La Condition humaine, Magritte, 1933."Το να είναι κάποιος άνθρωπος παραμένει η μεγαλύτερη πρόκληση".
Η ανθρώπινη κατάσταση αναφέρεται σε όλες τις εμπειρίες των ανθρώπων. Θεωρούμε, σαν οντότητες θνητές, ότι θα υπάρχει μια σειρά βιολογικά καθορισμένων γεγονότων, κοινά στις ζωές μας, και κάποια αναπόφευκτα για όλους. Ο τρόπος με τον οποίον ο άνθρωπος αντιμετωπίζει αυτά τα γεγονότα είναι η ανθρώπινη κατάσταση. Ωστόσο ο τρόπος με τον οποίον αντιλαμβανόμαστε την ίδια την ανθρώπινη κατάσταση, καθορίζει και την ανθρώπινη κατάσταση καθαυτή. Πρόκειται δηλαδή ουσιαστικά για ένα φιλοσοφικό πρόβλημα.
Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει πως η ανθρώπινη κατάσταση είναι ταυτόχρονα και μία ανθρώπινη παραδοχή για το καθεστώς των ανθρώπων. Το ποιοι θεωρούμε πως είμαστε καθορίζει και τις απαντήσεις που δίνουμε στα θεμελιώδη υπαρξιακά μας ερωτήματα: Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής, αν υπάρχει; Γιατί πεθαίνουμε; Υπάρχει αιώνια ζωή; Πόσο σημαντικοί είμαστε μέσα στον κόσμο; Πώς πρέπει να φερόμαστε στους άλλους ανθρώπους; Πώς πρέπει να μεταχειριζόμαστε το περιβάλλον και τους άλλους ζωντανούς οργανισμούς; Η έννοια δηλαδή αποκτά εκτός από την καθημερινή και μία μεταφυσική σημασία, γύρω από το γεγονός του θανάτου, καθώς και το τι μπορεί να υπάρχει πέρα από την ανθρώπινη εμπειρία με την οποία κατανοούμε τον κόσμο.
Διαπιστώνουμε βεβαίως ότι η ανθρώπινη κατάσταση δεν ξεπερνά το πλαίσιο της ανθρωπικής αρχής. Αποδίδουμε στον εαυτό μας και γενικότερα στο είδος μας ιδιότητες τις οποίες εμείς θεωρούμε ότι ισχύουν, αποδίδοντάς τους μια παγκόσμια και απόλυτη αξία, ανεξάρτητα από το αν ισχύουν πραγματικά. Ο πίνακας του ζωγράφου Magritte αποκαλύπτει αυτήν ακριβώς την κρυφή μας αλήθεια: Ο πίνακας, ο οποίος είναι συνάμα τα μάτια και η ψυχή μας μαζί με όλες τις εμπειρίες μας, είναι το τοπίο. Ο,τιδήποτε ξέρουμε για τον έξω κόσμο, όλα τα πράγματα που ονομάζουμε πραγματικότητα, είναι αποκυήματα της ανθρώπινης εμπειρίας μας και βρίσκονται πάνω στην επιφάνεια της συνείδησής μας.
Ορισμένοι θεωρούν πως η ανθρώπινη κατάσταση μπορεί να συνοψιστεί στα εξής τρία παράδοξα:
- Η φαντασία μας πηγαίνει παντού, ενώ το φυσικό μας σώμα δεν μπορεί.
- Είμαστε ικανοί για τα πιο ευγενικά πράγματα, αλλά ταυτόχρονα για τις φοβερότερες πράξεις.
- Ελπίζουμε για την αιώνια ζωή την ίδια στιγμή που βρίσκουμε νέους τρόπους να αυτοκαταστρεφόμαστε.
Ο όρος έχει επίσης χρησιμοποιηθεί και με αρνητική σημασία ή με κυνικό τρόπο, για να τονιστεί η ματαιότητα του ανθρώπου και του κόσμου γενικότερα. Συνηθίζουμε να λέμε τη φράση "είμαστε απλώς άνθρωποι", σαν να θέλουμε να δείξουμε την κατωτερότητά μας σε σχέση με μίαν αδιευκρίνιστη ανώτερη αιτία. Αυτό μπορεί να συγκριθεί με τη φράση "κοινοί θνητοί", σ' ένα πιο μελοδραματικό τόνο. Οι αρνητικές όψεις της "ανθρώπινης κατάστασης" απορρέουν επίσης και από τα αρνητικά και μηδενιστικά αισθήματα για το σύγχρονο πολιτισμό.
