Μέρος Πρώτο:
Γράμμα του Pauli προς τον Jung [30p, Ζυρίχη, 1934, χειρόγραφο].
Αγαπητέ Dr. Jung,
Μόλις έλαβα το γράμμα σας, και θα ήταν πολύ βολικό να σας συναντήσω τη Δευτέρα νωρίτερα κατά τις 11.
Μπορώ με την ευκαιρία να προσθέσω μερικά σχόλια; Στο μεταξύ, έχω σε μεγάλο βαθμό ξεκαθαρίσει τον συγκεκριμένο κίνδυνο στη ζωή μου, τον οποίο κι έχω προβάλλει στις σφήκες. Οι εναλλασσόμενες ανοιχτόχρωμες και σκουρόχρωμες ρίγες πρέπει να είναι διαμετρικά αντίθετες ψυχικές καταστάσεις, ή μεταθέσεις τρόπων συμπεριφοράς. Επιπλέον, είναι πολύ στενά συνδεδεμένες με την ηθική, τη θρησκεία, και τις σχέσεις απέναντι στους άλλους ανθρώπους, καθώς και σε αισθήματα, τον ερωτισμό και τη σεξουαλικότητα. Η συγκεκριμένη απειλή έχει να κάνει με το γεγονός ότι στο δεύτερο μισό της ζωής μου ταλαντεύομαι από το ένα άκρο το άλλο (εναντιοδρομία). Στο πρώτο μισό της ζωής μου υπήρξα ένας ψυχρός και κυνικός διάβολος προς τους άλλους και ένας φανατικός αθεϊστής και πνευματικός ‘διαφωτιστής’. Το αντίθετο σ’ αυτό ήταν, από τη μία πλευρά, μια ροπή να γίνω εγκληματίας και, από την άλλη πλευρά, ν’ αποσυρθώ από τον κόσμο- ένας πλήρως μη πνευματικός ερημίτης με εξάρσεις έκστασης και οραμάτων.
Οπότε ο σκοπός της νεύρωσής μου ήταν να με προφυλάξει από τον κίνδυνο να αλλάξω ξαφνικά στην αντίθετη μεριά. Στο γάμο, μπορεί μόνο να υπάρξει η ισορροπία του χαρούμενου διάμεσου, του Ταό. Η γυναίκα έχει ένα παρόμοιο πρόβλημα αντιθέτων, αλλά τα αντίστροφα από μένα. Μέχρι τώρα, όσα έχει βιώσει εξωτερικεύοντας ήταν κοινωνικές σχέσεις και καλοσύνη και κάνει ουτοπικές ηθικές παραδοχές πως ο καθένας είναι καλός. Ως εκ τούτου, καθώς μπόρεσα να παρατηρήσω από κοντά, η ανάγκη της σκοτεινής μεριάς για αναγνώριση συσσωρεύτηκε στο ασυνείδητό της και η ψυχή της (κυρ. animus) έχει έναν εξαιρετικά σφριγώδη, ενίοτε βίαιο χαρακτήρα. Και γι’ αυτό ερωτεύτηκε τη σκοτεινή μου πλευρά, γιατί της έκανε βαθύτατη εντύπωση. Αλλά κατά τη γνώμη μου αυτό δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ισορροπία σ’ ένα γάμο.
Αλλά υπάρχει κάτι περισσότερο σε αυτό: Αυτή η απότομη ταλάντευση στο αντίθετο είναι ένας κίνδυνος όχι μόνο για μένα αλλά για ολόκληρο τον πολιτισμό μας. Αυτό είναι που το όνειρο με τα 3 γιγάντια άλογα υπονοεί. Αυτήν τη στιγμή τα πάντα μπορούν να επιστρέψουν στην πρωτόγονη βαρβαρότητα, εκτός αν το Ταό και η ατομικότητα παρεμβληθούν. Αυτός είναι ο λόγος που το προσωπικό μου πρόβλημα είναι και συλλογικό, και, αντίστροφα, ο κίνδυνος τον οποίο αντιμετώπισα έγινε τόσο έντονος εξαιτίας της μετάθεσης που ασκήθηκε πάνω μου από το συλλογικό ασυνείδητο.
