές προκαταλήψεις (bias η αγγλική λέξη), είναι ένα φιλοσοφικό χρυσωρυχείο. Κι αυτό λόγω των εμπειρικών συνεπειών, των επιστημονικών ερωτήσεων, των παραδόξων και των μεθοδολογικών και εννοιολογικών παρερμηνειών που προκαλούνται. Αναφέρεται μάλιστα και το εξής παράδειγμα: Αναγνωρίζουμε ότι νοήμονη ζωή εξελίχτηκε στη Γη. Αφελώς, κάποιος μπορεί να σκεφτεί πως η ζωή θα έχει εξελιχτεί και σε όλους τους πλανήτες του σύμπαντος που θα μοιάζουν με τη Γη. Αλλά έτσι θα έχει παραβλέψει το αποτέλεσμα της επιλεκτικής παρατήρησης. Γιατί όσο μικρή κι αν γίνει η αναλογία των 'Γήινων πλανητών' του σύμπαντος, εμείς πάντοτε θα βρισκόμαστε σε έναν πλανήτη που φιλοξενεί τη ζωή. Με άλλα λόγια το σημείο εκκίνησης θα μπορούσε εξίσου εύκολα να είναι το απίθανο ενδεχόμενο να υπάρχει ζωή σε κάποιον σαν τη Γη πλανήτη.
Ένα άλλο παράδειγμα που χρησιμοποιείται είναι γιατί μοιάζει το σύμπαν να είναι τόσο καλά 'συντονισμένο' για την εμφάνιση νοήμονης ζωής, γιατί αν οι φυσικές σταθερές ή οι αρχικές συνθήκες ήταν έστω και λίγο διαφορετικές, η ζωή δε θα μπορούσε να υπάρξει τουλάχιστον όπως την ξέρουμε. Εδώ φαίνεται η ανθρωπική προκατάληψη στη χρήση κι ερμηνεία των δεδομένων, καθώς αν υποθέσουμε ότι το σύμπαν είναι αχανές και περιέχει σε διαφορετικές περιοχές ή υπάρχουν σε άλλα παράλληλα σύμπαντα διαφορετικές φυσικές σταθερές ή αρχικές συνθήκες, τότε προφανώς φταίνε τα 'δίχτυα' που χρησιμοποιούμε κι επιλέγουμε μόνο περιοχές όπου οι συνθήκες για την εμφάνιση ζωής είναι παρόμοιες με τις δικές μας, θεωρώντας αφελώς και ότι αυτές οι περιοχές είναι οι μόνες κατάλληλες και άξιες παρατήρησης που μπορούν να υπάρξουν.
Το θέμα του 'κοσμικού συντονισμού' (cosmic fine tuning) για την εμφάνιση της ζωής και οι αντικρουόμενες ερμηνείες του 'πανσύμπαντος' (multiverse) από τη μία και του κοσμικού σχεδίου- δημιουργού από την άλλη, οι ανθρωπικές αρχές που εξηγούν τα φαινόμενα, καθώς και μεθοδολογικά ερωτήματα σχετικά με την επιστήμη, εκτυλίσσονται τόσο στο βιβλίο όσο και στο site και στο μυαλό του Bostrom, ο οποίος θέτει και το όριο ανάμεσα σε αυτά που βλέπουμε και αυτά που ίσως θα μπορούσαμε να δούμε.
Η προσέγγιση πάντως του Bostrom μέχρι αυτό τουλάχιστον το σημείο είναι ποσοτική, δηλαδή ότι η πραγματικότητά μας είναι ένα κομμάτι από μία ευρύτερη πραγματικότητα. Γιατί υπάρχει πάντοτε και το ενδεχόμενο η πραγματικότητα που αναγνωρίζουμε να είναι απλώς 'κουτή' σε σχέση με το τι πράγματι υπάρχει και σε τι μορφή και κατάσταση βρίσκεται μέσα στο σύμπαν. Μπορεί δηλαδή όχι να φταίει το μέγεθος των διχτυών που χρησιμοποιούμε, αλλά και η επιλογή μας να χρησιμοποιήσουμε δίχτυα. Γιατί στην τελευταία περίπτωση θα μπορούσαμε ίσως να επιλέξουμε και άλλη πραγματικότητα.
Σύνδεσμος για τη φωτογραφία του post: The Networked Enterprise.