Oρισμένα φιλοσοφικά κινήματα, κυρίως ο τρανσουμανισμός (transhumanism), έχουν ως σκοπό να αλλάξουν δραματικά την ανθρώπινη κατάσταση. Άλλοι σκεπτικιστές, όπως ο Enrico Fermi, αρνούνται πως η ανθρώπινη φύση έχει στην ουσία αλλάξει και ότι παρόλα τα επιστημονικά και κοινωνικά μας επιτεύγματα, παραμένουμε αναλλοίωτοι, έχοντας απλώς μεταφερθεί μέσα σε πολυπλοκότερα περιβάλλοντα. Οι τρανσουμανιστές συμφωνούν, λέγοντας όμως ότι αυτό είναι και το πρόβλημα. Ότι δηλαδή έχουμε ολοκληρώσει την εξέλιξή μας ως βιολογικά όντα και ότι αν θέλουμε να συνεχίσουμε να προοδεύουμε με κάποιον ανάλογο ρυθμό, θα πρέπει να αλλάξουμε δραματικά τις αντίστοιχες παραμέτρους της ζωής, μέσα από νέες τεχνολογίες. Για τους τρανσουμανιστές η ανθρώπινη κατάσταση είναι μια καταπιεστική κατάσταση, την οποία και ο άνθρωπος μέσω της τεχνολογίας πρέπει να προσπαθήσει να ξεπεράσει.
ΥΣ. Προσωπικά συντάσσομαι με την άποψη του Fermi. Οι αλλαγές που συνέβησαν τον τελευταίο αιώνα στο περιβάλλον και στην ανθρώπινη κοινωνία ήταν τόσο κατακλυσμιαίες ώστε ο ίδιος ο άνθρωπος, όπως και η φύση, να μη βρει το χρόνο να προσαρμοστεί. Αλλά και η όποια μέχρι τώρα προσαρμογή μας στη 'νέα εποχή', κατά βάση μας έχει αφήσει απαράλλαχτους. Οι βασικές πολιτικές και θρησκευτικές μας πεποιθήσεις, τα βασικά μας ένστικτα, καθώς και τα συλλογικά μας ενδιαφέροντα δεν έχουν αλλάξει από τότε που κατοικούσαμε σε σπηλιές. Και αυτό βεβαίως δεν είναι τυχαίο. Η φύση έχει προνοήσει για τη συντήρηση του βασικού μας γενετήσιου κώδικα, αφού είναι πολύ πιθανό να ξαναγυρίσουμε στις σπηλιές. Αν βέβαια ξεπεράσουμε την επίμονη φύση μας ξεριζώνοντας από μέσα μας κάθε τι ανθρώπινο, τότε έτσι κι αλλιώς δε θα υπάρχει και ανθρώπινη κατάσταση αφού πλέον θα είμαστε ρομπότ. Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, όταν ο άνθρωπος θα βρεθεί κάποτε στο χείλος της ολοκληρωτικής καταστροφής ή μετάβασης, τότε ακριβώς θα ενεργοποιηθεί μέσα μας κάθε μηχανισμός επιστροφής στη φυσικότητα και σε αυτό που πολύ απλά ονομάζουμε ανθρώπινη κατάσταση.
Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει πως η ανθρώπινη κατάσταση είναι ταυτόχρονα και μία ανθρώπινη παραδοχή για το καθεστώς των ανθρώπων. Το ποιοι θεωρούμε πως είμαστε καθορίζει και τις απαντήσεις που δίνουμε στα θεμελιώδη υπαρξιακά μας ερωτήματα: Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής, αν υπάρχει; Γιατί πεθαίνουμε; Υπάρχει αιώνια ζωή; Πόσο σημαντικοί είμαστε μέσα στον κόσμο; Πώς πρέπει να φερόμαστε στους άλλους ανθρώπους; Πώς πρέπει να μεταχειριζόμαστε το περιβάλλον και τους άλλους ζωντανούς οργανισμούς; Η έννοια δηλαδή αποκτά εκτός από την καθημερινή και μία μεταφυσική σημασία, γύρω από το γεγονός του θανάτου, καθώς και το τι μπορεί να υπάρχει πέρα από την ανθρώπινη εμπειρία με την οποία κατανοούμε τον κόσμο.
Διαπιστώνουμε βεβαίως ότι η ανθρώπινη κατάσταση δεν ξεπερνά το πλαίσιο της ανθρωπικής αρχής. Αποδίδουμε στον εαυτό μας και γενικότερα στο είδος μας ιδιότητες τις οποίες εμείς θεωρούμε ότι ισχύουν, αποδίδοντάς τους μια παγκόσμια και απόλυτη αξία, ανεξάρτητα από το αν ισχύουν πραγματικά. Ο πίνακας του ζωγράφου Magritte αποκαλύπτει αυτήν ακριβώς την κρυφή μας αλήθεια: Ο πίνακας, ο οποίος είναι συνάμα τα μάτια και η ψυχή μας μαζί με όλες τις εμπειρίες μας, είναι το τοπίο. Ο,τιδήποτε ξέρουμε για τον έξω κόσμο, όλα τα πράγματα που ονομάζουμε πραγματικότητα, είναι αποκυήματα της ανθρώπινης εμπειρίας μας και βρίσκονται πάνω στην επιφάνεια της συνείδησής μας.