Πέρασα την Πέμπτη (Whitsuntide: Η Πέμπτη 20 μέρες μετά το Πάσχα που γιορτάζεται η ανάληψη του Ιησού στους ουρανούς) στο Melchtal και επισκέφτηκα το μοναστήρι του αγίου Brudel Klaus (Ελβετός άγιος) σε μεγάλη έκταση, μελετώντας τις εικόνες, που αναπαριστούν τα οράματά του. Εντυπωσιάστηκα κι ένιωσα μια δυνατή ταύτιση με αυτές. Η ζωή του ήρθε πάνω- κάτω όταν εγκατέλειψε την οικογένειά του και προσέφυγε στην ερημιά. Και είχε αυτό το όραμα της Τριάδας που τον έκανε τόσο να φοβηθεί. Απ’ όσο ξέρω, μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει κάποια προσπάθεια να ερμηνευτεί αυτός ο φόβος. Πιστεύω πως θα ήταν ένας παρόμοιος φόβος, αν και μεγαλύτερος και ισχυρότερος, από αυτόν που είχα εγώ στο όνειρο με τα 3 γιγάντια άλογα. Σε ό,τι αφορά τον Klaus δεν ήξερε τίποτε για εξατομίκευση (individualization: κεντρική έννοια στη θεωρία του Jung) ή κάποια εναλλακτική στον Χριστιανισμό. Θα πρέπει να είχε κάποιο όραμα σχετικό με το τέλος του κόσμου...
Βρίσκετε αυτήν την άποψη εξωφρενική; Ίσως και να είναι. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται για αντικειμενικά, φυσικά γεγονότα, που όλα προέρχονται από το ίδιο συλλογικό ασυνείδητο.
Οπότε πραγματικά περιμένω να σας συναντήσω ξανά την ερχόμενη Δευτέρα στις 11, και παραμένω, με τις καλύτερες ευχές,
Δικός σας, W. PAULI
Μέρος Δεύτερο:
Προσωπικά σχόλια και σκέψεις [γράμμα σ’ ένα φίλο 2008, Αθήνα]
Πρώτα απ’ όλα, το παραπάνω γράμμα, ένα από τα πολλά που ανταλλάχτηκαν μεταξύ των Pauli και Jung, μου προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση λόγω της αναφοράς στις σφήκες. Ο Pauli μιλάει για την πιθανή σχέση που μπορούν να έχουν οι ανοιχτόχρωμες και σκούρες γραμμές που φέρουν οι σφήκες στο σώμα τους με την φωτεινή και σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου. Αυτός ο συλλογισμός μ’ έκανε να σκεφτώ τη σχέση πάθους και λατρείας που έχω με τις μέλισσες. Πραγματικά με συγκλόνισε το ενδεχόμενο, που μέχρι σήμερα και σε τέτοια διαύγεια δεν είχα ίσως αναλογιστεί, η προσήλωσή μου απέναντι στις μέλισσες να κρύβει, πίσω και πέρα από τα όποια οικολογικά μου ιδεώδη και την ανάγκη για φυσική άσκηση, την απόσυρσή μου από τον κόσμο.
Βέβαια, ο ίδιος ο Pauli διευκρινίζει στη συνέχεια πως αυτές οι δύο πλευρές του ανθρώπου, η κοινωνική πλευρά και η πλευρά του ερημίτη συνυπάρχουν σε όλους τους ανθρώπους. Θεωρώ λοιπόν, πως κάποιοι άνθρωποι είναι απλώς πιο τολμηροί να εκφράσουν τη μία ή την άλλη πλευρά, την ίδια στιγμή που ο περισσότερος κόσμος είναι άχρωμος και χαμένος μέσα στη μετριότητα. Από αυτήν την άποψη μάλλον τυχερός θα πρέπει να αισθάνομαι μέσα στην εξεζητημένη μου μοναχικότητα, παρά ο,τιδήποτε άλλο.
