Τη φωτογραφία τη βρήκα στο internet πληκτρολογώντας ''The uncanny''. Το σχετικό προηγούμενό μου post 'Η έρπουσα δυσαρέσκεια του ανοικείου', μου έκανε περισσότερη εντύπωση απ' όσο περίμενα. Το 'uncanny', το 'ανοίκειο' δηλαδή, είναι ακριβώς αυτό που πρωτοπεριέγραψε ο Jentsch, ως το αίσθημα που προκύπτει από την αμφιβολία μας αν είναι κάτι ζωντανό ή νεκρό. Πιο ορθά, αν κάτι που θα έπρεπε να είναι άψυχο, μοιάζει να είναι ζωντανό. Φαίνεται δε, ότι αν κάτι που θα έπρεπε να είναι νεκρό μοιάζει ζωντανό, μας τρομάζει περισσότερο από κάτι νεκρό που θα μπορούσε κάποτε να είναι ζωντανό. Αυτό που μας συγκλονίζει δηλαδή είναι η πιθανότητα να είναι ζωντανό κάτι που προηγουμένως θεωρούσαμε νεκρό. Παρότι θα μπορούσαμε με τις ώρες να μιλάμε για πράγματα που θα προκαλούσαν αυτό 'το ρίγος της εξωπραγματικότητας', εντούτοις εγώ προσωπικά σκοπεύω να κάνω ακριβώς το αντίθετο. Θα χρησιμοποιήσω για άλλη μια φορά την 'αρχή της απλούστερης δυνατής σκέψης' που πρόσφατα ανακάλυψα και πολύ μου άρεσε, για να κατανοήσουμε μαζί τι είναι τελικά ζωντανό και τι νεκρό.
Ένα δέντρο που κουνάει τα κλαριά του έξω από το παράθυρο. Θα φταίει ο άνεμος, λέμε για να καθησυχαστούμε. Μια παιδική κούκλα που ξαφνικά 'παίρνει μπρος', στριφογυρνάει το κεφάλι της και κάτι μας λέει. Θα ήταν δυνατό ετούτο το κατασκεύασμα να είναι ζωντανό και να έρθει να μας πνίξει; Κάτσε για καλό και για κακό να τη βάλω μέσα στο ντουλάπι. Από την άλλη μεριά, τα πράγματα που δεν κινούνται, τα θεωρούμε νεκρά. Ένα νεκρό ζώο για παράδειγμα στη μέση του δρόμου. Για κλώτσα το λίγο, να δεις αν είναι ζωντανό. Το δέντρο έξω από το παράθυρο σταμάτησε να κινείται. Είδες λοιπόν; Ο άνεμος έφταιγε. Μοιάζει ότι αυτό που ονομάζουμε ζωή ταυτίζεται κατά κάποιον τρόπο με την κίνηση. Ακόμη και η λέξη άνεμος παράγεται από την ίδια ρίζα με τις λέξεις anima, ψυχή και animation, κίνηση. Βλέπουμε δηλαδή ότι η σύνδεση που κάνουμε ανάμεσα στην κίνηση και στη ζωή γίνεται μες το μυαλό μας αυτόματα και στηρίζεται μάλιστα από το ίδιο το λεξιλόγιό μας. Εντούτοις, με μια δεύτερη σκέψη θα διαπιστώσουμε ότι υπάρχουν πράγματα που κινούνται, αλλά δεν είναι ζωντανά. Μια μπάλα που κυλάει στο δρόμο, μια πέτρα που πέφτει από κάποια κατολίσθηση, τα σύννεφα που τρέχουν στον ουρανό, τα φύλλα των δέντρων που παίρνει ο αέρας. Από την άλλη μεριά υπάρχουν πράγματα ζωντανά που δεν κινούνται. Τα δέντρα είναι ζωντανά. Ένας ανάπηρος άνθρωπος σε ακινησία είναι ζωντανός. Μπορούμε να μείνουμε ακίνητοι και παρόλα αυτά να συνεχίσουμε να ζούμε, παρότι θα μας πιάσει σύντομα υπερκινητικότητα! Επομένως η κίνηση δεν είναι ούτε αναγκαία ούτε ικανή συνθήκη για να υπάρξει ζωή. Εάν όμως η κίνηση δεν είναι η βασική συνθήκη της ζωής τότε τι είναι; Τι είναι αυτό που βρίσκεται αμέσως πριν από την κίνηση. Πιθανώς είναι λειτουργίες που εμπεριέχουν τη ζωή, χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποιο είδος μετατόπισης. Η αναπνοή είναι ένα δείγμα, οι χτύποι της καρδιάς επίσης. Τι κρύβεται όμως πίσω από την αναπνοή, από αυτήν την 'ζωντανή δόνηση'. Μήπως αντί για την αλλαγή της θέσης, δηλαδή την κίνηση, είναι η αλλαγή της κατάστασης που κρίνει αν ένα πράγμα είναι ζωντανό; Ούτε και τώρα καταλήξαμε στο γνώρισμα της ζωής, γιατί ένα μπαλόνι που φουσκώνει και ξεφουσκώνει δεν αναπνέει, άρα δεν είναι και ζωντανό. Επίσης το νερό που μεταβάλλεται από υγρό σε αέριο ούτε και αυτό είναι ζωντανό.
