Όλοι μας έχουμε προβληματιστεί κατά πόσον και σε τι βαθμό η ζωή μας είναι προκαθορισμένη και αν αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση είναι τελικά μία ψευδαίσθηση. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα, ίσως το πιο χαρακτηριστικό, είναι η ιστορία του Οιδίποδα.O Οιδίποδας ήταν γιος του Λάιου και της Ιοκάστης, διάδοχος του θρόνου της Θήβας. Ο Λάιος πήρε χρησμό από την Πυθία ότι ο Οιδίποδας όταν μεγάλωνε θα σκότωνε τον Λάιο και θα παντρευόταν τη μητέρα του. Για να αποφευκτεί ο χρησμός, ο Οιδίποδας δόθηκε με δεμένα πόδια (εξού και Οιδί-πους) σ' ένα βοσκό και με εντολή να τον σκοτώσει. Ο βοσκός λυπήθηκε τον Οιδίποδα και τον έδωσε σ' έναν άλλο βοσκό, ο οποίος με τη σειρά του τον παρέδωσε στο βασιλικό ζεύγος της Κορίνθου (Πόλυβος και Μερόπη). Καιρό αργότερα ο Οιδίποδας πληροφορείται από κάποιον ότι ήταν νόθος. Ο Οιδίποδας σοκαρισμένος και επιβεβαιώνοντας την αλήθεια από την Πυθία, φεύγει από την Κόρινθο και κατευθύνεται τυχαία προς τη Θήβα. Τότε σ' έναν τυχαίο διαπληκτισμό του με τους δούλους και τον επιβάτη μίας περαστικής άμαξας και χωρίς να το ξέρει φονεύει τον ίδιο του τον πατέρα. Όταν φτάνει στη Θήβα και ύστερα από την εξόντωση της Σφίγγας αναγορεύεται βασιλιάς της Θήβας από τον προσωρινό βασιλιά της Κρέοντα και παντρεύεται τη μητέρα του Ιοκάστη. Το τι έγινε στη συνέχεια όταν ο Οιδίποδας και η Ιοκάστη έμαθαν την αλήθεια δεν είναι σαφές. Κατά μία εκδοχή ο Οιδίποδας τυφλώθηκε κι έφυγε περιπλανώμενος, ενώ η Ιοκάστη αυτοκτόνησε.
Αυτή ήταν η σύντομη ιστορία του Οιδίποδα, τόσο όμως δυνατή και θα έλεγα ''οικεία'', ώστε να λάβει μέσω της αρχαίας τραγωδίας αλλά και της σύγχρονης ψυχολογίας και τέχνης χαρακτήρα αρχέτυπο. Αυτόν ακριβώς τον διαχρονικό και "αντικειμενικό" χαρακτήρα της ιστορίας επεσήμανε και ο Φρόυντ με τον όρο σύμπλεγμα του Οιδίποδα, ενώ ο Γιούνγκ θεώρησε και την αντίθετη περίπτωση με τ' όνομα σύμπλεγμα της Ηλέκτρας. Σε ό,τι αφορά τη Φροϋδική θεωρία θα πρέπει να επισημάνουμε ορισμένα κύρια σημεία. Ο Φρόυντ θεώρησε πως το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα αποτελεί και την κύρια πηγή των νευρώσεων. Η παιδική προσήλωση του αγοριού στη μητέρα και η αναγνώρισή της ως το 'φετίχ' του, σε συνδυασμό με την επικυριαρχία του πατέρα οδηγεί στην αποδοχή της μητέρας ως 'προστατευόμενο πλάσμα' και του πατέρα ως 'μισητού όντος'. Η ανημποριά του νέου αγοριού να αντιμετωπίσει την πατρική ισχύ οδηγεί στο σύνδρομο του ευνουχισμού. Μετέπειτα και καθώς ο νέος άντρας ανεξαρτοποιείται, η απελευθέρωσή του από το εφηβικό σύμπλεγμα του Οιδίποδα, τον οδηγεί στη σεξουαλική του ωριμότητα και στην πλήρωση του υπερεγώ. Τα ανάλογα ισχύουν και για τα κορίτσια. (Αξίζει πάντως να αναφέρουμε και το 'αρνητικό' Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, κατά το οποίο το αγόρι προσκολλάται ομοφυλοφιλικά σε έναν αδύναμο πατέρα εκφράζοντας εχθρικά συναισθήματα απέναντι στην αυταρχική μητέρα και κατ' επέκταση στο αντίθετο φύλλο) .