Έχει άραγε σκεφτεί ο περισσότερος κόσμος πώς η φύση και το περιβάλλον, που τόσο έχουν ταλανιστεί από τους ανθρώπους τους τελευταίους αιώνες, θα ανέκαμπταν; Προφανώς όχι με ευχολόγια, με νομοσχέδια, ή ακόμη με την καλή θέληση και την περιβαλλοντική συνείδηση. Για να επανέλθει η φύση σε μία ικανοποιητική και άρτια κατάσταση, θα πρέπει ο άνθρωπος να επιστρέψει σε αυτήν, να ζήσει με αυτήν, να την βάλει στο σπίτι του.
Και η παραπάνω παραδοχή γίνεται ακόμη πιο επιτακτική αν σκεφτεί κάποιος τον κίνδυνο στον οποίον αναφέρεται ο Pauli, τον κίνδυνο της φυσικής απώλειας και επομένως της επιστροφής στη βαρβαρότητα. Γιατί ένας πολιτισμός, όσο και προηγμένος αν είναι, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί εγκληματικός αν επιβίωνε σε βάρος κάθε άλλου πλάσματος, και το χειρότερο απ’ όλα είναι το γεγονός πως αν αυτός ο πολιτισμός αποτύγχανε στην εξέλιξή του, πλέον δε θα είχε στη διάθεσή του το φυσικό, πρωταρχικό στοιχείο, στο οποίο θα μπορούσε να καταφύγει προσωρινά, απ’ όπου και θα ανέκαμπτε.
Η αλήθεια είναι πως προσωπικά δεν βλέπω όνειρα, όπως και αυτό του Pauli με τα 3 γιγάντια άλογα, ούτε και οράματα όπως αυτό του αγίου Klaus με την Τριάδα. Μάλλον είμαι άνθρωπος ανεπίδεκτος τέτοιων καταστάσεων ή ίσως έχω περάσει σ’ ένα επόμενο στάδιο υψηλής εγρήγορσης. Όπως και να έχει, δε θα προσπαθήσω να αποσυμβολίσω τη σημασία των 3 αλόγων, αν και κατ’ εμένα είναι απλά τρία στάδια του πολιτισμού: Το στάδιο της φυσικότητας, το στάδιο της εκμηχάνισης και το στάδιο του ‘φτερωτού ίππου’, της εξαΰλωσης- ας μην παρερμηνευτώ με τον τελευταίο όρο. Η Τριάδα θα αντιπροσωπεύει μια παρόμοια αναλογία σε πνευματικό- ηθικό επίπεδο: Το ζωώδες, το ανθρώπινο και το Θείο, έτσι πάντοτε όπως το αντιλαμβάνομαι προσωπικά.
Ποια είναι όμως εντέλει η αλήθεια, αν βεβαίως υπάρχει κάποια αλήθεια αντικειμενική. Ο Pauli θα έλεγε ότι υπάρχει και είναι η αλήθεια η οποία απορρέει από τα κοινά, θεμελιώδη και πανανθρώπινα γνωρίσματα του συλλογικού ασυνείδητου, όπως ο ίδιος θα έλεγε και γνώριζε καλύτερα για μία χούφτα θεμελιωδών φυσικών νόμων πάνω στους οποίους είναι δομημένη και λειτουργεί όλη η ύλη. Ας το σκεφτούμε όμως πάλι μία δεύτερη φορά. Τι θα μπορούσε να είναι το συλλογικό ασυνείδητο; Πού βρίσκεται; Τι είναι τελικά βαρύτητα, αν όχι πρωτίστως μία ανθρώπινη ανάγκη ερμηνείας ενός ανθρώπινου αισθήματος, αυτό του βάρους; Μήπως δηλαδή αντίστοιχα, το συλλογικό ασυνείδητο είναι ένα ανθρώπινο διανοητικό κατασκεύασμα απ’ όπου πηγάζουν οι ψυχικές μας ιδιότητες και καταστάσεις; Ή μήπως έχει αντικειμενική υπόσταση;
Θυμήθηκα σε αυτό το σημείο μια πρόσφατη ερμηνεία στην οποία κατέληξα σχετικά με το τι είναι ο χώρος. Θεώρησα εκεί, πως ο χώρος είναι το κενό το οποίο μπορεί να φιλοξενήσει τα διάφορα πράγματα που τελικά προσδιορίζουν το χώρο. Ένα αδειανό σωμάτιο για παράδειγμα, χωρίς να έχει ούτε καν παράθυρα, πόρτες και τοίχους, απλά δεν είναι ένα δωμάτιο. Αν αφαιρέσουμε όλες τις μάζες από το σύμπαν, από τις μικρότερες των στοιχειωδών σωματιδίων μέχρι τις μεγαλύτερες των ουράνιων σωμάτων και της κοσμικής ύλης, παύει να υφίσταται σύμπαν. Παύει να υπάρχει καν χώρος- χρόνος.