Βρισκόμαστε κοντά στο σημείο απ' όπου αρχίζει κάτι να είναι ζωντανό. Η καταλληλότερη λέξη που βρίσκω και η οποία εμπεριέχει, δυνητικά τουλάχιστον, τόσο την κίνηση, όσο και την αλλαγή καταστάσεων είναι ο μεταβολισμός. Η αρχή της ζωής βρίσκεται εκεί, στην πρώτη χημική ή καλύτερα στην πρώτη βιολογική αντίδραση. Όχι χημική γιατί και το διοξείδιο του άνθρακα λόγου χάρη παράγεται από τη χημική αντίδραση οξυγόνου και άνθρακα, αλλά το διοξείδιο του άνθρακα δεν είναι ζωντανό. Η πρώτη βιολογική όμως αντίδραση είναι αναγκαία συνθήκη για να ξεκινήσει η ζωή. Οτιδήποτε είναι ζωντανό, έχει το γνώρισμα της βιολογικής αντίδρασης, εννοώντας ένα σύνολο απαραίτητων οργανικών μορίων ώστε να ξεκινήσει η ζωή. Γιατί είναι λάθος να πούμε ότι μία βιολογική ένωση είναι αυτή από την οποία προέρχονται όλες οι επόμενες που μαζί συνιστούν το φαινόμενο της ζωής. Ο μεταβολισμός λοιπόν είναι το κύριο χαρακτηριστικό της ζωής. Ό,τι μεταβολίζεται είναι και ζωντανό. Οτιδήποτε χρειάζεται τροφή, την οποία και μετατρέπει σε κίνηση, σκέψη, ευχαρίστηση είναι ζωντανό. Είναι πράγματι το πώς έτσι απλά και μ' εκπληκτικό τρόπο ξεκινάει η ζωή. Είναι απαραίτητα μόνο η ύπαρξη ύλης, γιατί μία από τις θεμελιώδεις ιδιότητες της ύλης είναι αυτή της αυτούσιας οργάνωσης. Αν πάρετε φορτία, μικρά δηλαδή φορτισμένα σώματα και τα ανακατώσετε κοντά το ένα στο άλλο, θα δείτε γρήγορα να διευθετούν τις θέσεις μεταξύ τους και με πολύ συγκεκριμένο τρόπο, παρότι αρχικά η όλη κατάσταση θα μοιάζει χαοτική. Έτσι είναι και η ζωή. Εμπεριέχει ως κυρίαρχη ιδιότητα αυτήν της ύλης από την οποία αποτελείται, την ιδιότητα της αυτούσιας οργάνωσης. Αποφεύγω βέβαια να πω αυτόβουλη, γιατί η βούληση θεωρείται ανθρώπινο προνόμιο, αν και πιθανώς αδίκως.