Η ανάλυση του Φρόυντ είναι εξαιρετική και πολύ διαφωτιστική. Προσωπικά αναγνωρίζω σε μένα το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα και στην αρνητική και στη θετική του εκδοχή. Την προσκόλλησή μου με τη μητέρα μου δεν πρόκειται μάλλον να ξεπεράσω ποτέ (ούτε και τις οικονομικού τύπου διαμάχες με τον πατέρα μου), παρότι οι σχέσεις μου με το αντίθετο φύλο ήταν με γυναίκες που δε μοιάζουν στη μητέρα μου, θα έλεγα πως τελικά μας οδηγεί η ίδια η φύση και η χημεία. Πάντως σε ό,τι αφορά τη συζήτησή μας, ανάμεσα στην προσέγγιση του Φρόυντ και στο μύθο του Οιδίποδα υπάρχει μια σημαντική απόκλιση: Ο Οιδίποδας δεν ήξερε ότι η Ιοκάστη ήταν μητέρα του ούτε και ότι ο άνθρωπος που σκότωσε τυχαία ήταν ο πατέρας του. Επομένως για τον ίδιο τον Οιδίποδα το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα θα αφορούσε τη σχέση του με τους θετούς του γονείς, αυτούς δηλαδή που νόμιζε ως πραγματικούς γονείς, την Μερόπη και τον Πόλυβο. Ο Φρόυντ ωστόσο επισημαίνει ότι κατά την αρχαία τραγωδία στην αναπαράσταση του μύθου οι θεατές ήξεραν ότι ο Οιδίποδας ήταν παιδί του Λάιου και της Ιοκάστης και θα μπορούσαν να ταυτιστούν μαζί του συνειδητά ή ενστικτωδώς.
Έτσι ή αλλιώς το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα είναι ένα ενστικτώδες και αρχέτυπο συναίσθημα, με την προϋπόθεση βεβαίως ότι ισχύει. Αν ισχύει, τότε συνειδητοποιώντας κάποιος το πρόβλημα, μπορεί να ερμηνεύσει την αρνητική συμπεριφορά του και να απεμπλακεί από αυτήν. Ο ακούσιος όμως ενστικτώδης και ασυνείδητος χαρακτήρας του Οιδιπόδειου συμπλέγματος, ίσως να κρύβει μια βαθύτερη πραγματικότητα του ανθρώπινου ψυχισμού, αλλά και πολιτισμού στα πλαίσια του συλλογικού ασυνείδητου όπως το ονόμασε ο Γιούνγκ. Μήπως δηλαδή υπάρχει κάποιος φυσικός ή ψυχικός μηχανισμός ο οποίος κατευθύνει την ανθρώπινη συμπεριφορά και διαμέσου των ιστορικών συνιστωσών του; Και πόσο αυτός ο μηχανισμός είναι ντετερμινιστικός, καθορισμένος δηλαδή, παρότι εμείς τον αγνοούμε ή επιφανειακά τον αναγνωρίζουμε ως τυχαίο. Θέλω να πω με αυτό πως όλοι προερχόμαστε από ένα θεμελιώδες, ξεχωριστό συνάμα για τον καθένα, δίπολο: Θετικό και αρνητικό, πατέρας και μητέρα. Σκοπός της ζωής μας άραγε δεν είναι να πάρουμε εμείς τα ηνία, να εξουδετερώσουμε του ομοίου 'φορτίου' ή 'φύλου' με εμάς πρότυπο, και να πάρουμε τη θέση του, γινόμενοι καλύτεροι από αυτό; Στην πραγματικότητα δύο επιλογές έχουμε: Είτε να γίνουμε εμείς το κυρίαρχο αρσενικό (θηλυκό αντίστοιχα για τις γυναίκες), ασχολούμενοι αποκλειστικά και ισοβίως με το αγαπημένο 'αντικείμενο' της σεξουαλικής μας λατρείας είτε να 'ουδετεροποιηθούμε' και να γίνουμε μεγάλοι και 'πνευματικοί' επιστήμονες, καλλιτέχνες ή μοναχοί! Βλέπουμε επομένως ότι η ζωή μας κατευθύνεται από ελάχιστες θεμελιώδεις αρχές και ορμές, γύρω από τις οποίες διαμορφώνονται τα φαινόμενα της φύσης και τα φαινόμενα της ψυχής (συμπλέγματα). Η μοίρα μας ποτέ δε μας αρνήθηκε τη δυνατότητα επιλογής, αλλά εκείνη ήταν τελικά που μας οδήγησε μέχρι το σταυροδρόμι. Φιλόσοφοι λοιπόν ή εκπορθητές. Προσωπικά τον τελευταίο καιρό βλέπω στον ορίζοντα κάστρα να πέφτουν...
ΥΣ. Για την πλήρη αποκατάσταση της αντικειμενικότητας θα χρειαστεί να αναφερθώ σε μια περίπτωση που μελέτησε επισταμένα ο Φρόυντ σχετικά με έναν ασθενή του με όνομα Hans, ο οποίος έπασχε από μία φοβία για τα άλογα (δείτε παρεμπιπτόντως και τον πίνακα του post). Αυτήν τη φοβία ο Φρόυντ ταύτισε με το σύνδρομο του ευνουχισμού, ως συνέπεια του Οιδιπόδειου συμπλέγματος. Αργότερα όμως αποδείχτηκε ότι ο Hans είχε μια πραγματική τραυματική εμπειρία κατά την οποία ένα άλογο είχε καταρρεύσει και είχε πέσει πάνω σε έναν άνθρωπο με αποτέλεσμα να τον σκοτώσει [1]. Μήπως όμως αυτό το άλογο ήταν μία μετενσάρκωση του Οιδίποδα; Λέω τώρα...
Πίνακας του post: Oedipus Rex, Max Ernst.