Ποια είναι όμως εντέλει η αλήθεια, αν βεβαίως υπάρχει κάποια αλήθεια αντικειμενική. Ο Pauli θα έλεγε ότι υπάρχει και είναι η αλήθεια η οποία απορρέει από τα κοινά, θεμελιώδη και πανανθρώπινα γνωρίσματα του συλλογικού ασυνείδητου, όπως ο ίδιος θα έλεγε και γνώριζε καλύτερα για μία χούφτα θεμελιωδών φυσικών νόμων πάνω στους οποίους είναι δομημένη και λειτουργεί όλη η ύλη. Ας το σκεφτούμε όμως πάλι μία δεύτερη φορά. Τι θα μπορούσε να είναι το συλλογικό ασυνείδητο; Πού βρίσκεται; Τι είναι τελικά βαρύτητα, αν όχι πρωτίστως μία ανθρώπινη ανάγκη ερμηνείας ενός ανθρώπινου αισθήματος, αυτό του βάρους; Μήπως δηλαδή αντίστοιχα, το συλλογικό ασυνείδητο είναι ένα ανθρώπινο διανοητικό κατασκεύασμα απ’ όπου πηγάζουν οι ψυχικές μας ιδιότητες και καταστάσεις; Ή μήπως έχει αντικειμενική υπόσταση;
Θυμήθηκα σε αυτό το σημείο μια πρόσφατη ερμηνεία στην οποία κατέληξα σχετικά με το τι είναι ο χώρος. Θεώρησα εκεί, πως ο χώρος είναι το κενό το οποίο μπορεί να φιλοξενήσει τα διάφορα πράγματα που τελικά προσδιορίζουν το χώρο. Ένα αδειανό σωμάτιο για παράδειγμα, χωρίς να έχει ούτε καν παράθυρα, πόρτες και τοίχους, απλά δεν είναι ένα δωμάτιο. Αν αφαιρέσουμε όλες τις μάζες από το σύμπαν, από τις μικρότερες των στοιχειωδών σωματιδίων μέχρι τις μεγαλύτερες των ουράνιων σωμάτων και της κοσμικής ύλης, παύει να υφίσταται σύμπαν. Παύει να υπάρχει καν χώρος- χρόνος.
Θα μπορούσαμε άραγε να αφαιρέσουμε με την ίδια συλλογιστική διαδικασία από το συλλογικό ασυνείδητο τα δικά του δομικά συστατικά και τις οντότητες- καταστάσεις που το κατοικούν και που τις φιλοξενεί, λόγου χάρη τ’ αρχέτυπα; Προϋπάρχουν τ’ αρχέτυπα της ανθρώπινης ύπαρξης και περισσότερο της ανθρώπινης διάνοιας ή μήπως εκείνη τα κατασκεύασε, οπότε και πρόκειται ουσιαστικά για διαχρονικά και ‘πρωταρχικά’ στερεότυπα;
Αυτό είναι το προσωπικό στοιχείο που καταθέτω. Προφανώς δεν υπάρχει συλλογικό ασυνείδητο πριν να υπάρξει τουλάχιστον ταυτόχρονα και ανθρώπινη ψυχή, όπως ακριβώς δεν μπορεί να υπάρξει δωμάτιο αν την ίδια στιγμή δεν περιέχει τα πράγματα που καθορίζουν και προσδιορίζουν ένα δωμάτιο. Και όπως αυτά τα πράγματα του δωματίου αναφέρονται σε αυτό παράλληλα και ταυτόχρονα σε κάθε σημείο του, κατά τον ίδιο τρόπο πιστεύω πως αναφέρονται και αλληλεπιδρούν οι ψυχές με το συλλογικό ασυνείδητο. Θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε πως προϋπάρχουν κάποιες μορφές- δεδομένα στις οποίες υπάγονται και από τις οποίες καθοδηγούνται τυφλά η ανθρώπινη ψυχή και διάνοια. Καθώς μάλιστα τις περισσότερες φορές παράγουμε και κατασκευάζουμε τα ‘πνεύματα’ και τις άυλες μορφές που θα θέλαμε να μας καθοδηγούνε. Το συλλογικό ασυνείδητο μοιάζει σαφώς περισσότερο με ένα ουδέτερο και αδιαφοροποίητο πεδίο μέσα και πάνω στο οποίο ο άνθρωπος χρησιμοποιεί την ύλη του για να πλάσει μορφές και να δημιουργήσει καταστάσεις που θα του ήταν εύκαιρες ή στην καλύτερη περίπτωση βολικές.