Βρήκαμε την αναγκαία προϋπόθεση να είναι κάτι ζωντανό. Ζωντανό καλούμε αυτό που μπορεί να καθορίσει τις μεταβολικές του διαδικασίες από μόνο του, συνειδητά ή ενστικτωδώς. Πιο απλά, ζωντανό είναι ότι μεταβολίζεται. Ένας βράχος δεν είναι ζωντανός, γιατί η μετατροπή του σε άμμο γίνεται εξωγενώς (π.χ. κύματα της θάλασσας), χωρίς ο ίδιος να μπορεί να κάνει τίποτε για ανανέωση των φθαρμένων του τμημάτων, πέρα βέβαια του γεγονότος ότι ο βράχος δεν έχει μεταβολισμό. Ένα δέντρο βεβαίως είναι ζωντανό, ανεξάρτητα του γεγονότος ότι δεν κινείται, αφού μπορεί και καθορίζει τις λειτουργίες του από μόνο του, παίρνοντας τροφή και ενέργεια από το περιβάλλον. Μια κούκλα δεν είναι ζωντανή, γιατί παρότι ίσως κινείται και 'μιλάει', εντούτοις δεν έχει σάρκα, αίμα, κόκαλα και προπαντός δεν έχει τις βιολογικές μεταβολικές διαδικασίες απαραίτητες για την παραγωγή αυτόνομης κίνησης, σκέψης, αισθημάτων και συναισθημάτων. Μπορεί όμως άραγε, για να εξαντλήσουμε όλα τα περιθώρια του ορισμού μας, κάτι να είναι ζωντανό χωρίς να είναι βιολογικό; Αν δηλαδή οι βιολογικοί παράγοντες είναι αναγκαίοι για τη δημιουργία ζωής, είναι και ικανοί; Ένας πειραματικός σωλήνας γεμάτος με βιολογικές ενώσεις είναι ζωντανός; Μάλλον όχι. Αν λοιπόν ο μεταβολισμός, με την έννοια των βιολογικών διεργασιών, είναι μια συνθήκη για τη ζωή αναγκαία αλλά όχι ικανή, τότε τι είναι αυτό που καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο οι συγκεκριμένοι βιολογικοί παράγοντες οργανώνονται και 'συμπυκνώνονται' ώστε ν' αρχίσει κάτι να είναι ζωντανό; Υπάρχει κάτι που ξεχάσαμε; Πού βρήκε η ύλη όλες τις αρχικές πληροφορίες; Από πού προήλθαν οι εντολές για το πώς τα συστατικά της ύλης θα συσπειρώνονταν για να διαμορφώσουν τα πρώτα αστέρια μέσα στο σύμπαν από το θάνατο των οποίων προήλθαν όλα τα βαριά στοιχεία της φύσης απαραίτητα για τη δόμηση πολύπλοκων βιομορίων; Γιατί θα έχουμε όλοι ακούσει ότι είμαστε πλασμένοι από αστρόσκονη, συντρίμμια δηλαδή υπερκαινοφανών ήλιων (super novae) που εξερράγησαν σκορπώντας μέσα στο σύμπαν τα υλικά τους. Πώς ήξεραν τ' αστέρια πώς να συγκροτηθούν και πότε και πώς να πεθάνουν; Η ψυχή, τελικά, τι ρόλο παίζει στην όλη διαδικασία; Θυμάμαι χαρακτηριστικά τα λόγια του Breton από τη 'Nadja', που λέει: "Ποιος είμαι, αν όχι αυτός που στοιχειώνω;" Γιατί πράγματι η ζωή και οι διαδικασίες της μοιάζουν να οδηγούνται από εξωτερικούς παράγοντες, οι οποίοι δεν είναι ούτε απτοί ούτε ζωντανοί. Οι φυσικές δυνάμεις είναι φαντάσματα. Τους χτύπους της καρδιάς μας φαίνεται να τους καθορίζει ένας άγνωστης προέλευσης και ταυτότητας ρυθμός. Άλλωστε και οι ίδιες μας οι σκέψεις και τα συναισθήματα δείχνουν να εξουσιάζονται, να καταλαμβάνονται από παράγοντες που δεν έχουν κανένα χαρακτηριστικό του ζωντανού. Άραγε οι ελπίδες, ο φόβος, η φιλοδοξία, το κυνήγι της ευτυχίας και της ηδονής, οι θεοί και οι δαίμονες που υπάρχουν για να μας καταδικάζουν ή να μας λυτρώνουν, οι επιταγές του παρελθόντος και της ανθρώπινης ιστορίας, όλα αυτά δεν είναι φαντάσματα που παρακολουθούν και βρίσκονται πίσω από την καθημερινή μας ζωή; Μοιάζει ότι αυτή η ζωή με τη