Ορισμένοι θεωρούν πως η ανθρώπινη κατάσταση μπορεί να συνοψιστεί στα εξής τρία παράδοξα:
- Η φαντασία μας πηγαίνει παντού, ενώ το φυσικό μας σώμα δεν μπορεί.
- Είμαστε ικανοί για τα πιο ευγενικά πράγματα, αλλά ταυτόχρονα για τις φοβερότερες πράξεις.
- Ελπίζουμε για την αιώνια ζωή την ίδια στιγμή που βρίσκουμε νέους τρόπους να αυτοκαταστρεφόμαστε.
Ο όρος έχει επίσης χρησιμοποιηθεί και με αρνητική σημασία ή με κυνικό τρόπο, για να τονιστεί η ματαιότητα του ανθρώπου και του κόσμου γενικότερα. Συνηθίζουμε να λέμε τη φράση "είμαστε απλώς άνθρωποι", σαν να θέλουμε να δείξουμε την κατωτερότητά μας σε σχέση με μίαν αδιευκρίνιστη ανώτερη αιτία. Αυτό μπορεί να συγκριθεί με τη φράση "κοινοί θνητοί", σ' ένα πιο μελοδραματικό τόνο. Οι αρνητικές όψεις της "ανθρώπινης κατάστασης" απορρέουν επίσης και από τα αρνητικά και μηδενιστικά αισθήματα για το σύγχρονο πολιτισμό.
Oρισμένα φιλοσοφικά κινήματα, κυρίως ο τρανσουμανισμός (transhumanism), έχουν ως σκοπό να αλλάξουν δραματικά την ανθρώπινη κατάσταση. Άλλοι σκεπτικιστές, όπως ο Enrico Fermi, αρνούνται πως η ανθρώπινη φύση έχει στην ουσία αλλάξει και ότι παρόλα τα επιστημονικά και κοινωνικά μας επιτεύγματα, παραμένουμε αναλλοίωτοι, έχοντας απλώς μεταφερθεί μέσα σε πολυπλοκότερα περιβάλλοντα. Οι τρανσουμανιστές συμφωνούν, λέγοντας όμως ότι αυτό είναι και το πρόβλημα. Ότι δηλαδή έχουμε ολοκληρώσει την εξέλιξή μας ως βιολογικά όντα και ότι αν θέλουμε να συνεχίσουμε να προοδεύουμε με κάποιον ανάλογο ρυθμό, θα πρέπει να αλλάξουμε δραματικά τις αντίστοιχες παραμέτρους της ζωής, μέσα από νέες τεχνολογίες. Για τους τρανσουμανιστές η ανθρώπινη κατάσταση είναι μια καταπιεστική κατάσταση, την οποία και ο άνθρωπος μέσω της τεχνολογίας πρέπει να προσπαθήσει να ξεπεράσει.
ΥΣ. Προσωπικά συντάσσομαι με την άποψη του Fermi. Οι αλλαγές που συνέβησαν τον τελευταίο αιώνα στο περιβάλλον και στην ανθρώπινη κοινωνία ήταν τόσο κατακλυσμιαίες ώστε ο ίδιος ο άνθρωπος, όπως και η φύση, να μη βρει το χρόνο να προσαρμοστεί. Αλλά και η όποια μέχρι τώρα προσαρμογή μας στη 'νέα εποχή', κατά βάση μας έχει αφήσει απαράλλαχτους. Οι βασικές πολιτικές και θρησκευτικές μας πεποιθήσεις, τα βασικά μας ένστικτα, καθώς και τα συλλογικά μας ενδιαφέροντα δεν έχουν αλλάξει από τότε που κατοικούσαμε σε σπηλιές. Και αυτό βεβαίως δεν είναι τυχαίο. Η φύση έχει προνοήσει για τη συντήρηση του βασικού μας γενετήσιου κώδικα, αφού είναι πολύ πιθανό να ξαναγυρίσουμε στις σπηλιές. Αν βέβαια ξεπεράσουμε την επίμονη φύση μας ξεριζώνοντας από μέσα μας κάθε τι ανθρώπινο, τότε έτσι κι αλλιώς δε θα υπάρχει και ανθρώπινη κατάσταση αφού πλέον θα είμαστε ρομπότ. Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, όταν ο άνθρωπος θα βρεθεί κάποτε στο χείλος της ολοκληρωτικής καταστροφής ή μετάβασης, τότε ακριβώς θα ενεργοποιηθεί μέσα μας κάθε μηχανισμός επιστροφής στη φυσικότητα και σε αυτό που πολύ απλά ονομάζουμε ανθρώπινη κατάσταση.