Για να καταλήξω λοιπόν παρόμοια με τον τρόπο που ξεκίνησε αυτή η μελέτη, θα επιστρέψω στις σφήκες ή στις μέλισσες. Προφανώς οι κίτρινες και μαύρες γραμμές τους δε σημαίνουν τίποτε περισσότερο από το ότι θα μπορούσαν να έχουν άλλο χρώμα, να έχουν περισσότερα χρώματα, ή να μην είναι καν γραμμές. Η εγκληματικότητα και η αγιοσύνη έτσι κι αλλιώς είναι δύο αντίθετες καταστάσεις οι οποίες επαναπροσδιορίζονται διαρκώς από τη μεταξύ τους θέαση και αντιδιαμετρική θέση. Οι σφήκες και οι μέλισσες συνυπάρχουν εδώ και εκατομμύρια χρόνια, χωρίς αφορισμούς και φυλακές, αλλά βέβαια με πολλές έντονες μεταξύ τους διαμάχες. Είμαστε μάλλον όλοι μας αντιμέτωποι και υπεύθυνοι για μία αλήθεια την οποία άλλοτε την κόβουμε στα δυο, το ένα κομμάτι κάποτε φιλικό, το άλλο απειλητικό και ξένο, και άλλοτε τη βλέπουμε μία και ενιαία, αναλόγως με την περίσταση της στιγμής ή τη συνολικότητα του χώρου και του χρόνου. Κατά τ’ άλλα αυτή η αλήθεια θα μπορούσε να μην υπάρχει και ποτέ.
Για να καταλήξω λοιπόν παρόμοια με τον τρόπο που ξεκίνησε αυτή η μελέτη, θα επιστρέψω στις σφήκες ή στις μέλισσες. Προφανώς οι κίτρινες και μαύρες γραμμές τους δε σημαίνουν τίποτε περισσότερο από το ότι θα μπορούσαν να έχουν άλλο χρώμα, να έχουν περισσότερα χρώματα, ή να μην είναι καν γραμμές. Η εγκληματικότητα και η αγιοσύνη έτσι κι αλλιώς είναι δύο αντίθετες καταστάσεις οι οποίες επαναπροσδιορίζονται διαρκώς από τη μεταξύ τους θέαση και αντιδιαμετρική θέση. Οι σφήκες και οι μέλισσες συνυπάρχουν εδώ και εκατομμύρια χρόνια, χωρίς αφορισμούς και φυλακές, αλλά βέβαια με πολλές έντονες μεταξύ τους διαμάχες. Είμαστε μάλλον όλοι μας αντιμέτωποι και υπεύθυνοι για μία αλήθεια την οποία άλλοτε την κόβουμε στα δυο, το ένα κομμάτι κάποτε φιλικό, το άλλο απειλητικό και ξένο, και άλλοτε τη βλέπουμε μία και ενιαία, αναλόγως με την περίσταση της στιγμής ή τη συνολικότητα του χώρου και του χρόνου. Κατά τ’ άλλα αυτή η αλήθεια θα μπορούσε να μην υπάρχει και ποτέ.
Φωτογραφία: Wolfgang Pauli
Το κείμενο από το 'Atom and Archetype: The Pauli/Jung Letters, 1932-1958'