σειρά της προήλθε από τη νεκρή φύση, από τον κόσμο των πνευμάτων. Ίσως γι' αυτό αντιμέτωποι με το δίλημμα να κάτι είναι ζωντανό ή νεκρό να μας πιάνει ένα ρίγος 'παραδοξότητας', γιατί κάπου μέσα μας έχουμε τη βαθύτερη πεποίθηση αυτής της πληροφορίας για την καταγωγή μας από τον κόσμο των νεκρών. Φαίνεται ότι είμαστε οι ζωντανοί απόγονοι κάποιων φυσικών δυνάμεων-πνευμάτων. Αυτό όμως δεν αναιρεί την ισχύ ούτε τη συμμετρία του συλλογισμού μας. Ένα πιθάρι, ένα πήλινο ομοίωμα του ανθρώπου που κάποιος 'φυσάει' μέσα του ψυχή, γίνεται ζωντανό; Προφανώς, όσο κι αν φυσήξετε μέσα σ' ένα πυθάρι δε θα το ζωντανέψετε ποτέ, εκτός μέσα στην αφελή φαντασία. Άλλωστε κι αυτή η ίδια η ψυχή δεν είναι ζωντανή, αφού δεν μεταβολίζεται, δεν έχει καν την ικανότητα της αυτόβουλης ή γενικότερα της αυτούσιας οργάνωσης. Ακόμη και ο Θεός με αυτήν την έννοια δεν είναι ζωντανός, τα πνεύματα, η ίδια μας η σκέψη δεν είναι ζωντανή. Η σκέψη μας, μαζί με όλα τα προαναφερθέντα δημιουργήματά της είναι 'νεκρή', με την έννοια ότι δεν φοβάται, δεν πονάει, δεν επιθυμεί, ούτε καν σκέφτεται από μόνη της. Οι λειτουργίες του ανθρώπου ως βιολογικού συνόλου είναι που παράγουν όλες τις ανάγκες, τις σκέψεις και τα συναισθήματα, όλες δηλαδή αυτές τις διαδικασίες, που έξω από το 'βιολογικό ζωντανό συνονθύλευμα' που ονομάζουμε 'εαυτό' ούτε καν υφίστανται.
Ό,τι μεταβολίζεται είναι ζωντανό και αντίστροφα. Από εκεί και πέρα διαφέρει ο βαθμός της οργάνωσης. Ένα έμβρυο για παράδειγμα είναι ζωντανό ακόμη και στο στάδιο του γονιμοποιημένου ωάριου. Ακόμη και το αγονιμοποίητο ωάριο ή το σπερματοζωάριο είναι ζωντανά με την έννοια ότι φέρουν μέσα τους όλες τις απαραίτητες πληροφορίες σχετικά με τις μεταβολικές διαδικασίες της ζωής. Μόνο που στην πραγματικότητα, αυτές οι φυσικές δυνάμεις ήταν απόρροια των βασικών ιδιοτήτων της ύλης, από τις οποίες και οι φυσικές δυνάμεις προέκυψαν ως αποτέλεσμα. Πριν από την ύλη δεν υπάρχει τίποτε. Ακόμη και το τίποτε θα αποτελείται από τη δική του 'σκοτεινή ύλη', με τις ίδιες ή άλλες ιδιότητες. Παρεμπιπτόντως ακόμη και η ενέργεια είναι μία ιδιότητα της ύλης. Ακόμη κι αυτό που ονομάζουμε συνείδηση, στα πλαίσια της οποίας ισχύει ο συλλογισμός 'ζω σημαίνει σκέφτομαι', είναι αποτέλεσμα της διαδικασίας της ζωής. Γιατί προφανώς ο προηγούμενος συλλογισμός είναι μια διπλή ταυτολογία: 'Οι νεκροί δεν σκέφτονται'. Σε τελική ανάλυση ο ουρανός είναι γαλάζιος γιατί η ατμόσφαιρα σκεδάζει κυρίως αυτό το χρώμα. Ο ουρανός δεν ξέρει τίποτε, εμείς το γνωρίζουμε γιατί είμαστε ζωντανοί και στην πορεία της ζωής μας αποκτήσαμε επιπλέον γνώσεις. Αν βέβαια δεν υπήρχε ουρανός, θάλασσα, φύση και βιομόρια, εμείς, έτσι κι αλλιώς, ούτε κάποιος άλλος, δε θα ήμασταν εδώ για να το συζητάμε. Αν δεν υπήρχαμε εμείς δε θα υπήρχε ούτε και αυτό το αίσθημα ή συναίσθημα του ανοικείου. Φαίνεται δηλαδή ότι η ίδια η ζωή, η ορμή και οι δυνάμεις που εμπεριέχει, δημιουργεί και όλα τα πλάσματα της φαντασίας, τα οποία βεβαίως μπορούν να την οδηγούν σ' ένα επίπεδο πιο πνευματικό, αλλά που η ίδια η ζωή δεν παύει, και δεν μπορεί να πάψει, να θυμάται ότι τα πλάθει και τα ελέγχει.